تک تک اجزای این منازل با ما سخن می گویند و انگار زنده اند و خاطرات ناپیدای چندین نسل را به دوش می کشند اما امان از این روزها که سود اقتصادی بر حفظ میراثی قدیمی می چربد و انگار صاحبان این املاک کمر بسته اند تا این بناها را خراب کنند و به جای آن یک مجموعه های آپارتمانی بسازند.
در حاشیه یکی از خیابان های قدیمی شهر نگاهم به یک در چوبی قدیمی می افتد؛ دری که با نقش و نگاری ساده در قاب دیواری آجری جا خوش کرده است و بوته هایی نسترن زرد و قرمز که با نسیم حرکت می کنند گاه به گاه صورت زیبای این در چوبی را می پوشانند و انگار سرگرم قایم موشک بازی هستند.
درختان قدیمی بزرگ و کوچک از پشت این دیوار قدیمی کاهگلی سرک می کشند و برخی اوقات نیز با دست های بخشنده خود توت و زردآلوی نورس زیر پای عابران می ریزند و همه این زیبایی ها دست ما را به دست کلون در می دهد تا با اذن صاحبخانه مهمان او شویم و اندکی در آسایش این خانه قدیمی صد ساله آرامش را مهمان جانمان کنیم.
وارد این خانه ها که می شویم انگار وارد خانه های تاریخی شده ایم که در فیلم ها و سریال ها آنها را تماشا کرده ایم.
هشتی های نیمه تاریک، حیاط های بزرگ و حوض های زیبا و درو پنجره های چوبی که با زنجیر های ظریف و محکم به چهارچوب های چوبی متصل هستند ناگهان تو را به قلب تاریخ پنهان در دل این خانه ها پرتاب می کند و در هیاهو و رفت و آمد ساکنان این خانه ها گم می شویم.
انگار هنوز هم می توان با خروس خوان بیدار شد و در سوسوی نور چراغ های فانوس و گردسوز و زنبور آرام گرفت و دود اجاق های خوراک پزی را از دودکش های مطبخ های قدیمی دید و بر سر سفره های شلوغی نشست که مادران و مادر بزرگ ها و چند نسل دور آن می نشستند و بچه های قد و نیم قد با سرو صدا دور آن می چرخیدند و سپس در کنج اتاق های نورگیر و پنجره هایی که با حصیر پوشانده شده بود و گلدان های شمعدانی در آن جا خوش کرده بود، آرام می گرفتند.
با نگاهی دقیق تر در هر گوشه بجنورد و شهرها و روستاهای قدیمی خراسان شمالی بناهای قدیمی دیده می شود که بار خاطرات صدها ساله مردم را به دوش دارند و یادآور فرهنگ و هویت شهروندان این دیار هستند.
خطر تخریب خانه های قدیمی
این خانه های قدیمی که در کوچه پسکوچه های شهر پناه گرفته اند این روزها با خطر تخریب مواجه اند و منتظرند تا زمانی که تیشه منفعت طلبی ریشه آن ها را قطع کند و البته کم نیستند خانه هایی که مربوط به عهد قاجار و پهلوی اول و دوم بودند اما مالکانی که تمایلی به ثبت آن ها در فهرست آثار ملی نداشتند راه تخریب و فروش آن ها را در پیش گرفتند.
اگر گذرتان به خیابان امیریه بجنورد بیفتد یکی از این منازل قدیمی را خواهید دید خانه ای که ۱۰۰ سال قبل گمرک بود و اکنون گلفروشی شده است و خوشبختانه هنوز هم زنده است و نفس می کشد اما ممکن است به علت موقعیت مکانی خوبی که دارد دیر یا زود تخریب شود.
چند منزل آن سوتر خانه نیز یک بنای دیگر قدیمی جلب توجه می کند که منزل یکی از بزرگان بجنورد قدیم بود و هم اکنون نیز برجا و استوار است و شور زندگی در آن موج می زند.
در محله هایی مثل ساربان محله، خیابان امیریه، نادر، شریعتی، فردوسی و در بافت مرکزی شهر بناهای تاریخی و قدیمی وجود دارند که برخی از آن ها هنوز ثبت ملی نشده اند و برخی نیز با وجود این که در فهرست میراث فرهنگی استان به ثبت رسیده اند اما در حال تخریب اند و رسیدگی و توجه جدی به آن ها نمی شود.
یکی از این بناها نیز با وجود این که ثبت ملی شده اما چون استفاده ای از آن نمی شود در حال مرگ است و چندی قبل حتی آتش گرفت و بخشی از آن تخریب شد.
گفته می شد آتش سوزی عمدی بوده است و برای پیگیری قضایی نیز اقدام شده است.
از دیگر بناهایی که تخریب شد مسجد جامع و حمام سراب بجنورد بود که این بناها نیز ثبت ملی نشده بود اما دارای قدمت و هویت بود و مردم از این دو بنا خاطرات زیادی داشتند.
اما چرا این بناهای قدیمی با وجود داشتن قدمت و ارزشمند بودن در فهرست میراث ملی ثبت نمی شوند و مالکان کمر تخریب آن ها را بسته اند.
قوانین دست و پا گیر
مالک یکی از این منازل بسیار قدیمی می گوید: در مورد ثبت این خانه با ما صحبت شده اما در حالی که میراث با قیمت کارشناسی که بسیار کمتر از قیمت واقعی آن است قیمت گذاری می کند و خود نیز نمی تواند آن را بخرد و باید سال ها منتظر تعیین تکلیف آن باشیم دلیلی برای ثبت ملی خانه وجود ندارد.
وی که مایل به ذکر نام خود در این گزارش نیست می افزاید: عرصه این بنا هزار متر مساحت دارد و قیمت آن به نرخ روز ۲۵ میلیارد تومان است و به علت علاقه ای که به منزل پدری دارم حتی حاضرم با قیمتی کمتر از این نیز آن را به میراث فرهنگی خراسان شمالی واگذار کنم تا حفظ شود اما پولی برای خرید آن نیست.
وی خاطرنشان می کند: دیگر افراد خانوده نیز راضی به این نمی شوند که چند سال منتظر بمانند تا آیا پولی دست آن ها را بگیرد یا نه و ساز و کار و مشوقی هم برای مالکان این بناها فراهم نمی شود و به همین دلیل راضی به واگذاری نیستند.
افزایش قیمت خانه و زمین
یک کارشناس میراث فرهنگی در این مورد می گوید: قوانین این بخش تاثیرگذار نیست و با توجه به این امر مالکان نیز تمایلی برای ثبت بناهای ارزشمند خود ندارند.
احسان همتی می افزاید: اگر بنایی در فهرست میراث ملی ثبت شود حق انتفاع و خرید و فروش و هر گونه تغییر از مالک سلب می شود و در این ملک هر اقدامی باید با مجوز میراث فرهنگی انجام شود و این امر انگیزه های مردم برای ثبت املاک قدیمی و تاریخی خود را در فهرست ملی میراث از بین می برد.
وی با بیان این که قوانین این بخش نیازمند بازنگری است می گوید: منطق ایجاب می‌کند با تغییر قوانین ضعیفی که در این حوزه وجود دارد، برخورداری از یک خانه تاریخی به مزیتی برای صاحبانش بدل شود و در هنگام خرید چنین خانه‌هایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، درصد قابل ملاحظه‌ای بیش از قیمت بناهای پیرامون برای بناهای تاریخی پرداخت و همین رویکرد باعث شود صاحبان چنین بناهایی، خود در پی معرفی و ثبت خانه‌هایشان در میراث فرهنگی باشند، نه اینکه از این امر بگریزند.
ارزشمندی بناهای تاریخی
همتی خاطرنشان می کند: مثلا در قیمت گذاری این بناها، به هر حال یک بنای تاریخی ارزشمند است و نباید قیمت کارشناسی بناهای تاریخی گاه حتی پایین‌تر از قیمت تعیین شده توسط بنگاه مسکن (قیمت خانه‌های کلنگی) در نظر گرفته شود همچنین انتظار می‌رود خانه‌ها و بناهای تاریخی پس از ثبت خریداری شوند و میراث فرهنگی بلافاصله پس از ثبت اثر اقدام به خریداری بنا از صاحب ملک کند.
وی می افزاید: اما این طور نیست و معمولا میراث فرهنگی به واسطه کسر بودجه معمول، توان خریداری این خانه‌ها را ندارد و مالکان باید مدت ها منتظر باشند تا پولی دستشان را بگیرد و به این شکل مردم متضرر می شوند و تا زمانی که رویکرد تشویقی در پیش گرفته نشود مالکان خانه‌های تاریخی‌شان را با شتاب بالا تخریب می کنند تا مهر میراث ملی بر آن ها نخورد.
همتی می گوید: باید بپذیریم که با سازوکار کنونی، چشم‌انداز روشنی در این بخش نیست و روند تخریب پنهانی بناهای تاریخی متوقف نخواهد شد و باید راهکار دیگری در پبش گرفته شود.
تسهیلات به دارندگان خانه های قدیمی و تاریخی
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی نیز در این مورد می گوید: بهره برداران، مالکان قانونی خانه های قدیمی که واجد ثبت در فهرست آثار ملی کشور هستند یا ثبت شده اند می توانند برای مرمت وتعمیر بناهای خود تسهیلات دریافت کنند.
علی مستوفیان با بیان این که این مالکان در صورت ثبت ملکشان در فهرست میراث ملی باز هم حق خرید و فروش دارند می افزاید: از دیگر سو، این افراد می توانند با مشارکت میراث و تبدیل بنا به اقامتگاه هتل و رستوران از تسهیلات و مشارکت میراث بهره ممند شوند و هم چنین ی می توانند از مالیات و عوارض معافند و علاوه بر آن می توانند برای مشارکت خود تسهیلات دریافت کننند.
وی می گوید: هدف از انجام این کار حفظ و نگهداری الگوهای معماری سنتی ایرانی و اسلامی است؛ بدون اینکه خللی در مالکیت آنها ایجاد شود و بدین منظور دولت ردیف اعتباری تحت عنوان ردیف برنامه های مشارکتی پیش بینی کرده است که در مرمت و ساماندهی و حفظ خانه های قدیمی به مالکان کمک می کند و مالکان می توانند بعد از مرمت آن خانه قدیمی در داخل آن زندگی کرده یا به واحدهای اقامتی تبدیل کنند.
وی خاطرنشان می کند: مالکان این خانه ها می دانند که این منازل واجد ثبت ملی هستند اما در این مورد اقدامی انجام نمی دهند و به دلیل افزایش قیمت ملک و زمین در چند سال گذشته ترجیح می دهند آن ها را تخریب کنند یا بفروشند.
هویت و شناسنامه
مستوفیان با بیان اینکه این منازل بیانگر هویت مستقل و در واقع شناسنامه استان هستند می افزاید: روح زندگی با احیای این منازل و استفاده از آن ها جریان خواهد یافت و برای در اختیار گرفتن و احیای این منازل در قالب های مختلف مانند موزه اقدام کرده ایم اما مالکان بخش خصوصی ترجیح می دهند منازل ثبت ملی نشود اگر چه برخی از این خانه ها مانند خانه بانک ملی که ثبت ملی شده در اختیار اداره ها و دستگاه های مختلف است که انتظار داریم این دستگاه ها برای ایجاد موزه در این منازل قدیمی با ما همکاری کنند.
مستوفیان با اشاره به 'خانه یحیی بیک در روستای زیارت شیروان می گوید: چند سال قبل این اثر تاریخی به طور کامل مرمت و مجوز تبدیل آن به اقامتگاه بوم گردی نیز صادر شد.
وی با تاکید براین که با اجرای این کار هیچ خللی در مالکیت افراد و ملکشان ایجاد نمی کند، خاطرنشان می کند: مردم اغلب از اینکه اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در این ملک ها هزینه کند و مالکیت آنها دچار فقدان شود، واهمه دارند اما این گونه نیست، شهروندان به این اداره کل اعتماد داشته باشند.
وی از شناسایی ۱۰۰ خانه قدیمی در طی یک پِژوهش دانشگاهی که قابلیت ثبت ملی دارند خبر می دهد و می گوید: این خانه ها در روستای طبر، خراشای شهرستان جاجرم، شهرستان های شیروان، بجنورد و اسفراین شناسایی شده اند و هم چنین قدمت بیشتر این خانه های قدیمی در استان مربوط به دوره پهلوی و قاجار است.
به گزارش ایرنا، تا کنون ۷۴۳ اثر خراسان شمالی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که از این تعداد، ۵۲۳ اثر تاریخی، ۵۴ اثر طبیعی، ۱۰۹ اثر ناملموس، ۲۵ اثر منقول تاریخی و ۳۲ پرونده میراث ناملموس نیز با به‌صورت مشترک در حیطه خراسان ثبت شده است.
استان خراسان شمالی با داشتن هزار و ۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده در شمال شرق کشور قرار دارد.