دکتر عبدالمهدی مستکین در گفت گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: رباعیات خیام در دورانی توسط ادوارد فیتزجرالد به غرب رسید که اروپا درگیر جنگ‌های جهانی شده بود، اما برخی سربازان بریتانیایی و آلمانی ترجمه‌های فیتزجرالد از رباعیات خیام را در جیب خود داشتند و زمانی که از لحاظ روانی خالی و دچار تنش روحی می‌شدند با خواندن این اشعار تسکین می یافتند.
وی افزود: فیتزجرالد، عناصر فرهنگی خود را بر پایه غنیمت شمردن زمان حال در رباعیات خیام، مبنا قرار داد و تفسیر خود را ارائه کرد که مورد توجه نیز قرار گرفت و این نگرش مورد پسند مخاطب غربی واقع شد که به او می گفت که درست است درگیر جنگ و دور از خانواده‌ای، اما رها باش و نگران چیزی نباش!
ای دل غم این جهان بیهوده مخور
بیهوده نه‌ای غمان بیهوده مخور
چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید
خوش باش غم بوده و نابوده مخور
۲۸ اردیبهشت ماه در تقویم ملی ایران به نام "خیام نیشابوری" نامگذاری شده است، شاعری که شهرتش در بیان والاترین مضامین انسانی و عرفانی در کوتاه‌ترین قالب شعری به نام رباعی شهرتی جهانی دارد و هر سال در این روز یاد وی به پاس خدمات نبوغ آمیزش در عرصه‌های مختلف علم و ادبیات گرامی داشته می‌شود.
حکیم ابوالفتح غیاث الدین عمربن ابراهیم خیام نیشابوری به سبب اشعار نغز و ابتکارش در ابداع "تقویم جلالی"، به عنوان معتبرترین و دقیقترین گاه‌شمار خورشیدی، شهرتی جهانی دارد.
خیام در جبر و مقابله، پژوهشهای ارزنده‌ای دارد و در طب و نجوم نیز سرآمد دوران خود بوده است اما عمده شهرت خیام به سبب رباعیات او و بیان والاترین مضامین فلسفی در کوتاه‌ترین قالب شعری است.
امروز اشعار خیام نه تنها در ایران، بلکه در بسیاری از کشورهای جهان رواج دارد و در برخی موارد به دلیل کثرت استفاده تبدیل به ضرب‌المثل نیز شده است و امروز شهرت رباعیات خیام عالم‌گیر شده است.
خیام، با شخصیتی چندوجهی
دکتر مستکین با اشاره به ابهامات فراوان درباره زندگی و خصوصیات خیام و کم بودن اطلاعات تاریخی در این مورد گفت: نخستین آثاری که در آن به صورت مفصل به خیام پرداخته شده "چهارمقاله" نظامی عروضی در ۵۵۰ هجری قمری است و پس از آن بسیاری از بزرگان مانند عبدالرحمن خازنی در میزان الحکمه، محمدبن محمود شهروز در نزهه الارواح و روضه الافراح و نجم الدین رازی در مرصادالعباد به حکیم عمر خیام نیشابوری اشاره کرده‌اند.
وی با بیان اینکه امروز وجهه شاعری خیام پررنگ تر از دیگر ابعاد شخصیتی وی شده است، افزود: باید توجه داشت خیام در دوره قرون وسطی شخصیتی چندوجهی بوده که به او لقب امام‌المحققین داده بودند و در علوم هیات، نجوم، فلسفه، ریاضی و حکمت صاحبنظر بوده است و نباید او را فقط به وجهه شعری‌اش فروکاست، اما اینکه چرا بخش شعری خیام پررنگ شده ناشی از آن است که انسان معاصر دچار بحران‌های شدید روحی شده و افسردگی‌ها با شیب تندی زندگی ما را درنوردیده است.
وی خاطرنشان کرد: البته تاثیر این رباعیات و فلسفه خیامی در روزگار گذشته بر سایر بزرگان عرصه ادبیات مانند حافظ، نظامی و سعدی هم مشهود است، چنانکه حکیم نظامی که گفته است:
دیباچه ما که در نورد است
نز بهر هوی و خواب و خورد است
از خواب و خورش به ار بتابی
کین در همه گاو و خر بیابی
که در این ابیات فلسفه خیامی مشهود است؛ یا در گفتار شیخ اجل سعدی نشانه‌های تفکر خیامی را می بینیم آنجا که نوشته است:
یک شب تأمل ایام گذشته می‌کردم و بر عمر تلف کرده تأسف می‌خوردم و سنگ سراچه دل به الماس آب دیده می‌سفتم و این بیت ها مناسب حال خود می‌گفتم
هر دم از عمر می رود نفسی
چون نگه می کنم نمانده بسی
ای که پنجاه رفت و در خوابی
مگر این پنج روزه دریابی
دکتر مستکین گفت: بیش از ۸۰ رباعی از خیام باقی نمانده که بتوانیم با سبک‌شناسی آنها را منتسب به این متفکر بزرگ بدانیم.
وی گفت: فروغی حدود ۸۷ رباعی را به خیام منسوب می‌کند که این رقم تا یک‌هزار رباعی هم رسیده است اما چهارچوب تفکر و نگرش خیام به جهان، متناسب با آشفتگی و سرآسیمگی انسان معاصر است که باعث شده خیام در غرب نام‌آشنا و مشهور شود.
وی تصریح کرد: خیام در اشعارش در شیپور بیدارباش قافله بشری می‌دمد و همواره خطاب به انسان‌ها تاکید می‌کند که از خواب برخیزند و این لحظات بی بازگشت عمر را پاس بدارید.
هنگام سپیده دم خروس سحری
دانی که چرا همی کند نوحه‌گری
یعنی که نمودند در آیینه صبح
کز عمر شبی گذشت و تو بی‌خبری
این سخنان برای انسانی که می‌خواهد از غفلت رهایی یابد بسیار درخشان است.
مفاهیم خیام متعلق به همه دوران‌ها است
مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو در ایران گفت: ۹۰۰ سال قبل در قرون وسطی که اوج بی‌خبری و روان نژندی انسان آن دوران بود، شخصیتی مانند خیام بر صدر نشسته و مفاهیمی را مطرح می‌کند که بی‌زمان و متعلق به همه دوران‌ها است و همیشه این مفاهیم سرشار از حکمت بر لوح دل انسان‌ها استوار است به همین خاطر باید حکیم عمر خیام نیشابوری را غفلت ستیز خواند.
دکتر مستکین خاطرنشان کرد: در تاریخ ادبیات ما تنها به چند نفر مانند ناصر خسرو، فردوسی و نظامی صفت حکیم داده شده است زیرا ایشان در درجه نخست انسان‌شناس هستند و دیگر اینکه آفات رنجوری انسان را شناسایی و برای مداوای آن نسخه‌های درمانی تجویز کرده‌اند و این نسخه‌های درمانی همیشگی است و در گذر زمان غبار غفلت نمی‌پذیرد. با این همه خیام نیشابوری هنوز خود را نسبت به بسیاری از حقایق بی‌اطلاع دیده و به آن اذعان می‌کند.
وی افزود: در حال حاضر با همه پیشرفت‌ها در علوم مختلف و اخیرا هم با فرستادن سفینه "جیمز وب" به فضا، که نشان داد گستره جهان بسیار فراتر و پیچیده‌تر از تصور بشری است، به همان سخن حکیم عمر خیام نیشابوری می‌رسیم که در ۹۰۰ سال پیش با تفکر و تعمق در احوالات بشر و ستارگان گفته است:
هرگز دل من ز علم محروم نشد
کم ماند ز اسرار که معلوم نشد
هفتاد و دو سال فکر کردم شب و روز
معلومم شد که هیچ معلوم نشد
ثبت خیام و عطار در فهرست شخصیت‌های جهانی
دکتر مستکین گفت: در دهه ۸۰ میلادی حکیم عمر خیام نیشابوری و ۲ سال قبل از آن شیخ فریدالدین عطار نیشابوری در فهرست جهانی مشاهیر ثبت شده‌اند اما آنگونه که باید اتفاق چندان استواری برای معرفی این شخصیت‌ها نیفتاده است.
وی اظهار کرد: یونسکو شخصیت‌های پیشنهادی توسط هر کشوری را بر اساس معیارهایی بسیار سخت‌گیرانه و اثرگذاری آن شخصیت‌ها بر حوزه منطقه و بین‌الملل در بخش‌های مختلف ادبیات، فلسفه و اخلاق و غیره بررسی می‌کند و در این بخش ایران با ثبت ۴۲ شخصیت، در کنار یونان و ایتالیا جزو کشورهایی است که بیشترین تعداد شخصیت‌ها را به ثبت جهانی رسانده است.
وی درباره کم‌فروغ بودن برنامه‌های روزهای ملی خیام و عطار گفت: وقتی یونسکو شخصیتی را ثبت می‌کند اتفاقی مهم و موج خیز برای آن کشور است و نشان می‌دهد آن شخصیت دارای جایگاه بسیار مهمی است و کشور میزبان باید با برگزاری برنامه‌های مدون مانند نشست، سمپوزیوم، اپرا، سمینار و انتشار کتاب و سایر موارد به معرفی این شخصیت‌ها بپردازد اما اشکال از آنجا به وجود می‌آید که به خاطر نابسامانی‌هایی که معمولا در زادگاه منسوب به این بزرگان وجود دارد، یک نهاد متولی برای برگزاری این کنگره‌ها نداریم.
وی خاطرنشان کرد: به خاطر نبودن دبیرخانه دائمی در موسم بهار و اردیبهشت‌ماه که با تراکم برنامه‌های بزرگداشت شخصیت‌ها مانند سعدی، شیخ‌بهایی، عطار، فردوسی و خیام روبه رو هستیم در لابه‌لای بروکراسی‌های ملال‌آور بعضا شاهد برگزاری همایش‌های چندساعته‌ای هستیم که هیچ بازخوردی هم ندارند.
دکتر مستکین گفت: شاهد هستیم برای شخصیتی مانند عطار در فرانسه برنامه بزرگداشت برگزار می‌شود و اپرای پرندگان نوشته و اجرا می‌شود لذا باید توجه کنیم موضوع بسیار مهم‌تر از این است و باید از کارهای کلیشه‌ای پرهیز کرده و در هر شهر منتسب به این بزرگان دبیرخانه دائمی ایجاد شده و از سال قبل برای روزهای بزرگداشت آنان برنامه‌ریزی شود.
وی تاکید کرد: برای ایجاد این دبیرخانه‌ها باید جمعی از خردمندان دانشگاهی و دست اندرکاران دولتی گرد هم آمده و در هفته منتهی به روز بزرگداشت، کل شهر تبدیل به جلوه‌ای از آن شخصیت شود و در این مسیر تلفیقی از دانشگاهیان و بخش دولتی و خصوصی با همدلی و هم‌گرایی مورد نیاز است.
مجموعه تلویزیونی خیام و عطار، شاید وقتی دیگر
دکتر مستکین با بیان اینکه چند سال است به دوستان در نیشابور طرحی برای ساخت چند مجموعه تلویزیونی در خصوص خیام و عطار ارائه شده است، افزود: متاسفانه مسوولان از مساعدت در این مورد شانه خالی کرده و کار را به دیگری حواله می دهند و بنابراین هیچ اتفاق مثبتی رقم نمی‌خورد و حال آنکه انتظار می رود مسوولان شهر زادگاه خیام و عطار در این زمینه قوی تر عمل کنند.
وی با اشاره به تشکیل دبیرخانه دائمی بزرگداشت شمس تبریزی در خوی و برگزاری هرساله جشنواره بین‌المللی در این شهر اظهار کرد: زمانی کسی نمی دانست خوی کجاست اما اکنون ۶ سال پس از ثبت جهانی شمس تبریزی به جای اینکه دوست‌داران و علاقه مندان راهی قونیه شوند، عازم خوی می‌شوند و این بازگشت معکوس اتفاق افتاده است.
مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو در ایران گفت: پس از ۲۰ سال برای نخستین بار سمفونی عطار اثر استاد فرهاد فخرالدینی با حضور ۱۰۰ نوازنده آماده شد، اما متاسفانه مسوولان استانی و شهرستانی ما هیچ اقبالی برای اجرای آن نشان ندادند، و بدیهی است وقتی ما شخصیت‌های خود را تکریم و احترام نکنیم کشورهای همسایه آنان را به نام خود ثبت و عرضه کرده و برای خودشان رونق گردشگری ادبی و فرهنگی ایجاد می‌کنند.
این صاحبنظر فرهنگی تاکید کرد: مسوولیت نهادهای فرهنگی نیز این است که این موسم‌های فرهنگی را زنده نگه داشته و برنامه‌هایی برای معرفی شخصیت‌های فرهنگی برگزار کنند زیرا اگر این بزرگان نبودند ما الان فارسی صحبت نمی‌کردیم.
وی با اشاره به اینکه فرهنگ دینی و ملی ما به هم آمیخته است، گفت: بزرگان عرصه ادبیات ما بسیاری از معانی و حکمت‌ها را از دل قرآن و متون دینی استخراج کرده‌اند و سخن افرادی که می‌گویند به دلایلی نمی شود به سراغ برخی از این بزرگان رفت، صحیح نیست و گمانم این فقط برای از زیر کار در رفتن است.
مستکین خاطرنشان کرد: مضمون اشعار خیام از کودکی در گوش ما زمزمه می‌شد و امروز جایگاه خیام در قلب همه ایرانی‌ها است تا آنجا که در جنوب کشور شاهد رواج سنت خیام‌خوانی هستیم اما متاسفانه برای نسل جدید در این بخش کم‌کاری شده و همین باعث شده است سطح استانداردها فروکاسته شود و این اشکال ما است اگر نسل جدید بیشتر از نی حسن کسایی، تار جلیل شهناز، سنتور مشکاتیان و صدای شجریان با "تتلو" آشنا است.
رباعیات خیام با روحیات مردم بوشهر گره خورده است
محبوبیت اندیشه و افکار خیام تا دل مردم خونگرم سواحل خلیج فارس گسترده شده است به طوری که امروز خیام‌خوانی پایه ثابت آیین ها و جشنواره‌های استان بوشهر است.
یکی از فعالان هنری بوشهر در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: رباعیات خیام هم از لحاظ معانی و هم از لحاظ موسیقایی با حالات و روحیات مردم بوشهر گره خورده است به طوری که این رباعی خیام در زبان مردم‌کوچه بازار رواج دارد:
ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم
وین یکدم عمر را غنیمت شمریم
فردا که از این دیر کهن درگذریم
با هفت هزار سالگان سربه‌سریم
رضا واثق گفت: خیام‌خوانی در بوشهر که قدمت آن به دهه ۳۰ می رسد، در سالیان گذشته با چندین تغییر عمده همراه بوده است.
وی افزود: خیام‌خوانی در ابتدا به شکل امروزی نبود و دوبیتی‌هایی در زبان مردم کوچه و بازار رایج بود که وصف حال و شرایط روحی و روانی‌شان بود و کم‌کم در همان وزن و ریتم به رباعیات خیام روی آوردند و امروز خیام خوانی در محافل و مراسم و جشنواره‌های مختلف بوشهر رواج دارد.
وی درباره نحوه اجرای خیام‌خوانی در بوشهر گفت: در آیین های شب بوشهری و در اصطلاح "یَزلِه" یک نفر به عنوان خیام‌خوان، که به رباعیات خیام و موسیقی مسلط است، رباعیات خیام را می‌خواند و در همراهی آن از سازهای ضرب و فلوت استفاده می‌شود و امروز همه‌گروه‌های موسیقی محلی خیام‌خوانی را اجرا می‌کنند.
ریاضیات خیام، شاهکار دنیای قدیم
امروز شخصیت شاعرانه خیام بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و این در حالی است که خدماتی که او در حوزه علوم ریاضی و نجوم داشته است، بی‌نظیر است.
عضو هیات علمی گروه ریاضی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور گفت: خیام یک ریاضیدان، منجم، فیلسوف و رباعی‌سرا بود که بی‌محابا سوال می‌کرد و با بیان پرسش‌هایی هوشمندانه در دانسته‌هایی که مورد یقین آن دوران بود، تشکیک می‌کرد و با این شیوه در عالم وجود به جستجو و تفکر می‌پرداخت.
این بحر وجود آمده بیرون ز نهفت
کس نیست که این گوهر تحقیق نسفت
هر کس سخنی از سر سودا گفتند
زان روی که هست کس نمی داند گفت
دکتر ظهیر مظلومی‌نژاد به خبرنگار ایرنا اظهار کرد: یکی از وجوه خیام، احاطه کاملش بر جبر و هندسه در ریاضی بود و در خراسان آن زمان در حوزه علم ریاضی کتاب‌های یونانیان به عربی ترجمه شده بود و از آن میان کتاب اصول هندسه اقلیدس بویژه اصل توازی آن، مورد توجه خیام قرار گرفت.
وی افزود: حکیم خراسان ابتدا سعی بر اثبات اصل توازی اقلیدس داشت که باعث به وجود آمدن هندسه های نااقلیدسی شد و به اذعان ریاضی‌دانان اروپایی، حل معادله درجه سه با حذف توان دو توسط خیام در ۹۵۰ سال قبل شاهکار دنیای قدیم است و هنوز هم برای حل معادله درجه سه فرمول مشخصی وجود ندارد و از همان روش خیام استفاده می‌کنیم و حال آنکه حکیم نیشابور با ادامه همین روش موفق به حل معادله درجه چهار نیز شد.
دکتر مظلومی نژاد افزود: بسط دو جمله‌ای خیام یکی دیگر از شاهکارهای او است که بسیاری در انتساب آن به خیام شک دارند و پروفسور "فضل الله رضا" در کتاب نگاهی به آثار و احوال خیام نیشابوری، ثابت می‌کند که متعلق به خیام است:
این بسط دوجمله ای که درس من و تست
گویند که کرده است اسحاق درست
افسوس کسی هیچ به تاریخ نجست
کاین بسط بود از آن خیام نخست
وی اظهار کرد: خیام تا ۱۲ سطر ضریب‌های بسط دوجمله‌ای را به دست آورده بود و برخلاف آنچه بیشتر مردم تصور می‌کنند مقصود از مثلث خیام یک مثلث هندسی نیست بلکه در حقیقت چینش مثلث شکل از اعدادی است که این اعداد همان ضریب‌های بسط دوجمله‌ای هستند.
شاید در دنیا خط راست وجود ندارد!
دکتر مظلومی نژاد گفت: امروز یک تئوری در دنیای نجوم وجود دارد که خود فضا را هم کروی می‌داند بنابراین شاید در دنیا خط راست وجود نداشته باشد و به احتمال زیاد دلیل اشکال خیام به این اصل اقلیدس به خاطر احاطه او بر علم نجوم بود، زیرا خیام راه‌های آسمان را بهتر از زمین می‌شناخت و بر آن مسلط بود.
این چرخ ِ فلک که ما در او حیرانیم
فانوس خیال از او مثالی دانیم
خورشید چراغ دان و عالم فانوس
ما چون صوریم کاندر او گردانیم
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: خیام در مقاله "شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس" به اصل پنجم اقلیدس یا همان اصل توازی پرداخت و آن را نپذیرفت و ما امروز به طور دقیق نمی‌دانیم چه در ذهن او می‌گذشت که این اصل را قبول نکرد و فقط می‌توانیم در این خصوص حدس بزنیم.
وی گفت: در این اصل اقلیدس آمده در صورتی که یک خط به طور هم‌زمان بر ۲ خط دیگر عمود باشد آن ۲ خط موازی هستند و ۲ خط موازی در امتداد هم هیچ‌گاه یکدیگر را قطع نمی‌کنند اما خط استوا بر خطوط نصف النهار عمود هستند پس نصف النهارها با هم موازی‌اند اما نصف النهارها وقتی امتداد می‌یابند یکدیگر را در قطب کره زمین قطع می‌کنند و این درست نیست.
مقبره حکیم عمر خیام در شهرستان نیشابور در ۱۲۷ کیلومتری غرب مشهد قرار دارد.