هوا که بهاری می شود، دل آسمان هم تاب ایستادگی ندارد و ابرها با آن قبای نمناکش دست رحمت را می فشارند و بوی باران و سبزه را به خاک هدیه می دهند و اینجاست که برای زمین فرقی ندارد که در کجا و چگونه دسته گل و یا گیاهی را هدیه دهد؛ گاهی در میان یک صخره و گاهی در دشت های نرم و زیبا!
گل ها سر از زمین بیرون می آورند و کالبد خشک زمین که جان می گیرد، این عطر و بوی "کاکوتی" است که ذهن هر کسی در خراسان شمالی را بی اختیار به سمت کوهسارها و کوهستان های رنگارنگ می کشاند و چیدن دسته ای از آن در میان گیاهان تازه و شفابخش، جان ها را آرام می کند و این داروی دلنشین، روح و جان مردم این خطه را سیقل می دهد.
هرکسی به فراخور زمان در کوهستان های اطراف و چاقو به دست به دنبال پیدا کردن این دلنشین آرام بخش هستند و این معجزه طبیعت به زودی سر از منازل مردم در می آورد و فنجانی از دمنوش این گیاه دارویی بر روی میز کار و مهمانی ها نمایان می شود و دل ها را به روستاها و سنت مردم منطقه می برد.
نیما یوشیج پدر شعر نو فارسی نیز طراوت لحظه ای از نوشیدن یک چای معطر با گیاهی دارویی را به خوبی در اشعارش هویدا می کند و چه زیبا می سراید:
چایت را بنوش
نگران فردایت نباش
از گندمزار من و تو
مشتی کاه میماند برای بادها
اگرچه این شعر حجت را بر اهمیت عطر و بوی کاکوتی بر یک استکان چای تمام می کند و همه را به سمت چیدن این محبوب منطقه می برد، ولی چیدن کاکوتی زیاد هم سخت نیست و برگ های ظریفش چهره این گیاه دارویی را مجزا کرده است و کافیست در سفری کوتاه به بدنه کوهستان های شمالشرق کشور این معجزه اعصاب را یافت، ولی باید دقت کرد که کاکوتی را با هم خانواده اش یعنی آویشن که هر دو از یک گونه هستند را اشتباه نگرفت، هر چند آویشن هم گنجی دیگر است و شانسی برای دمنوشی گرم در کنار خانواده که می تواند لحظات خوشی را رقم بزند.
دلچسب برای تمام فصول
با اندکی جستجو در مورد خواص این گیاه دلنشین با تعدد خواص درمانی مواجه می شوی که هر کدام دردی از این تن خسته درمان می کند و برگی دیگر بر سلامتی ما رقم می زند.
اگرچه ارزش کاکوتی که به زبان محلی این منطقه "آنُخ" گفته می شود برای همگان محرز است، حال باید دید که حال و روز این دلنشین جذاب در روزگار پر استرس کنونی چگونه است و در سبد خانوار مردم منطقه چه جایگاهی دارد.
در کمتر خانه ای در خراسان شمالی کاکوتی یافت نمی شود و طعم و عطر خوش دمنوش کاکوتی طرفداران زیادی در بین مردم به ویژ کرمانج های استان ما دارد و از مصارف کاکوتی که کارشناسان از آن نام برده اند؛ به مواردی مانند آرامبخش اعصاب، پیشگیری و درمان سرماخوردگی و آنفلوآنزا، جلوگیری از خون‌ریزی بینی، پیشگیری و درمان اسهال، رفع مشکلات گوارشی اشاره کرد.
گیاه کاکوتی خواص نعنا را دارد، گرم و خشک، ضد باکتری، خلط آور و ضدعفونی کننده روده است و در درمان سرماخوردگی و زکام موثر خواهد بود، ضمن اینکه برای درمان روماتیسم بسیار مؤثر است و برای روشن شدن پوست استفاده از روغن کاکوتی معجزه آور است و این گیاه نه تنها در روشن شدن پوست نقش دارد، بلکه در از بین بردن آلودگی‌های سطح پوست نیز مؤثر است.
این گیاه چند ساله است و بوته‌های آن پرپشت و ارتفاع آن بین ۲۰ تا ۵۰ سانتی متر است و در آذربایجان به آن کهلیک اُتی و یا کلکوتی (به معنای علف کبک) می‌گویند.
آنخ در بین کرمانج زبان ها و قلی چای در بین ترک زبان ها از دمنوش های گوارای این روزهای مردم خراسان شمالی است و چای آن را گواراترین نوشیدنی می‌دانند. کاکوتی را از آن جهت به دوغ اضافه می‌کنند که اثرات سوء گوارشی آن نظیر دل درد و دل پیچه کاهش می دهد.
برداشت بی رویه و خطر انقراض
با نگاهی به آمارهای موجود نشان می دهد که حجم مبادلات جهانی گیاهان دارویی در دهه اخیر به ۲۰۰ میلیارد دلار سیده است، اما سهم ایران به‌عنوان مهد گیاهان دارویی از این تجارت جهانی ۲ درصد است. همچنین در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته، طب سنتی در ابعاد مختلف تحت حمایت دولت قرار گرفته و سهم خوبی از تأمین سلامت مردم را در سیستم سلامت کشور به‌عهده گرفته است و گیاهان دارویی می تواند سهم زیادی در سبد دارویی خانواده های داشته باشد.
با این حال کاکوتی گزارش ما نیز به سرانجام دیگر گیاهان دارویی این منطقه که رونقی در بازار ندارند و درگیر مدیریت غلط در این حوزه شده است و این نعمت های خدادادی که بی زحمت می رویند، چرا سرانجام شومی دارند و در این شرایط اقتصادی کمک معیشت خانواده ها نیستند.
به راستی که چرا این مسکن اعصاب مهجور واقع شده و مردم منطقه، قرص های شیمیایی و مضر را به این معجون طبیعی ترجیح می دهند. اگر درک کنیم که در ورای برگ های سبز رنگ این گیاه، این روان ما است که سبز می شود و بوی معطر آن به جان ما لطافت می بخشد؛ خود را به دست این دمنوش عطرآگین و دلنشین می سپاریم و با قرص های شیمیایی گوارش و اعصاب خداحافظی می کنیم و با استکانی از طراوت این معجزه طبیعی بر روی کاناپه منزل و صندلی اداره لحظات آرامی را سپری می کنیم .
معاون آموزشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی؛ خشکسالی را عامل مهمی در از بین رفتن بذر کاکوتی و تمامی گیاهان دارویی در استان دانست و می گوید: گونه گیاهان دارویی استان را در معرض خطر و انقراض قرار دارند که برای جلوگیری از آن باید چاره‌اندیشی شود و گونه هایی مانند کاکوتی، چریش، کنگر، آویشن، باریجه، کتیرا و گون علاوه بر این که با خطر خشکسالی مواجه است با برداشت غیر اصولی در معرض خطر قرار انقراض دارند و برای حفظ آن ها باید به سمت تولید بذر آن ها حرکت کنیم.
مهدی باور از اجرای طرح هایی برای تولید بذر خبر داد و می افزاید: امسال در شهرستان مانه و سملقان در گستره ای یک هکتاری هشت نوع گیاه دارویی کشت شد تا مجموعه ای از گیاهان دارویی را جمع آوری کنیم و کشت دیم گیاهان دارویی نیز در روستای سیساب بجنورد نیز در حال اجراست ضمن اینکه طرح دانش بیان تولید بذر کاکوتی(آنخ) در حال اجراست تا گیاه دارویی پرمصرف به صورت تجاری تولید شود.
این کارشناس بخش منابع طبیعی می گوید: گیاهان دارویی از جمله کاکوتی، ذخیره گاه های ژنتیکی در عرصه های طبیعی هستند که باید حفظ شوند و نباید از طبیعت برداشت شوند و به همین دلیل ابتدا گیاهان دارویی و رویشگاه های آنها باید شناسایی و سپس مبتنی بر کشف خواص آنها نسبت به اهلی کردن این گیاهان، اصلاح ژنیک و بازکاشت آنها اقدام شود.
ناشناخته در تولید و مهجور در فرآوری
مصرف گیاهان دارویی در خراسان شمالی به لحاظ داشتن ویژگی‌های خاص طبیعی و اقلیمی و تنوع آب و هوایی منحصر به فرد، از دیرباز مورد توجه مردم استان بوده است و هم اکنون در اکثر مناطق روستایی و عشایری مصرف گیاهان دارویی در درمان برخی بیماری‌ها از جایگاه بالایی برخوردار است.
گستره منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی ۲ میلیون و ۳۳ هزار و ۳۶ هکتار است که از این وسعت یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مرتع، بیش از ۱۸۳ هزار هکتار بیابان و ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار جنگل است و سطح زیر کشت گیاهان دارویی خراسان شمالی هزار و ۲۸۵ هکتار با تولید هزار و ۹۲۰ تن است؛ معروفترین گیاهان دارویی استان زیره سبز، آویشن باغی، آنخ، باریجه، نعنا فلفلی، خاکشیر، گشنیز، کدو تخم کاغذی و کتان است.
اقتصاد خراسان شمالی بر پایه روستا نشینی استوار است و فرآوری محصولات کشاورزی از جمله یکی از نیازهای مهم استان جهت ارتقاء سطح درآمد و اشتغال ساکنان است.
این ظرفیت در خراسان شمالی که بین دو استان مرطوب و خشک قرار دارد و دارای آب‌وهوای مطلوب می‌باشد، بیش از پیش مهیا است؛ به خصوص در حوزه کشاورزی.حوزه‌ای که در سفر رهبر انقلاب به این استان در سال ۹۱ مورد تأکید قرار گرفت و به عنوان یکی از محورهایی که می‌تواند خراسان شمالی را متحول کند، معرفی شد.
اما خشکسالی ها، وضعیت نامناسب اقتصاد روستایی، نبود کارخانه های فرآوری گیاهان دارویی در استان و سوء استفاده برخی از دلالان از این وضعیت موجب شد تا در ۱۰ سال اخیر برداشت بی رویه گیاهان دارویی صدمات جبران ناپذیری به رویشگاه ها وارد کند و به همین علت چندین سال است که ممنوعیت برداشت برخی گیاهان دارویی در استان اجرا می شود اما گویا با این گام های آهسته نمی توان هم پای تخریب های گسترده گیاهان دارویی حرکت کرد و باید برای حفظ و احیای گیاهان دارویی چاره جویی کرد.
اگرچه این خطه از شمالشرق کشور بهشتی گمشده برای گیاهان دارویی تلقی می شود ولی هیچ اراده ای برای برداشت و تصمیم گیری اقتصادی در این زمینه وجود ندارد و گیاه کاکوتی که در تمامی فصول سال بر سفره تمامی خانواده ها سبز می شود نتوانسته جایگاه خود را در سبد دارویی خانواده های خراسان شمالی باز کند و همچنان مهجور در فرآوری است.
خراسان شمالی با ۸۳۶ هزار نفر جمعیت در شمالشرق کشور واقع شده است و ۴۴ درصد از جمعیت این استان در روستاها ساکن هستند.
بیش از ۳۰ هزار گونه گیاهی در دنیا وجود دارد که از این تعداد هشت هزار گونه در ایران شناسایی شده است و ۴۲۵ گونه گیاه دارویی در رویشگاه های طبیعی خراسان شمالی رشد می کند و تا کنون خواص ماده موثره ۷۵ گونه از آنها کشف شده است و میزان برداشت گیاهان دارویی در استان به طور متوسط سالانه چهار تن است.
بیشتر گونه های گیاه دارویی، معطر و ادویه ای استان قابلیت صنعتی شدن دارند که معروف ترین آنها کاکوتی، باریجه، کتیرا و شیرین بیان، زیره سبز، آویشن باغی، نعنا فلفلی، خاکشیر، گشنیز، کدو تخم کاغذی است.