به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری از ابتدای انتخاب بر بروز و ظهور تولید علم در جامعه تاکید کرده و به دنبال راه‌هایی برای افزایش ضریب این نفوذ بوده است. محمد علی زلفی‌گل ضمن تشریح برنامه‌های خود در جلسه رای اعتماد (۲ شهریور ۱۴۰۰) برای این وزارتخانه گفته بود: نظام‌های سنجشی و انگیزشی شایسته‌ای ایجاد می‌کنیم. با این کار، دانش پژوهان، دانشمندان و اعضای هیأت علمی انگیزه لازم برای تحقیقات کاربردی خواهند داشت و برای این منظور برنامه دارم.
علاوه بر این، شیوه‌نامه‌ای برای نظام پیشنهادات تدوین کرده‌ام و اگر مورد اعتماد شما نمایندگان باشم، در چهار سال این نظام را برای کاربردی کردن تحقیقات؛ به ویژه در بخش پایان‌نامه و رساله‌های دکتری ایجاد می‌کنم.
به نظر می‌رسد زلفی گل در این بخش از سخنان خود به سامانه نان اشاره می‌کند که هر چند در روز رای اعتماد طرحی اولیه و کلی بود، بعد از نزدیک به هشت ماه تلاش و هماهنگی‌ها اخیرا در وزارت علوم رونمایی شد و اکنون در دسترس پژوهشگران و صاحبان صنایع و وزارت‌خانه‌های مختلف است.
البته طرح اولیه و ابتدایی این سامانه از مدت ها قبل برای زلفی گل مطرح بوده و وی در سال ۸۵ در مقاله ای به نام «ساختارهای دانش‌مدار عصر دانایی» (رهیافت، شماره ۳۷) توانمندسازی علمی را منوط و مشروط به تقویت ساختارهای دانایی‌محور دانسته و ساختارهای دانایی‌محور را ایجاد پایگاه نمایه‌سازی علم و فن بومی، بانک ملی ایده و مرکز نمایه‌سازی مسائل حل نشده علمی می خواند.
وی با افزودن معاونت جدید فناوری و نوآوری به ساختار وزارت علوم که کمی بعد از انتصاب به عنوان وزیر علوم، تحقیقات و فناوری محقق شد، این روند را ادامه داد و به تدریج اخبار هم‌فکری‌ها و نشست‌های اولیه راه‌اندازی سامانه‌ای برای طرح ایده‌ها و نیازها ذیل معاونت فناوری و نوآوری منتشر شد.
از آنجا که موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) وظیفه تدارک و راه‌اندازی این سامانه را برعهده گرفته بود، وزیر علوم به همراه رییس این موسسه و معاونت فناوی، جلسات مختلفی با رییس و مشاوران موسسه استناد علوم و پایش فناوری برگزار کرد و در نهایت ۱۴ فروردین گزارشی به هیات دولت در مورد این سامانه داد.
سامانه نان ۱۰ اردیبهشت با حضور خبرنگاران رونمایی شد و تاکنون یک میلیون و ۷۵۶ هزار و ۱۱۰ ایده یا طرح و پیشنهاد و چهار هزار و ۸۶۰ نیاز یا مساله در آن ثبت شده است. هر چند «نان» در برخی بخش‌ها هنوز کامل نشده یا در حال تغییر است و برخی قسمت‌ها مانند گزارشات تحلیلی آزمایشی راه‌اندازی شده و قابل استناد نیست.
این سامانه بخش های مختلفی دارد؛ ولی به طور خلاصه می‌توان آن را این طور تعریف کرد: صاحبان صنایع، شرکت های دانش بنیان و نهادها اگر نیازی دارند، می توانند آن را در نان ثبت کنند و پژوهشگران و دانشمندان می‌توانند ایده خود را در پاسخ به آن نیاز وارد سامانه کنند و فعلا امکان ثبت ایده به صورت مستقل وجود ندارد؛ البته قرار است با گذشت زمان و پیشرفت سامانه ثبت ایده‌های مستقل نیز ممکن شود.
امید رضایی‌فر سرپرست دفتر پشتیبانی امور فناوری و نوآوری وزارت علوم در گفت و گو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در مورد اینکه چه زمانی امکان ثبت ایده‌ها وجود دارد به صورت مستقل و بدون اینکه قبلا نیازی برای آن ثبت شده باشد، گفت: رویکرد سامانه در مرحله اولیه رونمایی ثبت نیازهای دستگاه‌های اجرایی است و الزام به دریافت ایده هایی وجود دارد که در راستای رفع یک نیاز ثبت شده باشد.
وی ادامه داد: در این مرحله بیشتر تلاش شده تا از ظرفیت مراکز علمی و پژوهشی کشور جهت رفع نیازهای ثبت شده استفاده و بازخوردهای لازم دریافت شود. ارائه ایده صرف و بدون نیاز ثبت شده در مرحله بعد سامانه قرار دارد و از نیمه دوم سال اجرایی خواهد شد.
بخشی از مختصات و مزایای سامانه نان به گفته وزیر علوم شامل تکمیل ساختار موجود بدون هزینه جدید و دخالت در اجرا به کمک موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری، کاربردی سازی پایان نامه های ارشد و دکتری بر اساس حل نیازهای کشور (تحقیقات نیازمحور)، نیازسنجی و نیاز آرایی و اولویت‌بندی نیاز و تعریف میدان بازی جدید، تدوین نظام‌مند و پویای اولویت‌های تحقیقاتی و ترسیم نقشه جامع نیاز توانمندی صنعتی‌دانشگاهی کشور، افزایش بهره‌وری حمایت از نخبگان پارک‌های علم و فناوری شرکت‌های دانش‌بنیان است.
از اهداف اصلی اجرای این طرح علاوه بر کاربردی کردن تحقیقات مراکز علمی، برانگیختن احساس مشارکت همه محققان و نخبگان علمی و ایجاد طوفان فکری ملی است.
همچنین سهولت کاربری؛ فراهم کردن امکان ثبت‌نام سری کاربران و ثبت اطلاعات نیاز یا ایده با چند کلیک دسترسی آسان به فرم‌ها، بهره بردن از پیشنهادات هوشمند در فرآیندهای مختلف سامانه و ارائه گزارش نمودارها و داشبوردها؛ ارائه گزارش‌های کاربردی در سامانه به مدیران و سایر اشخاص درگیر است.
محمد جواد دهقانی رییس پایگاه استنادی علوم جهان اسلامی نیز در توصیف سامانه نان گفته بود: مهمترین جایگاه این سامانه در بحث عدالت پژوهشی، ایجاد فضایی یکسان برای افراد خلاق است که قادر به ارائه ایده خود بر اساس نیاز ثبت شده در سامانه هستند.
وی با تاکید بر واگذاری بدون رانت طرح‌ها به افراد گفت: این سامانه فرصت یکسانی در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد بدون در نظر گرفتن این که پژوهشگر از کدام دانشگاه است. شفافیت مهمترین ویژگی این سامانه در مقایسه با سامانه‌های دیگر است.
آیا واقعا به «نان» نیاز داشتیم؟
البته سامانه نان اولین سامانه از این دست برای طرح دستاوردهای علمی و ابتکارات نیست و سامانه‌های مشابه دیگری مانند سامانه های فن بازار (معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری)، سمات ملی، ساجد (دانشگاه آزاد اسلامی) ساتع (متعلق به شورای عالی عتف)، ساجد (متعلق به دفتر ارتباط با صنعت وزارت علوم) و توانیران (متعلق به وزارت صنعت، معدن و تجارت) پیشتر راه افتاده بودند و برخی مانند فن‌بازار شاید از یک دهه قبل تاکنون فعال هستند. وجود همین سامانه‌ها با کاربری‌های مشابه؛ اگر نه کاملا مانند «نان»، دلیل راه اندازی سامانه‌ای جدید را با سوال روبرو می‌کند.
با وجود این به گفته مسئولان وزارت علوم، قرار است سامانه نان ضمن رفع نواقص این سامانه‌ها آنها را یکپارچه و به هم متصل و به عنوان سامانه‌ای جامع در این زمینه برای صاحبان نیاز و مالکان ایده عمل کند.
افزون بر این، رضایی‌فر در مورد وصل شدن سامانه های مشابه سامانه نان مانند فن‌بازار ملی ایران و سامانه‌های دیگر به نان اظهار داشت: بنا بر مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی مبنی بر ایجاد و ارتقای سکوهای ملی تربیتی، آموزشی، پژوهشی و نوآوری، وزرات علوم، تحقیقات و فناوری موظف به ایجاد و توسعه این ساختارها در زمینه پژوهشی و فناوری شده است.
نظام ایده‌ها و نیازها به عنوان یکی از این موارد مرجعی برای هم‌رسانی و اتصال تمام سامانه های پژوهشی کشور و ساماندهی تحقیقات نیازمحور است و تاکنون با اکثر سامانه‌های همکار پژوهشی مکاتبه صورت گرفته و وب سرویس و زیرساخت ارتباطی لازم آن مهیا شده است. سامانه‌های ساتع، ساجد و توانیران به سامانه نیاز متصل شده و داده‌های سامانه مشابه در قالب فایل های اکسل دریافت و در سامانه نان درون دهی شده است.
سعید رضایی شریف‌آبادی یکی از اعضای گروه مشاوران سامانه نان نیز در گفت وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در مورد شکل‌دهی سامانه نظام ایده ها و نیازها (نان)، همچنین دستاوردهای فناوری و نیازها در این حوزه اظهار داشت: ایده تشکیل این سامانه به طور کلی ایده خوبی است. البته مراکز مختلف کارهای موازی و مشابهی در این زمینه انجام می‌دهند که هر کدام نیازهای بخشی را برطرف می‌کند.
وی افزود: یکپارچگی سامانه ها مشکلی است که از گذشته‌های دور وجود داشته و هنوز هم درگیر آن هستیم. ما به میان‌کنش‌پذیری داده‌های اینگونه سامانه‌ها نیاز داریم که همه ذینفعان را به هم وصل کند تا امکان تبادل اطلاعات بین آنها فراهم شود.
مدیر گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهرا (س) تاکید کرد: مشکل ما در تجربیات ناموفق قبلی این بوده که همه ذی نفعان جهت پیشبرد اهداف سامانه همکاری و مشارکت لازم را نمی‌کردند.
در همین حال دکتر ابوالفضل باقری عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در مورد موازی کاری در این زمینه به دلیل وجود سامانه‌های مشابه در گفت وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا توضیح داد: به صورت کلی وجود بازیگران مختلف در حوزه علم و فناوری مشکلی نیست و به ذات خود مشکلی ایجاد نمی کند، به شرطی که این بازیگران نقش های مکمل ایفا کنند.
وی ادامه داد: اگر بازیگران متعدد اصرار به انجام کارهای مشابه و تکراری داشته باشند، مداخله و موازی‌کاری می‌شود ولی اگر نقش مکملی باشد، هم افزایی صورت می‌گیرد. حوزه علم و فناوری فقط یک متولی نمی‌خواهد و متولیان مختلف باید با هم هماهنگ باشند؛ بخشی از آنها دولتی هستند و این هم‌افزایی در هیات دولت ممکن است.
آیا ایده‌های ثبت شده در نان، دزدیده نمی‌شوند؟
در حالی که موضوع ثبت مالکیت فکری و معنوی در ایران در مورد بسیاری محصولات فرهنگی، هنری، و اختراعات علمی و طرح‌ها از مدت‌ها قبل با سوال روبرو بوده است، اکنون این سوال وجود دارد که آیا طرح‌های ثبت شده در سامانه نان با مشکل کپی‌شدن توسط ذینفعان دیگر روبرو نمی‌شوند؟ سرپرست دفتر پشتیبانی امور فناوری و نوآوری وزارت علوم در این مورد اظهار داشت: در حال حاضر ارائه ایده برای نیازهای ثبت شده در سامانه امکان پذیر است و در خصوص رعایت مالکیت معنوی ایده های ارائه شده به همه افرادی که نیازی را ثبت و یا ایده ای را ارائه می‌کنند، گواهی ثبت اولیه داده می‌شود.
همچنین ارتباط سامانه نان از طریق وب‌سرویس با سامانه ثبت اختراع مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور متعلق به قوه قضائیه در حال نهایی شدن است و امکان استعلام وضعیت ثبت و مالکیت حقوقی ایده های ارائه شده در سامانه محقق می‌شود. در ضمن از تمام ذینفعان سامانه در خصوص رعایت حقوق مالکیت معنوی افراد دیگر تعهدنامه گرفته می‌شود، گواهی های ثبت ارائه شده توسط سامانه قابل استناد است.
سوال دیگر پیرامون «نان» ضروری بودن ثبت ایده و نیاز در سامانه نان توسط یک کارگزار است. سرپرست دفتر پشتیبانی امور فناوری و نوآوری وزارت علوم در این مورد گفت: برای ثبت به صورت اولیه نیازی به مداخله کارگزاری‌های ارزیابی نیست و پس از ثبت اولیه توسط کاربر سامانه، در مرحله اتصال نیاز پرداز و ایده‌پرداز کارگزاری‌های ارزیابی نیاز و ایده در صورت تمایل هر دو طرف در این زمینه کمک می‌کنند.
در حال حاضر۱۵ دانشگاه برتر کشور به عنوان کارگزار ارزیابی نیاز ایده ثبت شده‌اند و ایده‌ها و نیازها را ارزیابی می کنند تا در مراحل بعد هر کدام از آنها به سرانجام برسد، در مراحل بعدی موسسات پژوهشی و پارک های علم و فناوری به فهرست کار گزاری سامانه اضافه می‌شوند.
همچنین به گفته رضایی‌فر میزان دسترسی به سامانه نان با توجه به موقعیت بازدیدکننده‌ها خاطرنشان کرد: میزان دسترسی برای تمام کاربران برای ثبت ایده و نیاز و جست‌وجوی موارد منطبق یکسان تعریف شده است. تنها سازمان‌ها و نهادهای خاص و در مواردی که خود آن سازمان درخواست حفظ محرمانگی نیاز یا سازمان متقاضی نیاز را داده باشد، اعمال خواهد شد. در غیر این موارد تلاش شده سامانه برای عموم پژوهشگران و ایده پردازان کشور در دسترس باشد.
وی در مورد اینکه چه زمانی امکان ثبت ایده‌ها به صورت مستقل وجود دارد، گفت: رویکرد سامانه در مرحله اولیه رونمایی ثبت نیازهای دستگاه‌های اجرایی است و الزام به دریافت ایده هایی وجود دارد که در راستای رفع یک نیاز ثبت شده باشد.
در این مرحله بیشتر تلاش شده تا از ظرفیت مراکز علمی و پژوهشی کشور جهت رفع نیاز های ثبت شده استفاده شود و بازخوردهای لازم دریافت شود. ارائه ایده صرف و بدون نیاز ثبت شده در مرحله بعد سامانه قرار دارد و از نیمه دوم سال اجرایی خواهد شد.
«نان» موفق خواهد شد؟
با همه این موضوعات، پیش‌بینی موفقیت یا شکست سامانه نان به دلایل مختلف ازجمله جدید بودن آن و راه‌اندازی آزمایشی برخی بخش‌ها هنوز زود است. رضایی شریف‌بادی معتقد است: مشکل ما در تجربیات ناموفق قبلی این بوده که همه ذی نفعان جهت پیشبرد اهداف سامانه همکاری و مشارکت لازم را نمی کردند.
سردبیر فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی (کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی) و گنجینه اسناد (سازمان اسناد و کتابخانه ملی) افزود: ما هیچ مشکل زیرساختی، سخت‌افزاری یا نرم‌افزاری در ایجاد سامانه نان نداریم، بلکه چالش اصلی باورپذیری و اعتماد به منفعت این سامانه در بین کلیه ذینفعان است که باید با فرهنگ‌سازی و تاکید بر فواید سامانه آن را ترویج کنیم تا همه ذی نفعان در توسعه آن مشارکت کنند.
وی ضمن استفاده از تجربیات مختلف علمی از جمله ظرفیت بیش از ۴۴۰ انجمن علمی در کشور برای توسعه این سامانه تاکید کرد: وزارت علوم می تواند با عقد قرارداد و یاری گرفتن از انجمن های علمی ضعف در مشارکت در سامانه هایی مانند نان را حل کنند.
این سامانه می تواند حلقه وصل همه ذی نفعان باشد به شرطی که همه این موضوع را باور کنند، اگر فقط وزارت علوم و تعداد معدودی از ذینفعان آن را بپذیرند، معلوم نیست این سامانه بالقوه مشکل‌گشا، در وصل کردن ارتباط بین ایده ها و نیازها، تا چه میزان موفق شود.
رضایی شریف‌آبادی گفت: ما هیچ مشکل زیرساختی، سخت‌افزاری یا نرم‌افزاری در ایجاد سامانه نان نداریم، بلکه چالش اصلی باورپذیری و اعتماد به منفعت این سامانه در بین کلیه ذینفعان است که باید با فرهنگ‌سازی و تاکید بر فواید سامانه آن را ترویج کنیم تا همه ذی نفعان در توسعه آن مشارکت کنند.
باقری نیز در مقایسه سامانه فن‌بازار و سامانه نان می گوید: مخاطبان و رویکردهای وزارت علوم و معاونت علمی متفاوت هستند و این سامانه ها تا وقتی کارکرد متفاوت و مکملی نسبت به هم دارند برای توسعه فناوری مفید هستند.
ضمن اینکه باید منتظر مانند و دید دست‌کم تا پایان سال جاری چه تعداد از نیازهای ایده‌های ثبت‌شده در سامانه نان به وسیله ایده‌ها به پاسخ فناورانه می‌رسند و دستگاه‌های متولی بازار اقتصاد دانش‌بنیان مانند وزارت نفت، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت جهاد کشاورزی و صاحبان صنایع مختلف به سمت سرمایه‌گذاری و تجاری‌سازی این نیازها می روند، مسوولان سامانه نان به‌ویژه معاونت فناوری و نوآوری وزارت علوم و به خصوص دفتر پشتیبانی امور فناوری و نوآوری وزارتخانه باید با ارائه گزارش‌های نوبه‌ای رسانه‌ها و مردم را از پیشرفت سامانه و نهایی شدن بخش‌های مختلف آن همچنین قراردادها به نتیجه رسیده آگاه کنند تا هم شناخت نسبت به این سامانه افزایش یابد و هم فرهنگ‌سازی در مورد آن صورت گیرد.
به ویژه با توجه به شعار سال که مقام معظم رهبری در سخنرانی ابتدای سال خود آن را سال تولید؛ دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین نامیدند. موضوعی که وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری رییس‌جمهوری نیز بر آن تاکید کردند و مراکز علمی و تحقیقاتی را به فکر بازنگری در روندها به شکلی انداخت که ضمن تحقق فرمان رهبر انقلاب اسلامی، از این فرصت برای پیشبرد گفتمان دانش‌محور در اقتصاد کشور استفاده شود.