یک دهه پیش بود که ماهی «تیلاپیا» برای نخستین بار از رودخانه کارون سردرآورد. بعد از آن، تالاب بین‌المللی شادگان هم به اشغال تیلاپیا درآمد. حالا اما کابوسی که کارشناسان نگرانش بودند، رنگ واقعیت گرفته و همه رودخانه‌ها و تالاب‌های خوزستان جولانگاه این گونه مهاجم شده‌اند.
«تیلاپیا» یکی از ۱۰۰ گونه مهاجم شناخته شده در جهان و مهاجم‌ترین گونه آبزی است که با وجود جثه کوچک، به دلیل همه چیزخوار بودن، تکثیر زیاد، مقاومت بسیار نسبت به شرایط محیطی و کنترل دشوار، عرصه را بر گونه‌های بومی تنگ می‌کند و با نابودی آنها، یکه تاز زیستگاه می‌شود.
تحقیقات نشان می‌دهد که بجز گونه «زیلی» که بدترین نوع تیلاپیاست، ۲ گونه «اورئوس» و «نیل» هم در آب‌های خوزستان شناسایی شده‌اند.
شورای پدافند غیرعامل خوزستان، در سال ۱۳۹۵ تیلاپیا را به عنوان یکی از تهدیدات زیستی خوزستان معرفی کرد، با این حال سازمان شیلات همچنان به دنبال پرورش این گونه در خوزستان است. اواخر سال گذشته بود که مسئولان شیلات خوزستان در نشست‌هایی در استانداری و اتاق بازرگانی، از این طرح دفاع کرده و خواستار موافقت سازمان حفاظت محیط زیست با پرورش این گونه ماهی در خوزستان شدند.
مدیرکل شیلات خوزستان معتقد است: «تیلاپیا وارد آب‌های ما شده و نمی‌توانیم آن را حذف کنیم و باید آن را به عنوان یک واقعیت انکارناپذیر قبول کنیم، اکنون این ماهی را به نامهای دیگر صید می‌کنند و می‌فروشند بنابراین مخالفت با پرورش تیلاپیا توجیهی ندارد.»
فتح‌الله ابوعلی به ایرنا می‌گوید: «سازمان شیلات در کل کشور از جمله خوزستان مدافع پرورش گونه‌ای از تیلاپیا موسوم به «نیل» است. این گونه مهاجم نیست و آسیبی وارد نمی‌کند. این را پژوهشکده آبزی‌پروری جنوب نیز تایید کرده است. آن چیزی که به عنوان گونه مهاجم در دنیا مطرح شده، گونه تیلاپیا «زیلی» است که در سال‌های گذشته از طریق آب‌های مشترک با عراق و سوریه وارد کشور و آب‌های داخلی ما شده به نحوی که اکنون این گونه در کل استان وجود دارد و آب‌های تالاب‌ها و رودخانه‌ها را آلوده کرده و روزبه روز بیشتر رشد می‌کند.»
مرکز پژوهش‌های مجلس اردیبهشت ماه امسال گزارشی با عنوان «رویکردها و سیاست‌های توسعه پرورش ماهی تیلاپیا در کشور» منتشر کرده. این گزارش، ۲ دلیل را برای حضور ماهیان تیلاپیا در آب‌های خوزستان برمی‌شمارد: اول از آب‌های مشترک با کشو ر عراق و دوم از طریق واردات داخلی مراکز تحقیقاتی یا بخش خصوصی داخلی.
طبق این گزارش، موسسه تحقیقات شیلات ایران در سال ۱۳۸۴ از سازمان محیط زیست، مجوز ورود ماهی تیلاپیا را برای پرورش آزمایشی تقاضا کرده و این سازمان با اجرای یک پایلوت در شهر یزد موافقت و ادامه کار یا توقف پرورش را منوط به بررسی نتایج می‌کند. پس از آن، شهرستان بافق در یزد، ۲ گونه غیربومی تیلاپیا در دو تیپ قرمز (هیبرید) و سیاه (تیلاپیای نیل) از کشور اندونزی وارد و بصورت آزمایشی پرورش داد. سپس بدون موافقت سازمان محیط زیست، پرورش گونه زیلی در پژوهشکده آبزی پروری جنوب کشور در شهر اهواز نیز انجام شد و تجربه تکثیر و پرورش آن مورد بررسی قرار گرفت. طبق این گزارش، در سال‌های گذشته، بخش خصوصی بدون مجوز از سازمان محیط زیست، به پرورش تیلاپیا در مناطق مختلف کشور اقدام کرد و هیچگونه نظارت یا محدودیتی نیز از طرف شیلات اعمال نشد یا امکان آن وجود نداشت. اکنون نیز فروش بچه ماهی و خود ماهی و فیله تیلاپیا در کشور رایج است.
مدیرکل شیلات خوزستان هدف از پرورش گونه تیلاپیا نیل را تنوع گونه‌ای برای تولید اقتصادی و تولید غذای ارزان عنوان می‌کند و می‌گوید: «ما تولیدکننده کپورماهیان هستیم که فقط کشور عراق خریدار آنهاست اما اکنون این بازار با مشکل مواجه شده بنابراین باید محصولی تولید کنیم که توان رقابت داشته باشد. در حال حاضر تیلاپیا جایگاه خوبی در تجارت بین‌الملل و تامین امنیت غذایی دارد. تولید جهانی این گونه حدود هشت میلیون تن در دنیاست و حدود ۱۵۰ کشور دنیا (۸۰ درصد کشورها) تولیدکننده تیلاپیا هستند، بنابراین مخالفت‌ها با پرورش این گونه باید منطقی باشد. آیا این کشورها متوجه مشکلات محیط زیستی این گونه نشدند یا با علم و آگاهی توانستند جلوی آسیب را بگیرند.»
ابوعلی اضافه می‌کند: «ما می‌خواهیم تیلاپیا را در محیط بسته و خارج از محیط‌های طبیعی پرورش دهیم. از سوی دیگر برخی روش‌ها و تکنولوژی‌ها کمک می‌کند که آسیب‌ها به حداقل و حتی به صفر برسد. به طور مثال یکی از راهکارها تکثیر گونه‌های تک جنس است تا اگر به آب‌های بیرون از مزرعه راه پیدا کردند، قدرت زاد و ولد نداشته باشند. همچنین استفاده از روش «پرورش متراکم مدار بسته» که در آن آب بازچرخانی شده و به محیط‌های طبیعی رودخانه‌ها و تالاب‌ها وارد نمی‌شود. بنابراین درخواست ما این است که در یک نقطه از خوزستان یا یکی از استان‌ها با این روش بصورت پایلوت موافقت و مراحل اجرای کار را پایش کنند. اگر مشکلاتی داشت آن را متوقف، در غیراینصورت اجازه توسعه محدود با کنترل‌های ویژه را بدهند.»
به گفته وی، «مرکز همکاری‌های تحول و پیشرفت ریاست جمهوری در خرداد ماه ۹۷ در نامهای به وزیر جهاد کشاورزی، با توجه به اهمیت موضوع کارگروهی متشکل از نمایندگان محیط زیست، و سلامت تشکیل داد که در اولین نشست این کارگروه برای پرروش تیلاپیا توافقاتی صورت گرفت. پرورش آن در چند استان شامل یزد، سمنان، قم و خراسان جنوبی مجاز شناخته شد و مقرر شد تصمیم گیری درباره پرورش این گونه در سیستان، کرمان، هرمزگان، خوزستان، اصفهان و مرکزی نیز در جلسه بعدی کارگروه بررسی شود.»
چالش مخالفان و موافقان
ابوعلی همچنین از بحث‌های اخیر درباره پرورش تیلاپیا انتقاد می‌کند و می‌گوید: «باید در این باره بحث کارشناسی شده و از شانتاژهای تبلیغاتی جلوگیری شود. نباید با مساله علمی، به صورت سیاسی برخورد شود؛ این نوع برخورد اشتباه است که عده‌ای از اساتید طوماری در موافقت و یا مخالفت امضا کنند، در حالیکه مسائل اقتصادی مطرح است.»
اشاره مدیرکل شیلات خوزستان به نامه‌های اساتید مخالف و موافق پرورش تیلاپیا در سال گذشته است. دی ماه پارسال، ۱۵۰ عضو هیات‌علمی از گروه‌های شیلات و محیط‌زیست دانشگاه‌های سراسر کشور درباره تصمیم اشتباه در حوزه شیلات، به رییس جمهور نامه نوشتند. اساتید دانشگاه در این نامه نسبت به پرورش گونه‌های غیربومی و مهاجم همچون ماهی تیلاپیا هشدار دادند و این اتفاق «نامیمون» را در شرایط تنش‌های آبی اخیر خطرناک و زمینه‌ساز بروز بحران‌های جدید دانستند.
یک ماه پس از آن، ۲۸۸ عضو هیات علمی در نامه دیگری به رییس‌جمهور، از توسعه قانونمند پرورش ماهی «تیلاپیای نیل» در کشور حمایت کرده و آن را گونه ارزشمندی دانستند که به گفته آنها «در یک روند کاملا قانونی با پیگیری‌های کمیسیون کشاورزی مجلس و مصوبات قانونی بعدی و اخذ مجوزهای سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان دامپزشکی، مجوز توسعه در چهار استان مرکزی کشور را دریافت داشته و با استقبال زایدالوصف جامعه از این ماهی ارزشمند، سرمایه گذاری زیادی در این زمینه توسط بخش‌های خصوصی و تعاونی به عمل آمده است، اما این روند با القای فضای مشوش و غیرمسئولانه رسانه‌ای، به نوعی متوقف شده است.»
ابوعلی تصریح می‌کند: «مقصر همه تهدیدات زیستی آب‌های داخلی تیلاپیا نیست بلکه عملکردهای مدیریتی است؛ وقتی ما حقابه تالاب را نمی‌دهیم و شرایط را برای ماهیان بومی سخت می‌کنیم مشخص است آنکه سخت جان‌تر است مثل تیلاپیا می‌ماند و آنکه حساس‌تر است مثل بنی و شیربط از بین می‌رود. آیا اینکه شرایط را برای گونه‌های بومی خراب کردیم مقصرش تیلاپیاست؟ مسئولان امر باید پاسخ بدهند چرا کیفیت آب را تامین نمی‌کنند؟ چرا در زمان خشکسالی که اول باید حقابه تالاب داده بشود، این حقابه مصرف هر چیزی می‌شود به جز تالاب؟ ما اینها را لحاظ نمی‌کنیم بعد همه تقصیرها را به گردن تیلاپیا یا سایر گونه‌های مهاجم می‌اندازیم. اگر تالاب‌ها حقابه داشته باشند رقابت برابر می‌شود و گونه بومی می‌تواند رقابت کند. ما هم معتقدیم تیلاپیا زیلی یک تهدید جدی است و به عنوان شهروند مدعی هستیم که متولیان محیط زیست چرا برای این مشکل کاری نمی‌کنند؟»
پرورش غیرمجاز در ۱۴ استان
بنا به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال ۱۳۹۷ سازمان حفاظت محیط زیست با پرورش تیلاپیا فقط در چهار استان موافقت کرده اما اکنون این گونه در بیش از ۱۴ استان در مزارع غیرمجاز پرورش تولید می‌شود. علیرضا ری‌شهری رییس اداره محیط زیست دریایی حفاظت محیط زیست خوزستان اسفندماه پارسال گفته بود: طی سال‌های گذشته به منظور انجام مطالعات با ورود گونه تیلاپیا به استان خوزستان موافقت شد اما در حال حاضر شاهد هستیم که این ماهی به صورت غیرقانونی در مزارع خوزستان پرورش می‌یابد که تاکنون اداره کل شیلات برای برخورد با متخلفان اقدامی نکرده است. با وجود پیگیری خبرنگار ایرنا، هوشمند رییس پژوهشکده آبزی پروری جنوب حاضر به پاسخگویی در این زمینه نشد.
تیلاپیای مهاجم؛ از زیلی تا نیل
خوزستان از نظر برخورداری از گونه‌های بومی باارزش حفاظتی و ژنتیکی و اقتصادی ماهی، مهم‌ترین استان کشور است. ۵۶ گونه آبزی شامل ۳۰ درصد گونه‌های کشور در این استان وجود دارند. بیشترین نگرانی اما برای تالاب‌هاست که به دلیل تنش آبی، آسیب زیادی از تیلاپیا دیده‌اند. تالاب‌های خوزستان بیش از ۵۰ درصد تنوع زیستی کشور را دارا هستند و ۲۱ درصد از آبزیان کشور در این تالاب‌ها زندگی می‌کنند. آنطور که گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید، تاثیر منفی این ماهیان بر جمعیت و صید مردم محلی از کاهش ماهیان باارزش و اقتصادی و بومی به قدری بوده که معاش و حرفه آنها را به خطر انداخته است. به طور نمونه اکنون ۶۰ تا ۷۰ درصد صید در تالاب شادگان را ماهی تیلاپیا تشکیل می‌دهد و صید ماهی از رودخانه کارون در حوالی اهواز دارای تعداد زیادی ماهی تیلاپیاست.
معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان ورود گونه های غیربومی و مهاجم همچون ماهی «تیلاپیا» را از عوامل تهدید تنوع زیستی تالاب‌ها می‌داند و می‌گوید: «جمعیت تیلاپیا در زیستگاه‌های خوزستان افزایش زیادی داشته و تبدیل به گونه غالب شده که نشان از مقاوم بودن آن نسبت به سایر گونه‌هاست، این مساله یکی از عواملی است که سیر نزولی شدید تنوع زیستی در تالاب‌ها را به دنبال داشته است.»
سید عادل مولا به نقش آلودگی منابع آبی همچون ورود پساب، فاضلاب یا آب‌های شور اشاره می‌کند که تیلاپیا به دلیل مقاوم بودن خود را با محیط سازگار کرده است.
وی با بیان اینکه هنوز هیچ مجوزی برای پرورش ماهی تیلاپیا در خوزستان صادر نشده، می‌گوید: «طبق مطالعات ما «تیلاپیای نیل» هم مثل «تیلاپیا زیلی» و سایر انواع تیلاپیا جزو گونه‌های مهاجم است. مشخصه‌های مهاجم بودنش نیز همچون دیگر مهاجم‌ها شامل همه چیزخوار بودن و زندگی در هر شرایطی است، این گونه غذای مورد نیاز گونه‌های بومی را مصرف می‌کند و ممکن است آسیب‌های جدی به زیستگاه‌ها و گونه‌های بومی وارد کند.»
مولا تاکید می‌کند: «هنوز نتایج مطالعات روی مجوزهایی که برای پرورش این ماهی در یزد به صورت پایلوت صادر شده برای ما مشخص نیست و اطلاعی از آن نداریم، بنابراین نمی‌توانیم برآوردی داشته باشیم و مجوزهای بعدی را صادر کنیم.»
وی ادامه می‌دهد: «شیلات تلاش زیادی کرده و مکاتبات بسیاری برای پرورش گونه نیل و ازدیاد مزارع انجام داده، درخواست آنها پرورش در سیستم‌های بسته است اما این گونه قابل کنترل نیست و وقتی لارو ماهی وارد منابع آبی شود نمی‌توان از ورود و تکثیر آن جلوگیری کرد. اکنون نیز درخواست کرده‌اند در برخی نقاط تالاب‌ها اجازه پرورش تیلاپیا را بدهیم اما ما مخالف این مساله هستیم.»
مولا تصریح می‌کند: «برای کاهش یا از بین بردن تیلاپیا در آب‌های خوزستان راهکاری وجود ندارد و کاری نمی‌شود کرد. تحقیقات و مقالات بسیاری را بررسی کردیم، حتی در مطالعات جهانی راهکاری بجز عقیم‌سازی ارائه نشده که بسیار پرهزینه و گسترده است و کشورهای پیشنهاددهنده نیز نتوانسته‌اند آن را اجرا کنند. تنها راهی که داریم، صید آنهاست به همین دلیل برای صید این ماهی محدویتی قائل نشدیم.»
تجربه تلخ تیلاپیا
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش اردیبهشت ماه امسال خود، گسترش ماهی تیلاپیا در رودخانه‌ها و تالاب‌های خوزستان را «تجربه تلخ و یک فاجعه» توصیف کرده و خواستار ممنوعیت هر گونه فعالیت پرورش تیلاپیا در خوزستان و استان‌های شمالی کشور در برنامه‌های آینده شیلات شده است. زیرا آب‌های داخلی خوزستان هم‌اکنون با این ماهیان آلوده شده‌اند. این موضوع به این دلیل مهم است که اکوسیستم‌ها ممکن است در طول زمان، اغتشاشات وارد شده را جبران کنند و مجددا به تعادل پیشین بازگردند اما استمرار پرورش تیلاپیا و رها شدن انواع گونه‌های تیلاپیا، این شانس را از اکوسیستم منحصربفرد آب‌های داخلی استان سلب و آن را تحت فشار دائم قرار خواهد داد تا به سمت قهقرا رود.
در این گزارش همچنین توصیه شده است که پرورش تیلاپیا در مجاورت یا نزدیکی تمام رواناب‌های منتهی به تالاب‌ها یا رودخانه‌های دائمی مهم اکولوژیک، ممنوع و جلوگیری شود. چرا که این ماهیان در صورت ورود به محیط‌های طبیعی حساس و واجد ارزش‌های اکولوژیک، پایداری آنها را به خطر انداخته و موجب کاهش یا حذف بسیاری از گونه‌های باارزش بومی شده و کیفیت زیستگاه و اکوسیستم را نیز به خطر خواهد انداخت.
مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش همچنین پیشنهاد کرده است، برنامه توسعه پرورش ماهی تیلاپیا در کشور ممنوع یا محدود شده و تدوین برنامه جامع توسعه آن در کشور با اولویت ویژه و همفکری کامل با همه متولیان و ذینفعان مدنظر قرار گیرد تا برمبنای آن، سیاست‌های لازم مشخص و تصمیم‌گیری شود.
زنگ خطر برای تنوع زیستی
امروز اول خرداد ماه (۲۲ می ) روز جهانی تنوع زیستی نامگذاری شده که شعار امسال «ساخت آینده‌ای مشترک برای همه اشکال زندگی» برگزیده شده است. سازمان ملل متحد این روز را برای افزایش آگاهی عموم و بالا بردن سطح درک مردم نسبت به مسائل مربوط به تنوع زیستی ارزش‌های آن و گام‌هایی که می‌توانند در راستای حفظ این گنجینه گرانقدر بردارند، نامگذاری کرده است.
طبق معاهده جهانی تنوع زیستی که ایران نیز جزو آن است و به تصویب مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان رسیده، کشورها باید از ورود گونه‌های بیگانه‌ای که اکوسیستم‌ها و زیستگاه‌های گونه‌های دیگر را به خطر می‌اندازند، جلوگیری کند و آنها را تحت کنترل درآورده یا نابود سازد.
آیا تنوع زیستی رودخانه‌ها و تالاب‌های خوزستان با هجوم «تیلاپیا» در امان می‌ماند؟
گزارش از نادره وائلی زاده