شاید یورش توفان شن به شهرهای بزرگ به ویژه در مناطق خشک و بیابانی امری عجیب نباشد اما چند سالی است که پدیده ماندگارتر دیگری از همین جنس گریبان شهرها و کشورهای جهان را می‌گیرد. تندبادهای شنی و حمله ریزگردها یا توفان غباری (Sand and Dust Storms) همچون آلودگی‌های فسیلی رنگ و چهره شهرها را تیره و تنفس را برای شهروندان سخت و شرایط را غیرقابل تحمل می‌کند.
چند سال پیش مقام‌های چین برای پکن هشدار آلودگی سطح ۵ را صادر کردند، در آن زمان توفان شن و غبار بزرگی از مغولستان و شمال چین به سمت پکن حرکت کرد و منطقه‌ای به وسعت ۸۰۰ هزار کیلومتر مربع (به اندازه نیمی از وسعت ایران) را دربر گرفت و ۲۵۰ میلیون نفر را درگیر کرد.
از حدود یک دهه پیش، شهرهای ایران نیز درگیر توفان‌های عظیم شن می‌شوند به گونه‌ای که چند سال قبل تندبادی شهرستان ریگان در جنوب شرق ایران را درنوردید و چند روستا را مدفون کرد و میلیون‌ها دلار خسارت به بار آورد.ا
ین پدیده آب و هوایی تنها مختص کشور ما نیست بلکه از چند سال پیش گردوغبار شدید حتی شهرهای ثروتمند منطقه از جمله در کشور امارات را هم فرا می‌گیرند، دید را به شدت کاهش می‌دهند و ناگهان موجب هجوم بیماران تنفسی این شهر عربی به بیمارستان‌ها می‌شوند.
ریزگردها می‌توانند هزاران کیلومتر را در سراسر قاره‌ها و اقیانوس‌ها بپیمایند و آلاینده‌های دیگر مناطق و حتی عوامل بیماری‌زا را از یک منطقه دور دست به دیگر نواحی انتقال دهنداین‌ها فقط چند نمونه از تهدید و آسیب‌هایی بوده‌اند که توفان‌های گردوغبار یا ریزگردها موجب آن شده اند.
ریزگردها در ایران
چندسالی است که ریزگردها در شهرهای مرزی ایران اکوسیستم محیط زیست انسانی و غیرانسانی را تحت تاثیر خود قرار داده‌اند. این روزها بار دیگر تهران و تعدادی از شهرهای کشور نیز درگیر این پدیده مخرب شده‌اند.
اکنون ریزگردها در بسیاری از نقاط جهان و از جمله بیشتر کشورهای خاورمیانه از ایران تا عراق و عربستان و امارات هجوم می‌برند. تفاوت ریزگردها با توفان شن تنها در مقیاس و اندازه ذرات ماسه‌ای است که بادهای خشک از بیابان‌ها و سرزمین‌های بی‌آب و علف جابجا می‌کند.
توفان‌های شن نزدیک به زمین حرکت می‌کنند اما گردوغبار بیشتر حاوی مقادیر زیادی ذرات بسیار ریزمیکرونی غبار هستند که با وزش باد اندک هم به حرکت در می‌آیند؛ به طور معمول ماندگاری بیشتری دارند؛ فرو نمی‌نشینند و به ویژه نرخ نفوذ بیشتری را در ریه افراد دارند.
ریزگردها می‌توانند هزاران کیلومتر را در سراسر قاره‌ها و اقیانوس‌ها بپیمایند و آلاینده‌های دیگر مناطق و حتی عوامل بیماری‌زا را از یک منطقه دور دست به دیگر نواحی انتقال دهند.
مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۳ بر روی یک توده گرد و غبار انجام شد که نشان داد ریزگردها در یک سفر دو هفته‌ای با طی مسافت ۲۰ هزار کیلومتری از شرق آسیا به کوه‌های آلپ اروپا رسیدند.
مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۳ بر روی یک توده گرد و غبار انجام شد که نشان داد ریزگردها در یک سفر دو هفته‌ای با طی مسافت ۲۰ هزار کیلومتری از شرق آسیا به کوه‌های آلپ اروپا رسیدند
البته شاید باور آن سخت باشد اما با همه زیان‌های ریزگرد برای انسان‌ها (عفونت‌های چشمی و بروز مننژیت، عوارض قلبی-تنفسی و مرگ و میر)، به نوشته National Geographic Society پژوهش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد این گرد و غبار در زمینه انتشار مواد معدنی و فرآیندهای بیوژئوشیمیایی در سراسر زمین نقش دارند و به ویژه آهن و فسفر را به اکوسیستم‌های گوناگون خشکی و اقیانوسی منتشر می‌سازند و فتوسنتز و بهره‌وری بیولوژیکی را افزایش می‌دهند.
چالش‌های مقابله با تولید ریزگرد
گرد و غبار در اثر فرسایش بادی سطوح خشک و نیمه خشک ایجاد می‌شود و به همین دلیل صحرا و سرزمین‌های خشک مهمترین منبع ریزگردها هستند. بادها این گرد و غبار کوچک میکرونی را از غرب به شرق قاره‌ها و از شمال به جنوب اروپا و تا دور دست‌ها پخش می‌کنند.
این پدیده آب و هوایی تنها مختص به یک منطقه جغرافیایی نیست و از قاره آمریکا تا اروپا و شرق آسیا رخ داده است و هر روزه خبرهایی از ریزگردها در نقطه‌ای از جهان به گوش می‌رسد.
به نوشته تارنمای «Conversation» در سال در سال ۲۰۲۱ بخش‌هایی از اروپا تحت تأثیر توفان‌های گرد و غبار شدید قرار گرفت. یک توده غبار بزرگ با حرکت از شمال شرقی الجزایر، آسمان بخش‌های بزرگی از اروپا را قرمز کرد و سپس به کوه‌های پوشیده از برف پیرنه و آلپ هم رسید. اواخر فوریه(اسفند) ۲۰۲۱ شیوع گرد و غبار از صحرای آفریقا به شدت جزایر قناری اسپانیا را هم تحت تأثیر قرار داد و تا شمال اسکاندیناوی رسید.
برخی کارشناسان معتقدند مقابله با ریزگردها به ویژه توفان‌هایی که منشاء طبیعی (از بیابان و صحرا) دارند بسیار سخت است زیرا ایجاد حصار سبز و جلوگیری از وزش باد بسیار سخت و غیرعملی است.
انسان‌ها نمی‌توانند در مقیاس بزرگ با این پدیده مقابله کنند ضمن آنکه مقرون به صرفه هم نیست. در کل در سطح جهانی، ظرفیت مقابله با منابع طبیعی تولید ریزگرد محدود بوده و به همین دلیل تلاش عمومی بر کاهش تأثیر ریزگردها معطوف است.
کاهش اثرات منفی توفان‌های گرد و غبار، نیازمند نظارت، مدل سازی، پیش‌بینی و سیستم‌های هشدار اولیه است. برنامه‌های کاهش اثرات باید روی اقداماتی در کوتاه مدت تمرکز کنند که پیش‌بینی خیزش گرد و غبار را در مکان و زمان خاصی ممکن سازد؛ اقدامات واکنشی همچون آماده‌باش به بیمارستان‌ها، بهینه‌سازی زمان کار اداره‌ها، تغییر در عادات کشاورزی و ... باید مورد توجه قرار گیرد.
برخی کارشناسان معتقدند مقابله با ریزگردها به ویژه توفان‌هایی که منشاء طبیعی (از بیابان و صحرا) دارند بسیار سخت است زیرا ایجاد حصار سبز و جلوگیری از وزش باد بسیار سخت و غیرعملی است
تلاش زیادی برای ایجاد مدل‌ها و پیش‌بینی‌های قابل اعتماد جهانی و منطقه‌ای گرد و غبار برای کاهش تأثیرات انجام شده است؛ به عنوان مثال مراکز منطقه‌ای هشدار توفان شن و غبار از سوی سازمان جهانی هواشناسی برای شمال آفریقا، خاورمیانه و اروپا وجود دارد.
سازمان ملل به دنبال جلب مشارکت جهانی
جامعه جهانی اما ریزگردها را پدیده‌ای اقلیمی می‌بیند و معتقد است همانطور که انسان‌ها این مشکل را تشدید کردند، خودشان هم می‌توانند و باید با همکاری و مشارکت جمعی آن را حل و فصل کنند.
برنامه «محیط زیست سازمان ملل متحد» (UNEP) در حال تلاش است تا با راه‌اندازی یک ائتلاف جهانی جدید راهی را برای مبارزه با توفان‌های شن و گرد و غبار بیابد. از این رو تشکیل یک ائتلاف جهانی برای مبارزه با ریزگردها و ابرهای غبار در نشست کنوانسیون سازمان ملل متحد مبارزه با بیابان‌زایی (UNCCD COP۱۴) یکی از روش‌ها بیان و دنبال شد.
برنامه سازمان ملل در تارنمای خود آورده است که کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با بیابان‌زایی، چهل و پنج کشور را به عنوان منابع این توفان‌ها طبقه‌بندی کرده است اما اعتقاد دارد بسیاری از دیگر کشورها هم به طور مستقیم تحت تأثیر قرار می‌گیرند.
پویش دیوار بزرگ سبز پیشرفت‌های قابل‌توجهی را در شاخص پوشش گیاهی اطراف در این کشور نشان داد و با در نظر گرفتن تأثیرات تغییرات آب و هوایی و فشارهای انسانی، به طور مؤثری شدت توفان گرد و غبار را کاهش داده استایجاد ائتلاف فوق از سال ۲۰۱۸ در دستور کار قرار گرفت و اهداف زیر را دنبال می‌کند:
_ آماده کردن یک پاسخ جهانی برای توسعه یک رویکرد در چارچوب سیستم سازمان ملل متحد
_ تدوین استراتژی و برنامه اقدام برای شناسایی و حمایت از کشورها و مناطق آسیب‌دیده و اجرای اقدامات واکنشی
_ تشکیل مجمعی برای تعامل با شرکا و تقویت گفت‌وگو
_ ایجاد بستر مشترک برای تبادل دانش، داده‌ها، منابع، اطلاعات و تخصص فنی
_ تقویت اقدامات و استراتژی‌های آمادگی برای کاهش ریسک، یکپارچه‌سازی سیاست‌ها، راه‌حل‌های نوآورانه
_ حمایت و تلاش برای ظرفیت‌سازی و بسیج منابع مالی برای دادن پاسخ‌های مشترک به توفان‌های شن و گرد و غبار و ...
«ساتیا تریپاتی» دستیار دبیرکل و رئیس دفتر UNEP نیویورک و دبیر گروه مدیریت محیط زیست سازمان ملل، اعتقاد دارد وجود ائتلاف به عنوان بخشی از برنامه‌های آینده سازمان ملل برای مقابله با توفان‌های شن و گردوغبار به صورت یکپارچه بسیار مهم است.
ارزیابی روند تشکیل ابرهای غباری نشان می‌دهد ۲۵ درصد از ریزگردها در جهان به دلیل فعالیت‌های انسانی تولید می‌شود
در این چارچوب اعتقاد بر این است که استفاده ناپایدار از زمین‌های کشاورزی، جنگل‌زدایی، چرای بی‌رویه، کاهش منابع آب و فعالیت‌های صنعتی در کنار تغییرات آب و هوایی به ویژه به دلیل استفاده ناپایدار از زمین و آب، وزش شدید باد، تشدید و افزایش مدت خشکسالی همگی موجب ایجاد توفان‌های شن و گرد و غبار می‌شود. ارزیابی روند تشکیل این ابرهای غباری نشان می‌دهد ۲۵ درصد از ریزگردها در جهان به دلیل فعالیت‌های انسانی تولید می‌شود.
محاصره منابع ریزگردها با «دیوار بزرگ سبز»
گزارش مشروح برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد در زمینه کاهش آسیب ریزگردها بر ضرورت انجام امور در اندازه کوچکتر تصریح دارد به‌گونه‌ای که در کوتاه‌مدت تا میان‌مدت بتوان تلاش‌های موفقیت‌آمیزی را برای کاهش تهدیدات ناشی از این پدیده کسب کرد.
طبق این بررسی، سیستم‌های هشدار اولیه و روش‌های کاهش پیامد بلایا بخشی مهم برای حفظ آمادگی هستند و برنامه‌های منطقه‌ای باید برای اصلاح این خدمات طراحی شوند.
آمادگی اولیه و افزایش آگاهی عمومی از خطرات توفان شن و گرد و غبار از طریق آموزش در مدارس، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی آغاز می‌شود. آمادگی همچنین باید روش‌های حفاظت فیزیکی از دارایی‌های ارزشمند مانند فضای سبز یا ایجاد موانع در مقابل باد در مناطق پرجمعیت و زیرساخت‌های ضروری برای افزایش فروریختن گرد و غبار در خارج از مناطق انسانی را شامل شود.
تاکنون برنامه ایجاد کمربند سبز یا دیوار بزرگ سبز (Great Green Wall) در برخی مناطق همچون چین و کشورهای آفریقایی اجرا شده استهمچنین در میان‌مدت و بلندمدت، کاهش تهدید ناشی از ریزگردها و غبار باید بر استراتژی‌های پیشگیرانه‌ای متمرکز شود که مدیریت پایدار زمین و آب را ترویج می‌کند.
در این سطح از اقدامات به زمین‌های زراعی، مراتع، بیابان‌ها و مناطق شهری پرداخته می‌شود. چنین راهبردهایی باید به کاهش تغییرات آب و هوایی و همچنین حفظ تنوع زیستی تمرکز کنند.
تاکنون برنامه ایجاد کمربند سبز یا دیوار بزرگ سبز (Great Green Wall) در برخی مناطق همچون چین و کشورهای آفریقایی اجرا شده است.
در چین از سال ۱۹۷۸ برای رسیدگی به فرسایش بی‌رویه خاک این تلاش انجام شد. پس از چند دهه بهره‌برداری ناپایدار از منابع طبیعی، مشکلات بزرگی همچون سیلاب‌های بزرگ و توفان‌های گرد و غبار در پهنه‌های بزرگ این کشور تشدید شدند.
تمرکز بر اقدامات در سطح جامعه محلی به همراه کاشت گونه‌های گیاهی سازگار با محل، موفقیت‌هایی را به همراه داشته است.
پویش دیوار بزرگ سبز پیشرفت‌های قابل‌توجهی را در شاخص پوشش گیاهی اطراف در این کشور نشان داد و با در نظر گرفتن تأثیرات تغییرات آب و هوایی و فشارهای انسانی، به طور مؤثری شدت توفان گرد و غبار را کاهش داده است.
تمرکز بر اقدامات در سطح جامعه محلی به همراه کاشت گونه‌های گیاهی سازگار با محل، موفقیت‌هایی را در اجرای ابتکار دیوار بزرگ سبز به همراه داشت
همچنین در صحرای کوبوچی مغولستان هم سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی و دولتی برای کاشت گونه‌های محلی درختان، درختچه‌ها و علف‌ها در بیش از ۵۰۰۰ کیلومتر مربع از زمین‌های بیابانی، آسیب‌های ناشی از ریزگردها را کاهش داد.
در آفریقا، دیوار بزرگ سبز برای صحرا نیز با کار در مقیاس محلی و اجتماعی به موفقیت دست یافته است. در سنگال در بیش از ۲۷۰ کیلومتر مربع، درختان بومی که به آبیاری نیازی ندارند کاشته شد و سپس گیاهان و حیوانات دیگری ظاهر شدند و اکوسیستم را احیا کردند. تجربه‌های مشابهی در اندازه کوچک در موریتانی، چاد، نیجر، اتیوپی و نیجریه صورت گرفت که حتی به ایجاد اشتغال کمک کرد و از مهاجرت جوانان کاست.
امر مهم در موفقیت پروژه این بود که به دقت گونه‌های گیاهی سازگاری انتخاب شدند که با منابع آب همخوانی داشتند و همزمان نوعی مسئولیت را برای ساکنان محلی به همراه آوردند.
از طرف دیگر پژوهش‌ها نشان می‌دهد کشاورزی مسئول حدود ۷۰ درصد برداشت‌های آب شیرین است. کشاورزی حفاظتی شامل شیوه‌های استفاده درست از آب است که از کمبود آب و بیابان‌زایی جلوگیری می‌کند و در نتیجه تشکیل توفان‌های شن و غبار و ریزگرد را کاهش می‌دهد.
سازمان ملل در پایان تاکید دارد شناخت، یکپارچگی و هماهنگی بین‌لمللی برای کاهش ناهماهنگی در مورد ریزگردها، فرآیندهای بیوژئوشیمیایی جهانی و سیستم‌های آب و هوایی مورد نیاز است.
بهبود روش‌های نظارت، پیش‌بینی و سیستم‌های هشدار اولیه، ارزیابی اثرات و هزینه‌های اقتصادی توفان‌های شن و گرد و غبار و تلاش برای کاهش پیامدها و بهبود اثربخشی اقدامات پیشین از جمله محورهایی هستند که می‌توانند به موفقیت در مقابله با این پدیده مخرب زیست محیطی کمک کنند.
پی‌نوشت:
https://www.unep.org/news-and-stories/story/unep-helps-launch-new-global-coalition-combat-sand-and-dust-storms
https://www.nationalgeographic.com/science/article/concerned-saharan-dust-plume-crucial-to-ecosystem
https://theconversation.com/how-can-we-mitigate-the-impacts-of-dust-storms-۱۵۶۶۸۸