در حالی که کمتر از ۲ ماه از سال جدید را پشت سر گذاشته‌ایم تاکنون چندین بار ورود ریزگردها به برخی از استان‌ها به تعطیلی مدارس و اداره‌ها و مختل شدن زندگی مردم انجامیده است.
برپایه بررسی‌های انجام شده، شاخص کیفی هوا در برخی از نقاط کشور در شرایط بسیار خطرناکی قرار گرفته است.[۱] اگرچه اقدام‌های مختلف انجام شده و اراده دولت سیزدهم برای تکمیل کارهای در دست اقدام، امیدها را در دل‌ها برای کاهش شرایط موجود زنده می‌کند اما همچنان، نگرانی‌ها از ادامه‌دار شدن وضعیت کنونی روبه افزایش است.
در این زمینه، یکی از برنامه‌های کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب برگزاری نشست‌های تخصصی بود که از جمله موضوع‌های مهم نشست‌های این غرفه می‌توان به چالش‌های محیط‌زیستی ریزگردها اشاره کرد.
«سمیه رفیعی» فعال و سیاست‌پژوه حوزه محیط‌زیست و نماینده مردم تهران، ری، شمیرانات، اسلامشهر و پردیس از استان تهران در مجلس شورای اسلامی مسائل گوناگونی در خصوص بحران ریزگردها را در این نشست مطرح کرد که از جمله آنها می‌توان به ماهیت و منشا ریزگردها، توان ایران در مقابله با آنها، بررسی اینکه آیا ریزگردها بحران‌های زیست‌محیطی هستند یا بحران سیاسی و همچنین راهکارهای مقابله با آن اشاره کرد.
ماهیت و توان ایران در مقابله با ریزگردها
مساله ریزگردها؛ یکی از دغدغه‌های مهم مردم به شمار می‌رود که هر از چندگاهی باعث بحران در بسیاری از شهرها به ویژه مناطق غربی کشور می‌شود. [۲] به طوری که اخبار مربوط به ورود ریزگردها به کشور از فروردین ۱۴۰۱ شدت بیشتری گرفته است تا جایی که به تعطیلی مدارس، اداره‌ها و سایر نهادهای برخی از استان‌ها انجامید.
سمیه رفیعی در خصوص ماهیت این ریزگردها بیان می‌کند: ریزدگردها در بحث آلودگی هوا تعریف می‌شود. ذرات معلقی که قابلیت دیده شدن و اندازه‌گیری دارند. این ریزگردها به ویژه در طول ۱۵ سال اخیر زیاد شده‌اند. بسیاری از این ریزگردها ذرات معلق حاصل از گردش خاک و ترکیبات در خاک هستند که با طوفان‌ها و با شرایطی که برای خاک به وجود می‌آید، بلند می‌شوند و بسته به اندازه آن خاصیت جابجا شدن دارند.
سمیه رفیعی: متخصصان ایرانی که در حوزه آلودگی هوا کار کردند، توانستند تجهیرات لازم در این حوزه را فراهم آورند. این فعال محیط‌زیست در ادامه می‌گوید: ایران پیش از این نیز با پدیده ریزگردها مواجه بوده است چرا که جمهوری اسلامی ایران در کمربند خشک زمین واقع شده و کم بارش است اما در این دوره به دلیل توانمند شدن ایران، قادر به اندازه‌گیری این ریزگردها هستیم. متخصصان این حوزه، توانستند تجهیزات لازم در این حوزه را فراهم آورند. در حقیقت با رشد تکنولوژی و فناوری اکنون به این نقطه رسیدیم که می‌توانیم میزان آلودگی هوا را اندازه‌گیری کنیم. البته در زمان وقوع طوفان‌ها مقداری نرخ و سهم ورود این گرد و غبارها به کشور بالا می‌رود.
پیامدهای وجود ریزگردها در کشور
گرد و غبار و ریزگردها علاوه بر اینکه می‌توانند در بحث تنفس و سلامتی مشکل ایجاد کنند و آن شاخص‌های آلایندگی هوا را زیاد کنند، مشکلات دیگری را نیز با خود به همراه دارند که کمتر دیده می‌شود. رفیعی فعال محیط‌زیست در این خصوص اظهار می‌کند: در بسیاری از حوزه‌ها، ریزگردها می‌توانند پیامدهای منفی به همراه داشته باشند برای نمونه در حوزه کشاورزی باعث ایجاد چالش می‌شوند و زمین کشاورزی را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند. همچنین در بحث زیرساخت‌ها مانند خطوط ریلی و زیربنایی می‌توانند ایجاد مشکل کنند. این ریزگردها حتی به وسایل خانگی شهرهایی که با این بحران مواجه هستند، خسارت وارد می‌کنند. به نظر می‌رسد که تاکنون در این زمینه یک جمع‌بندی اقتصادی کامل انجام نشده است، بنابراین نیاز است که این برآورد اقتصادی صورت گیرد.
یکی دیگر از پیامدهای ریزگردها به ویژه در سال‌های گذشته همزمانی آن با شیوع ویروس کرونا و مشکلات ناشی از آن بود. مطالعات نشان می‌دهد که این ویروس قابلیت تلفیق شدن با ذرات گرد و غبار را دارد و می‌تواند حتی انتشار بیماری را بیشتر و مشکلاتی در دستگاه تنفسی ایجاد کند اما چیزی که حائز اهمیت است و در اینجا باید به آن اشاره کرد، این است که این مسایل کمتر مورد مطالعه قرار می‌گیرند و بنابراین مسؤولان باید به صورت تخصصی این مسایل را دنبال کنند.
رفیعی: ویروس کرونا قابلیت تلفیق شدن با ذرات گرد و غبار را دارد و می‌تواند حتی انتشار بیماری را بیشتر و مشکلاتی در دستگاه تنفسی ایجاد کند.
منشا ریزگردها
رفیعی در خصوص منشا این ریزگردها به انتقاد از ارائه اطلاعات غلط به مردم می‌پردازد و در این خصوص می‌گوید: مردم حق دارند تا بدانند که در آینده چه اتفاقی در حوزه تنفس و بحث کیفیت هوا برای آنها اتفاق خواهد افتاد و ما بیشتر با اطلاعات اشتباه مردم را دچار دوگانگی‌هایی می‌کنیم. اگر از شهروند عادی بپرسیم که آیا این منشا گرد و خاک داخلی است یا خارجی، نمی‌تواند به درستی پاسخ دهد چرا که گزاره‌ها در این خصوص متفاوت است. در برخی مواقع در پاسخ‌های تصمیم‌گیران هم این دوگانگی دیده می‌شود. برای نمونه در مجلس پرسشی صریح در ارتباط با اینکه آیا پدیده اخیر ریزگردها در تهران منشا داخلی دارد یا خارجی پرسیده شد، افرادی که در رصد این ریزدگردها مسؤولیت داشتند در کمتر از ۲۴ ساعت ۲ جواب متفاوت دادند، یکی منشا ۷۰ درصد ریزگردها را خارجی دانست و دیگری هم بر این باور بود که ۷۰ درصد اینها منشا داخلی دارد.
علت پاسخ‌ها و اطلاع‌رسانی‌های متفاوت را جویا شدیم. پاسخ این بود که منشا انتشار هر کدام از این رویدادها با هم متفاوت هستند، برای نمونه گرد و غبار اخیر تهران بیشتر از کانون‌های اطراف تهران بوده و در اطراف تهران کانون‌های بالقوه و بالفعل زیاد وجود دارد که می‌تواند تهران را تحت‌تاثیر خود قرار دهد. اما آن چیزی که در ایران و در اوایل سال جاری رخ داد، منشا آن از کشورهای خارجی بود.
ریزگردها بحران‌های زیست‌محیطی یا بحران سیاسی؟
همان‌گونه که در بالا اشاره شد به ویژه در چند ماه اخیر بسیاری از شهرها با پدیده گرد و غبار مواجه شدند. تصاویر به دست آمده از برخی شهرها از جمله ایلام، خوزستان و کرمانشاه در چند روز گذشته مبین این موضوع است که حجم ورود این گرد و غبارها به این شهرها بی‌سابقه بوده است اما چالشی که ذهن بسیاری از مردم را درگیر کرده این است که ریزگردها بحران‌های زیست‌محیطی هستند یا بحران سیاسی؟ در پاسخ به این پرسش رفیعی یادآور می‌شود: ممکن است برخی از بهره‌برداری‌های سیاسی از این موضوع انجام شود اما این پدیده، بیشتر بحران محیط‌زیستی است. البته این مساله تنها محدود به کشور ما نیست و در منطقه نیز این بحران وجود دارد، چین با این بحران دست به گریبان بود که تا حد زیادی توانست، آن را مدیریت کند.
البته تغییرات اقلیمی هم در دنیا در خیزش این گرد و غبارها موثر بوده‌اند، برای نمونه ممکن است، کشوری که اقدامی توسعه‌گرانه انجام دهد اما اثر آن در چارچوب مرزهای خودش نبیند و پیامد آن در جای دیگر دنیا مشاهده شود البته پروتکل‌ها و موافقت‌نامه‌هایی نیز در این زمینه به تصویب رسیده است.
رفیعی: مردم حق دارند از اینکه در شرایط آتی چه اتفاقی در حوزه تنفس و بحث استشمام هوا برای آنها اتفاق می‌افتد، اطلاع پیدا کنند و بیشتر با اطلاعات غلط مردم را دچار دوگانگی‌های می‌کنیم.
جنگل‌ها مانعی برای ورود حجم بالا ریزگردها به مرکز کشور
ریزگردها با منشا خارجی بیشتر از غرب به مرکز کشور حرکت می‌کنند، همچنین در فلات مرکزی هم چشمه‌های فعال وجود دارد. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که عراق یکی از چشمه‌های خیلی فعال گرد و غبار است که این غبار با سرعت ۸۰ درصدی وارد کشور می‌شوند اما به محض رسیدن به مرزهای ایران به دلیل نعمت وجود جنگل‌های زاگرس در غرب و شمال غرب ایران در حد خیلی بالایی شدت ورود آنها به مرکز گرفته می‌شود.
راهکارها
مطالعات علوم پزشکی نشان داده است که در بسیاری از مواقع در این گردوغبارها ذرات میکروبی و قارچی وجود دارد و حتی ذرات زیستی بیماری‌زا هم می‌تواند روی اینها بنشیند و عوارض و بیماری‌هایی را ایجاد کند. به همین دلیل همه آحاد جامعه و به ویژه مسؤولان باید به این حوزه توجه ویژه‌ای داشته باشند.
رفیعی ضمن اشاره به وظیفه مهم مسؤولان در این حوزه می‌گوید: تصمیم‌گیران مجلس و دولت باید این موضوع را در برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری‌های کلان بگنجانند یعنی برای نمونه اگر برنامه هفتم را تدوین می‌کنند باید بدانند که کشور با شرایط خیزش گرد و غبارها مواجه است یا اینکه اگر قرار است، بودجه تدوین کنند این مساله را مدنظر داشته باشند و تجهیزات لازم را خریداری کنند. بنابراین ضرورت دارد که مسؤولان پیش‌بینی آینده‌نگارانه در خصوص مساله ریزگردها داشته باشند.
این فعال محیط‌زیست همچنین از مردم درخواست کرد که برای مقابله با ریزگردها با دولت همکاری کنند، برای نمونه اگر گفته می‌شود که کودکان در معرض آلودگی هوا قرار نگیرند به این دلیل است که سرعت بالای تنفس در کودکان و رسوخ ریزگردها در ریه آنها سبب توقف رشد جسمی آنها خواهد شد. بنابراین اگر تصمیمی گرفته می‌شود که مدارس تعطیل شود، از خانه بیرون نروند و در مواقع بحرانی، نکات بهداشتی رعایت شود.
رفیعی: مردم در بحث مشارکت محیط‌زیست جلوتر از دولت‌ها حرکت کرده‌اند. رفیعی در ادامه این مبحث تاکید می‌کند که اگر مردم مشارکت نکنند، مقابله با ریزگردها به خوبی پیش نمی‌رود چرا که امکان ندارد بین دوگانه دولت و مردم که بخشی منفعل و بخش دیگر فعال است، اهداف تحقق یابد و هر دو باید کنار هم برنامه‌ها را پیاده کنند. بنده به عنوان فردی که ۲۰ سال است که در حوزه محیط‌زیست کار می‌کنم باید بگویم که مردم در بحث مشارکت محیط‌زیست جلوتر از دولت‌ها حرکت کرده‌اند.
همچنین برخی اطلاعات در خصوص اینکه مردم در مواجهه با این بحران چگونه باید رفتار کنند، باید ارائه شود و نقش رسانه‌ها دادن خوراک و اطلاعات درست به مردم است. ایران همچنان به دلیل شرایط توپوگرافی، ژئوپولتیک و جغرافیایی درگیر مسایل گردو غبار خواهد بود، بنابراین باید به سمت کم کردن آسیب‌های ناشی از آن برویم در این راستا آموزش و همراهی مردم بسیار می‌تواند موثر باشد.
رفیعی در پایان این نشست پیشنهاد داد که مرکز کتابخانه مجلس با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تفاهم نامه‌ای در راستای فرهنگ محیط‌زیستی به امضا برسانند چرا که به دلیل کمبود منابع پژوهشی، اطلاعات درست به مردم داده نمی‌شود و ضرورت دارد تا آموزش‌های صحیح در کشور ترویج یابد چرا که این حق مردم و شایسته مردم ماست که اطلاعات درست در اختیار آنها قرار داده شود.
پی‌نوشت:
[۱] . برای اطلاع بیشتر ر. ک گردگیری شُش‌ها در خوزستان، نوشته محمد زمانی، irna.ir/xjJdwf
[۲] . برای اطلاع بیشتر در این خصوص ر. ک، ارزیابی خطر ریزگردها در شمال غرب ایران، اسمعیل شاهکویی، طاهره رحمانی، نشریه برنامه ریزی فضایی، دوره ۹، تابستان ۱۳۹۸.