به گزارش ایرنا، اسناد تاریخی، شناسنامه و هویت ملی هر کشور است و مهمترین منابع پژوهش در زمینه سیر تحولات تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نیز محسوب می‌شود.
ایرانیان همواره در حفظ و نگهداری اسناد کوشا بوده‌اند و سنت نگهداری و حفاظت از اسناد و مدارک دولتی در این کشور از دیرباز رایج بوده و دارای ریشه‌های دیرین در فرهنگ این مرز و بوم است.
قزوین با قدمت و پیشینه‌ای تاریخی چند هزار ساله دارای مشاهیر و شخصیت‌های علمی و تاریخی است که آثار مکتوب ارزشمند بی شماری را در گوشه و کنار این شهر به یادگار گذاشته اند.
خبرنگار ایرنا مرکز قزوین به مناسبت هفته اسناد و کتابخانه ملی و به منظور آشنایی بیشتر با وظایف و کارکردهای این مرکز در استان، گفت‌وگویی با امیرحسین حاتمی مدیرکل اسناد و کتابخانه ملی استان قزوین ترتیب داده و از او در خصوص مهمترین اقدامات و مشکلات این حوزه پرسیده است.
حاتمی در این گفت و گو با بیان اینکه اسناد ملی، حکم حافظه تاریخی ملت‌ها را دارند، افزود: در حال حاضر بیش از سه تا چهار میلیون برگ سند تاریخی از مکاتبات دولتی و از دوره پهلوی اول به بعد در این مرکز نگهداری می‌شود.
ایرنا. هدف از تشکیل اداره اسناد ملی و کتابخانه‌ها در استان قزوین چیست و چه برنامه‌هایی را دنبال می‌کند؟
قزوین همواره خاستگاه اندیشمندان و هنرورانی بوده که نام هر یک از آنها بر تارک فرهنگ ایران اسلامی درخشنده است، این استان به لحاظ قدمت و پیشینه غنی فرهنگی با وجود ۲۸ مرکز علمی و دانشگاهی، نیاز مبرم به آرشیو ملی برای صیانت و حفاظت از اطلاعات بی بدیل تاریخی و ملی داشت.
در همین راستا فرهیختگان و مسوولان این استان با تلاش و پیگیری‌های مستمر توانستند در اسفندماه سال ۹۲ مدیریت مرکز اسناد و کتابخانه ملی استان قزوین را راه‌اندازی کنند.
این مرکز به عنوان تنها مامن فرهنگی با اهداف و رسالت‌های قانونی خود موظف به حفظ و اشاعه میراث مکتوب و گنجینه عظیم فرهنگی است که از پیشینیان به یادگار مانده؛ همان طور که می‌دانید هر کشوری با آرشیو اطلاعات و اسناد و ایجاد بستری مناسب جهت دسترسی به اطلاعات اسنادی برای آحاد جامعه به ویژه پژوهشگران، تلاش می‌کند بانک اطلاعاتی قوی و کارآمد را فراهم کرده و در اختیار بهره‌برداران قرار دهد.
ایرنا. مهمترین وظیفه این سازمان چیست؟
این سازمان، سه وظیفه اصلی را در زمینه اسناد، کتابخانه و تاریخ شفاهی بر عهده دارد و حوزه اسناد در ۲ دسته اهدایی و اداری تقسیم‌بندی می‌شوند که اسناد اهدایی به سندهایی مانند عکس، سند ازدواج و قولنامه اطلاق می‌شود که افراد حقیقی یا حقوقی به‌عنوان برگ هویتی خاندان خود به سازمان اهدا می‌کنند و اسناد اداری شامل اوراق مختلف دستگاه‌های اداری نظیر برگ مرخصی کارکنان است که بیش از ۹۰ درصد اسناد سازمانی امحا می شود و تنها ۶ درصد آنها قابلیت آرشیو دارند.
همچنین اسنادی دیگر به نرخ روز خریداری یا توسط افراد اهدا می‌شود یا اینکه در یک بازه زمانی به صورت امانتی دریافت شده و بعد از اسکن به صاحبانش برگردانده می‌شود.
ایرنا. اسناد ملی شامل چه مواردی است و اصولاً به چه اوراقی سند ملی گفته می‌شود؟
منظور از اسناد کلیه اوراق، مراسلات، دفاتر، پرونده‌ها، عکس‌ها، نقشه‌ها، فیلم‌ها، نوارهای ضبط صوت و سایر اسنادی است که نزد مردم نگهداری می شود و از لحاظ اداری، مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی به تشخیص سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ارزش نگهداری دارد.
ایرنا. با توجه به پیشینه تاریخی قزوین چه برنامه‌ای برای جمع آوری اسناد تاریخی خاندانهای قزوینی دارید؟
قزوین از شهرهای باستانی و دیرینه ایران به شمار می‌رود و کاوش‌های باستان شناسی در دشت قزوین از یکجانشینی و کشاورزی و برخورداری ساکنان آن از صنایع اولیه و نظام اجتماعی در هزاره هفتم قبل از میلاد حکایت می‌کند.
بی تردید قزوین از نظر تاریخی، فرهنگی و اجتماعی در طول تاریخ ایران (هم دوره باستانی و هم عصر اسلامی) یکی از کانون های مهم بوده است البته این اهمیت منحصر به تاریخ ایران نیست، بلکه در کل سرزمینهای شرق خلافت اسلامی نیز، قزوین همواره منطقه ای برجسته و قابل ملاحظه بوده است.
گذشته از اینها، مسیر تحولات تاریخی در نیمه نخست دوره صفویه به سمتی رفت که قزوین دوره اوج رشد و توسعه خود را تجربه کرد.
این دوره مصادف بود با انتخابش به عنوان پایتختی که نیم قرن پایتختیِ قزوین در دوره صفویه، سبب شد تا این شهر حتی بعدها در دوره قاجار، در قیاس با دارالخلافه تهران، عنوان دارالسلطنه را برای خود حفظ کند، عنوانی که حتی شهرهای بزرگی همچون اصفهان نیز از آن بی‌بهره بودند و در دوره قاجار، نزدیکی قزوین به پایتخت نیز عاملی دیگر بود تا این شهر همواره در مسیر تحولات بزرگ و سرنوشت ساز قرار داشته باشد.
قزوین محیط مناسب و مساعدی بود برای شکل گیری و استقرار خاندان های بزرگ و متنفذ در دوره های مختلف تاریخی، این خاندانهای کهن پایه و شالوده سازمان اجتماعی شهر بودند.
در واقع از سده دوم هجری و پس از عصر فتوحات اسلامی، در پی افزوده شدن بخشها و محله های تازه به شهر جدید قزوین، تازه واردانی در آنها مقیم شدند که عمده آنان را گروه های طایفه ای تشکیل می دادند.
این گروه ها برای حفظ موقعیت و منافع خویش در برابر ساکنان دیگر بر همبستگی درون گروهی تکیه داشتند و به تدریج با گسترش شهر و فزونی جمعیت و سر برآوردن چهره های ممتاز در زمینه های سیاسی، اجتماعی، علمی، اقتصادی و روحانی، گروه های خویشاوند، برای مشخص کردن خود نسبت به دیگران، خود را زیر چتر اعتباری نام و کنیه ممتازترین شخصیت گروه قرار می دادند و بدین سان در سطح شهر گروهی از مردم در قالب خاندانهای مختلف برای خود ابراز هویت می کردند.
اما از دوره صفویه به‌ویژه پس از انتخاب قزوین به پایتختی در دوره شاه تهماسب یکم، به تدریج داده‌های بیشتری از خاندانهای قزوینی به دست می آید. این داده ها از دوره قاجار و پس از آن کامل می شوند و از این دوره به بعد نسبتاً آگاهی های ما نسبت به خاندان های کهن منطقه قزوین به سطح قابل قبولی می رسد.
آنچه در رابطه با سازمان اسناد و کتابخانه ملی اهمیت این خاندانها را مضاعف می کند، وجود انبوهی از اسناد و نسخ خطی نزد آنان است که گنجینه بی نظیری از تاریخ اجتماعی و اقتصادی قزوین را در بر دارد.
اهمیت این اسناد در آن است که در واقع به منزله میراث گرانبهایی است که پیشینیان برای ما به یادگار نهاده‌اند و امروزه به مثابه حافظه ملی ما ایرانیان می باشد که این حافظه و میراث گرانبها متاسفانه در قزوین مورد غفلت واقع شده است.
گذشته از بحث خاندانها، پیشینه فرهنگی و هنری قزوین نیز بسیار غنی، درخشان و شکوهمند است.
این سرزمین همواره خاستگاه دانشمندان، اندیشه ورزان و هنروران نامداری بوده که نام هریک از آنان بر تارک فرهنگ ایران اسلامی درخشیده است.
امام الدین رافعی، زکریا بن محمد قزوینی، حمدالله مستوفی، عبید زاکانی، نجم الدین کاتبی، شرف جهان قزوینی، ملأ خلیلا، آقا رضی، واعظ، سالک، وحید، آصف، میرعماد، ملک محمد، عماد الکتاب، شهید ثالث، علامه دهخدا، سید اشرف الدین حسینی (صاحب روزنامه نسیم شمال)، عارف قزوینی، ملأ آقا حکمی، سید موسی زرآبادی، شیخ مجتبی قزوینی، علامه رفیعی، شهید رجایی و سرلشگر بابایی که طلایه داران خرد و روشنایی و پاسداران حریم فرهنگ و پارسایی‌اند.
نکته مهم دیگر در باب فرهنگ قزوین، خوشنویسی است، در واقع ظهور و حضور خوشنویسان برجسته‌ای از عهد صفوی و قاجار تا امروز دلیل و جوازی بوده است تا این استان عنوان خطّه خط و شهر قزوین عنوان «پایتخت خوشنویسی ایران» را از آن خود سازد.
میرعماد حسنی قزوینی (در سال ۹۶۱ قمری در قزوین به دنیا آمد) بزرگترین خوشنویس قزوینی است که در رشته نستعلیق تبحری خاص داشت. از خوشنویسان بزرگ معاصر هم می‌توان از استاد زنده یاد ابوالحسن محصص مستشاری یاد کرد.
ایرنا. باغستان سنتی قزوین هم بخشی از هویت تاریخی قزوین است در این حوزه چه اقداماتی انجام شده؟
بخشی از اسناد ما متعلق به باغستان سنتی قزوین است که می‌توان ادعا کرد باغستان هویت تاریخی شهر قزوین محسوب می‌شود و اسناد متعددی از تاریخ کشاورزی داریم که به عنوان هویت اجتماعی، کشاورزی و فرهنگی بسیار اهمیت دارند.
همچنین از ویژگی های منحصر به فرد قزوین، وجود حدود سه هزار هکتار باغستان سنتی در حریم شهر است که گذشته از ارزش های کشاورزی و طبیعی، از نظر هویت فرهنگی شهر نیز بسیار حائز اهمیت می باشد.
در ارتباط با وظایف سازمان اسناد ملی نیز در چند ماه گذشته ارتباطات مؤثری با سازمان باغستان های قزوین در ارتباط با اسناد تاریخ کشاورزی قزوین گرفته شده و نتایج خوبی نیز حاصل گردیده است.
این پیشینه غنی و عظیم فرهنگی و تاریخی سبب شده است که میراث مستند و مکتوب گرانبهایی در قزوین پدید آید.
این میراث مستند و مکتوب در قالب اسناد خاندانی و اداری قدیمی و نیز کتب ارزشمند خطی نزد فرهیختگان قزوینی وجود دارد اما اشاره به این نکته ضروری است که آسیب های جدی و گاه جبران ناپذیر نگهداریِ اسناد و کتب خطی نزد مردم بر کسی پوشیده نیست.
متاسفانه اغلب این اسناد در شرایط بسیار نامناسب و در معرض آسیب های جبران ناپذیری نظیر رطوبت، خوردگی، مفقودی و فراموشی نگهداری می شود.
از آنجا که مردم عادی از نظر فنی و حرفه ای آگاهی دقیق از شرایط نگهداری این اسناد ندارند، معمولاً آنها در وضعیتی نگهداری می شوند که به هیچ وجه مناسب و شایسته نیست و از همین رو در مواقع بسیاری، این گنجینه گرانبها دچار آسیب های جبران ناپذیری می شود.
متاسفانه از گذشته تاکنون به همین دلیل بسیاری از اسناد و نسخ خطی ارزشمند از میان رفته است بنابراین ضرورتی تام و عاجل دارد که هرچه سریعتر این روند نگران کننده متوقف شود و نسبت به شناسایی و گردآوری این اسناد اقدام گردد چرا که سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان قزوین، با دارا بودن مخزنی نوساز و استاندارد، بهترین و امنترین مکان برای نگهداری از این گنجینه ارزشمند است.
ایرنا. مهمترین اقدامات این سازمان در سال گذشته چه بوده است؟
برنامه های این سازمان از بدو تأسیس تا سال ۱۴۰۰، صرفاً در بخش اسناد دولتی (دستگاه های اجرایی) انجام شده است و تقریباً هیچ تلاشی در خصوص اسناد غیر دولتیِ در اختیار مردم صورت نگرفته بود که این مساله از نقاط ضعف مدیریت قزوین محسوب می شد.
قزوین از نظر وجود خاندان های کهن و فرهیخته ظرفیت کم نظیری در کشور دارد همچنین انبوهی از اسناد و نسخ خطی مربوط به وقف، قباله‌های ازدواج، اسناد ملکی، اسناد مربوط به دعاوی حقوقی، اسناد مربوط به پرسش و پاسخ‌های شرعی و فقهی نزد مردم است که گنجینه بی نظیری از تاریخ اجتماعی و اقتصادی قزوین را در بر دارد.
این ظرفیت متاسفانه در قزوین مورد غفلت واقع شده بود، بدیهی است نگهداری این میراث عظیم مستند و مکتوب در منازل مردم که غالباً هم در شرایط غیراستانداردی هست، آسیب های جدی و بعضاً جبران ناپذیری را در پی خواهد داشت.
بر مبنای این ضرورت اساسی و با توجه به وظایف ذاتی سازمان اسناد و کتابخانه ملی در تابستان و پاییز ۱۴۰۰ با پیگیری های مستمر ۲ اقدام مهم در این خصوص صورت گرفت.
نخست تأسیس انجمن حامیان اسناد و میراث مکتوب استان قزوین و دوم تصویب طرح خاندان پژوهی استان قزوین (شناخت خاندانهای کهن قزوین با تکیه بر شناسایی، گردآوری و تدوین اسناد خانوادگی).
طرح اولیه انجمن حامیان اسناد و میراث مکتوب استان قزوین با مشورت جمعی از فرهنگ دوستان قزوینی و فعالان حوزه سند در این شهر نگاشته و با مشخص کردن هیأت مؤسس، تقدیم اداره کل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری شد.
خوشبختانه در مهرماه ۱۴۰۰ موافقت اولیه و اصولی با تأسیس انجمن از سوی استانداری حاصل شد و در حال حاضر مراحل اداری نهایی در حال انجام است.
ایرنا. انجمن حامیان اسناد و میراث مکتوب استان چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
این طرح در واقع ۲ هدف اصلی را دنبال می کند، نخست در حوزه اَسنادی که می توان آن را در سه سطح دسته بندی کرد که مرحله نخست آن شناسایی و گردآوری اسناد غیردولتی در اختیارِ مردم است.
این هدف خود مستلزم شناسایی خاندان های کهن و اصیل و فرهیخته بوده که معمولاً در آنها اسناد و کتب ارزشمند از نسلی به نسل دیگر دست به دست شده است.
پس از شناسایی، گفتگوها و مذاکرات حضوری، ضروری است تا به صاحبان اسناد اطمینان خاطر داده شود بهترین و منطقی‌ترین راه، اهدا یا امانت این اسناد به سازمان اسناد و کتابخانه ملی است.
مرحله دوم، تنظیم و توصیف اسناد گردآوری شده است، پس از شناسایی و گردآوری اسناد، با توجه به اینکه آنها معمولاً در شرایط نامناسبی نگهداری شده، ضدعفونی و مرمت می شود و سپس خوانده و در نهایت تنظیم و توصیف خواهند شد.
در مرحله سوم، اسناد تنظیم و توصیف شده به شکل استاندارد آرشیو می شود و در اختیار پژوهشگران و علاقه مندان قرار می گیرد. در این مرحله همچنین همه اسناد به دست آمده دیجیتال می شوند تا در هنگام مراجعه پژوهشگران اصل سند از آسیب در امان بماند.
ایرنا. چه تعداد از نسخ خطی تاریخی استان در مرکز نگهداری می‌شود؟
در گذشته با توجه به اینکه قبلا از نظر فیزیکی، شرایط نگهداری نسخ خطی وجود نداشت، بیشتر نسخ خطی و نادر (حدود ۷۰ نسخه) به صورت امانت به تهران منتقل شده است اما خوشبختانه با آماده سازی شرایط فیزیکی در تلاش برای بازگرداندن آثار هستیم.
ایرنا. مشکل عمده شما در این حوزه چیست؟
واقعیت آن است که به رغم همه تلاش‌های صورت گرفته، حوزه فعالیت این سازمان به نحوی است که بدون تعامل با دستگاه‌های اجرایی استان، امکان موفقیت کامل وجود ندارد بنابراین از همه مدیران اجرایی استان می‌خواهیم به ما کمک کنند تا بتوانیم به نحو احسن وظایف خود را انجام دهیم.
کلام آخر:
این سازمان بدون همکاری و همیاری مردم فرهیخته شهر در انجام درست وظایف خود موفق نخواهد بود بنابراین استدعا داریم که همه صاحبان سند به ما اعتماد کنند و با اهدا یا امانت اسناد خود به این سازمان، در حفظ این میراث گرانبها کوشا و سهیم باشند.