به گزارش ایرنا، از اوائل قرن بیستم "قلب زمین" به محدوده ای محصور در خشکی در آسیای مرکزی اطلاق شد که از دیرباز قدرتهای دریایی و خشکی جهان برای تسلط بر آن منازعه داشتند، هرچند در قرن ۲۱ و پس از فروپاشی نظام دوقطبی، طمع قدرتهای جهانی برای تسلط سرزمینی بر محدوده آسیای مرکزی کاهش یافت اما رقابتهای اقتصادی به خصوص بین غرب و چین، برای استفاده تجاری و ترانزیتی از این سرزمین های بکر در خشکی، همچنان ادامه دارد.
صاحبنظران عبور ۲ طرح "کمربند و جاده" و "کمربند اقتصادی راه ابریشم" از این محدوده محصور در خشکی و نیز سرمایه گذاری قدرتهای جهانی از جمله چین در این طرح ها را از عوامل تاثیرگذار بر تجارت آینده بزرگترین پهنه خشکی زمین، یعنی اوراسیا، ارزیابی می کنند.
شهرستان مرزی سرخس، با حدود ۱۰۰ هزار نفر جمعیت در گوشه شمال شرقی نقشه استان خراسان رضوی و البته ایران قرار دارد که پایانه مرزی و گمرک این شهرستان در سال ۱۳۷۳ و سه سال پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال ترکمنستان و سایر جمهوری های شوروی تاسیس شد.
هرچند سرخس نزدیکترین واحد سرزمینی ایران به قلب زمین در خشکی اوراسیا است، اما نگاهی به تبادلات تجاری کشورمان با همسایگان نشان می دهد همسایه شمالی، ترکمنستان، نگاه و وضعیت مناسبی در تبادلات با استانهای مرزی به خصوص سرخس ندارد.
بر اساس اعلام گمرک جمهوری اسلامی ایران، پارسال ۱۰۰ میلیون و ۱۳۱ هزار تن کالا به ارزش ۵۱ میلیارد و ۸۷۵ میلیون دلار بین ایران و ۱۵ کشور همسایه تبادل شد که ۷۵ میلیون و ۴۴۵ هزار تن به ارزش ۲۶ میلیارد و ۲۹ میلیون دلار آن سهم صادرات ایران به این کشورها و ۲۴ میلیون و ۶۸۶ هزار تن به ارزش ۲۵ میلیارد و ۸۴۶ میلیون دلار نیز سهم واردات از آنها به کشور بوده است.
بر این اساس میزان صادرات کالا از کشورمان به عراق و ترکیه به ترتیب ۹ و ۶ میلیارد بوده است و پس از این دو، کشورهای امارات، افغانستان، پاکستان، عمان، روسیه و جمهوری آذربایجان در رده های سوم تا هشتم این فهرست قرار دارند.
ترکمنستان به عنوان دروازه ورود به کشورهای آسیای مرکزی در جایگاه نهم مقاصد کالای صادراتی ایران به همسایگان قرار دارد.
تجارت ۳.۲ میلیون تنی از سرخس
سرپرست فرمانداری سرخس در تشریح جایگاه و سهم این شهرستان در حوزه تجارت و ترانزیت با کشور ترکمنستان به خبرنگار ایرنا گفت: پارسال ۳.۲ میلیون تن از مبادلات تجاری خارجی کشور شامل صادرات، واردات و ترانزیت به ارزش ۵.۶ میلیارد دلار از مرزهای جاده ای و ریلی این شهرستان انجام شده است.
حسن نوری زاده افزود: از تبادلات تجاری یاد شده ۷۳۲ تن مربوط به صادرات، ۱۰۳ تن واردات، ۱.۷ میلیون تن ترانزیت ورودی و ۶۹۵ تن ترانزیت خروجی بوده است.
وی ادامه داد: گمرک سرخس در سال ۱۳۷۳ افتتاح شد و ابتدا فعالیت خود را در بخش مسافری و با حجم پایین شروع کرد اما اکنون با گذشت ۲۸ سال، این مجموعه مرزی یکی از گمرک های مهم و فعال ایران تلقی می شود که در بخش های تجاری و مسافری فعالیت می کند.
سرپرست فرمانداری سرخس گفت: حوزه فعالیت گمرک این شهرستان را محوطه گمرک، ایستگاه راه آهن به عنوان بزرگترین پایانه ریلی کشور و منطقه ویژه اقتصادی سرخس تشکیل می دهد که وجود منطقه ویژه اقتصادی و استفاده بهینه از آن می تواند تاثیر بسزایی در شکوفایی منطقه ایفا کند.
نوری زاده افزود: سیمان، نئوپان و میلگرد سه کالای عمده صادراتی، پنبه، لوله، ورق پلی اتیلن و مازوت اقلام مهم ترانزیتی و الیاف پنبه، سولفات آمونیوم و نخ پنبه نیز سه کالای مهم وارداتی از مرز جاده ای و ریلی سرخس هستند.
منطقه ویژه اقتصادی سرخس پشتیبان تجارت منطقه ای
مدیرعامل منطقه ویژه اقتصادی سرخس در خراسان رضوی نیز که پیشتر خبر از افزایش صادرات و ترانزیت از این منطقه با کشورهای آسیای مرکزی و مستقل مشترک المنافع (سی آی اس) داده بود در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: پارسال میزان صادرات محصولات مختلف تولیدی کشورمان از طریق خطوط ریلی و زمینی منطقه ویژه اقتصادی سرخس به ۱۴۵ هزار تن رسید، که ارزشی برابر با ۵۰۰ میلیون دلار داشت.
محمدرضا کلایی افزود: یکی از سیاستهای اصلی منطقه ویژه اقتصادی سرخس در سال های اخیر، تکمیل زیرساخت ها و رفع قوانین و مقررات دست و پاگیر حوزه تولید، صادرات و ترانزیت بوده است.
وی با اشاره به تمرکز فعالیتهای منطقه ویژه سرخس بر حوزه جغرافیایی کشورهای سی آی اس، اظهار داشت: باتوجه به ظرفیت عظیم لجستیکی ریلی و جاده ای در منطقه ویژه اقتصادی سرخس، پیش بینی می شود در سال جاری صادرات و ترانزیت در این منطقه به سه برابر قبل ارتقا یابد.
مدیرعامل منطقه ویژه اقتصادی سرخس گفت: با استفاده از ظرفیت نیروی انسانی کارآمد و موقعیت منحصر به‌فرد جغرافیایی، امکانات و زیرساخت ها می توان به صادرات و ترانزیت سه میلیون تن کالا ظرف ۲ سال آینده در سرخس دست یافت.
البته خبرهای خوشی دیگری نیز از توسعه تجارت و ارتقای موقعیت لجستیکی سرخس به گوش می رسد که بخشی از آن با افزایش فعالیت اقتصادی چین در محدوده آسیای مرکزی گره خورده است.
براساس اعلام تلویزیون دولتی چین، شهر "هورگوس" در استان شرقی سین‌گیانگ چین، که به عنوان گذرگاه ریلی و جاده ای بین چین و کشورهای آسیای مرکزی و اروپا شناخته می شود، طی هشت ماه سال ۲۰۲۰ میلادی چهار هزار و ۲۰۰ قطار باری حامل اقلام صادراتی و وارداتی از مبدا چین و از طریق این گذرگاه به مقصد کشورهای آسیایی و اروپایی در رفت و آمد بوده اند.
این مسیر ریلی و جاده ای که بخش مهمی از پازل طرح "کمربند و جاده" چین است، در مسیر خود به خطوط جاده ای و ریلی ترکمنستان وصل می شود، که همسایگی سرخس با ترکمنستان، امیدها به افزایش نقش آنرا در این تبادلات پررنگ تر کرده است.
چین به دنبال راه اندازی بارانداز کانتینری در سرخس
طبق اعلام روابط عمومی منطقه ویژه اقتصادی سرخس، دوهفته قبل مدیران یک شرکت چینی فعال در حوزه حمل و نقل و ترانزیت از زیرساختهای لجستیکی این منطقه بازدید کرده و امکانات و توانایی موجود در منطقه ویژه اقتصادی سرخس را شگفت انگیز توصیف کردند.
رییس این شرکت چینی اظهار داشت: برنامه اصلی ما ایجاد ۲ مرکز تهاتر کالا در بندر انزلی و سرخس است از این رو بلافاصله و پس از بازگشت، نمایندگی این شرکت را در انزلی و منطقه ویژه سرخس مستقر می کنیم.
وی ادامه داد: سرمایه گذاری اولیه ما در این مجموعه برای مرحله نخست ۵۰ میلیون دلار است که در چشم انداز چند سال آینده افزایش خواهد یافت.
مدیر عامل منطقه ویژه اقتصادی سرخس در این خصوص گفت: در پی بازدید مدیران ارشد این شرکت حمل و نقلی چینی از منطقه ویژه اقتصادی سرخس، این شرکت تصمیم دارد در این منطقه ویژه اقتصادی بارانداز کانتینری برای تهاتر کالای کشورش با سایر کشورهای منطقه ایجاد کند.
کلایی افزود: در سیاستهای کلان جمهوری اسلامی ایران، تعامل هدفمند با حوزه شرق از اهمیت بالایی برخوردار است به ویژه این که در دولت سیزدهم روابط با همسایگان و کشورهای آسیای مرکزی و چین دارای اولویت است.
محدودیتهای ترکمنستان چالش نخست حمل و نقل منطقه
البته ضروری است برای بررسی واقع بینانه مقوله تجارت در سرخس، چالش های محلی و منطقه ای نیز در نظر گرفته شود.
مدیر پایانه مرزی سرخس در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: از اواخر سال ۱۳۹۸ دولت ترکمنستان مرزهای خود با همه همسایگان را به دلیل جلوگیری از شیوع کرونا بست و چند ماه بعد، پس از بازگشایی محدودیت ها را با حمل یدک کامیون یا همان گاری های ناوگان خارجی با ناوگان ترکمنستانی تداوم داد.
مهدی رضایی افزود: در حال حاضر حمل بار تجاری از ایران به ترکمنستان و دیگر کشورهای همسایه شامل ازبکستان، قزاقستان و افغانستان با ترکمنستان به وسیله ناوگان ترکمنستانی انجام می شود که رویه ای غیراستاندارد و در تعارض با مناسبات تجاری بین المللی دنیاست.
وی گفت: در میانه سال ۹۹ مطابق توافقات، دالانهای بسیار بزرگی برای ضدعفونی کامل کامیونهای ایرانی در مرز سرخس ساخته شد و هزینه ای پنج میلیارد ریالی به کشور تحمیل شد، اما طرف ترکمنستانی حتی از بازدید و برگزاری نشست مجازی برای بررسی این تجهیزات نیز طفره رفت.
مدیر پایانه مرزی سرخس ادامه داد: در حال حاضر مهمترین مشکل انتقال کفی بارها به کشور ترکمنستان است؛ بارها شاهد بوده ایم یدک بار کامیونهای ایرانی آسیب دیده و حتی لاستیک و شاسی کامیونها خسارت دیده است و این موضوع باعث تحمیل هزینه های زیادی به رانندگان ما شده است.
رضایی همچنین گفت: فلسفه ایجاد مناطق آزاد تجاری ایجاد پسکرانه برای پایانه های مرزی است، یعنی پایانه تنها کارکرد معبر و گذرگاهی دارد و دیگر اقدامات مرزی شامل بارگیری و توقف کامیون و بسیاری از امور اداری باید در منطقه پسکرانه انجام شود.
وی با اشاره به زیرساختهای مناسب منطقه ویژه اقتصادی سرخس، گفت: در حال حاضر جاده ای اختصاصی به طول ۱۸ کیلومتر از منطقه ویژه سرخس تا پایانه مرزی ایجاد شده است تا علاوه بر توقف و ارائه خدمات به ناوگان تجاری در این منطقه ویژه، فعالیت های اداری و گمرکی نیز تسهیل شود.
مدیر پایانه مرزی سرخس افزود: متاسفانه گمرک و واحد گمرکی مستقر در منطقه ویژه کد مجزا دارند و همین مساله مشکلاتی برای ناوگان و صاحبان بار ایجاد کرده و موجب اتلاف وقت و انرژی ناوگان تجاری و شرکتهای حمل ونقل شده است.
رییس انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی نیز در تشریح چالش های تجاری در مرز سرخس گفت: اصولا به علت محدودیتهایی که ترکمنستان ایجاد کرده، ترددهای جاده ای کاهش چشمگیری یافته است و تقریبا می توان گفت که اصلا ترددی نداریم که چالش ایجاد شود.
احمد زمانیان یزدی افزود: همین موضوع سرقت از یدک ها و بار ناوگان ایرانی و آسیب به گاری ها را به همراه داشته است.
شنیده هایی از رفع محدودیتهای تجاری ترکمنستان
وی به پایان یافتن نسبی همه گیری کرونا در ایران و کشورهای منطقه اشاره کرد و گفت: البته شنیده هایی مبنی بر لغو جزیی این محدودیت تجاری با ترکمنستان به گوش می رسد که باید دستگاه دیپلماسی درباره آن اظهار نظر کند.
رییس انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی خاطرنشان کرد: در همین راستا اعلام شده به زودی قرار است ترکمنستان به ناوگان ترانزیتی ایرانی برای عبور از خاک این کشور تا رسیدن به مرزهای ازبکستان اجازه دهد اما ورود ناوگان به همسایه سخت گیر شمالی، فقط از مرز سرخس خراسان رضوی انجام خواهد شد.
زمانیان یزدی گفت: در صورت تحقق این وعده ها، دسترسی شرکتهای حمل و نقل کشومان به مقاصد تجاری در آسیای مرکزی شامل ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان فراهم شده و حتی دسترسی جاده ای به چین از مسیرهای جاده ای یاد شده امکانپذیر خواهد شد.
وی افزود: هم اکنون شمار شرکتهای حمل و نقل بین المللی استان به ۲۰۴ مورد رسیده است و در عمل این انجمن صنفی قطب حمل و نقل بین المللی جاده ای کالا در کشور محسوب می شود.
منطقه ویژه اقتصادی سرخس در ۱۸ کیلومتری نقطه صفر و پایانه مرزی ایران و ترکمنستان و ۱۸۵ کیلومتری شمال شرق مشهد قرار دارد.
خراسان رضوی از شمال و شمال شرق ۵۳۲ کیلومتر مرز مشترک با کشور ترکمنستان دارد. این نوار مرزی در محدوده شهرستان های قوچان، درگز، کلات، سرخس و صالح‌آباد خراسان رضوی واقع است.
۱۴ درصد از مجموع مرزهای خاکی جمهوری اسلامی ایران به طول ۸۳۴ کیلومتر در شرق کشور و حوزه جغرافیایی استان خراسان رضوی همجوار با کشورهای ترکمنستان و افغانستان است.
کشورهای مستقل مشترک المنافع شامل برخی از جمهوری‌های مستقل اتحاد جماهیر شوروی سابق است که به منظور همکاری های امنیتی و اقتصادی تشکیل شده اند. در حال حاضر جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ازبکستان، بلاروس، تاجیکستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان و مولداوی عضو این اتحادیه باقی مانده اند و ترکمنستان از سال ۲۰۰۵ میلادی به عنوان عضو همکار به مشارکت خود با کشورهای مستقل مشترک المنافع ادامه داده است.