جنگ اوکراین سومین ماه خود را نیز پشت سر گذاشت و وارد ماه چهارم شد؛ بحرانی که بستر را برای تقویت ائتلاف‌سازی‌های غربی و شرقی هموار کرده‌است. به ویژه در روزهای گذشته که خبر پیوستن سوئد و فنلاند به ناتو به تیتر یک خبرها تبدیل شد، این سئوال بار دیگر مطرح شد که به راستی آیا ناتو احیا خواهد شد؟
پیشینه، اعضا و اهداف ناتو
سازمان پیمان آتلانتیک شمالی یا ناتو یک ائتلاف نظامی میان کشورهای آمریکای شمالی و اروپایی است و آن گونه که از نام آن مشخص است قدرت‌های دو سوی اقیانوس اطلس را به‌هم پیوند می‌دهد.
ناتو در حال حاضر (بدون در نظر گرفتن سوئد و فنلاند) ۳۰ عضو دارد که آخرین آنها مقدونیه شمالی است که در سال ۲۰۲۰ به سازمان پیوست. فقط دو عضو ناتو یعنی آمریکا و کانادا غیراروپایی هستند
ناتو در سال ۱۹۴۹ میان ۱۲ کشور تشکیل شد و هدف اولیه آن مقابله با نفوذ و سلطه اتحاد جماهیر شوروی در اروپا بود.
این سازمان در طول جنگ سرد گسترش یافت و کشورهای دیگری از جمله ترکیه را به‌عنوان عضو پذیرفت. اما این گسترش پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی سابق نیز ادامه یافت و مرزهای ناتو به سمت شرق اروپا گسترده شد، به‌طوری که اوج آن از سال ۱۹۹۷ به بعد بود و بین سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۴ تعداد ۱۰ کشور کمونیستی سابق از جمله لهستان، مجارستان، آلبانی و لیتوانی به عضویت ناتو در آمدند.
ناتو در حال حاضر (بدون در نظر گرفتن سوئد و فنلاند) ۳۰ عضو دارد که آخرین آنها مقدونیه شمالی است که در سال ۲۰۲۰ به سازمان پیوست. فقط دو عضو ناتو یعنی آمریکا و کانادا غیراروپایی هستند.
- ماموریت‌های ناتو
ناتو در دوران جنگ سرد هیچ ماموریت نظامی نداشت اما با پایان این دوره، عملیات آن شروع شد. در سال ۱۹۹۰ و پس از حمله عراق به کویت، ناتو اولین عملیات خود به نام «نگهبان لنگر» را انجام داد. وظیفه ناتو در آن عملیات حفاظت و پوشش هوایی آسمان ترکیه بود.
از جمله نخستین ماموریت‌های مهم در ۱۹۹۳ عملیات «شارپ گارد» بود که همراه با سازمان همکاری اروپای غربی مسئولیت کنترل تحریم‌های صربستان و مونته‌نگرو را در دریای آدریاتیک را بر عهده گرفت. اما از مهمترین عملیات ناتو می‌توان به بمباران صربستان، عملیات دریایی و هوایی علیه لیبی که به سرنگونی «معمر قذافی» انجامید یا اشغال و آموزش نیروهای نظامی در افغانستان اشاره کرد.
- بودجه نظامی
سپتامبر پارسال سازمان پیمان آتلانتیک شمالی با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که بودجه غیرنظامی ناتو برای سال ۲۰۲۲ با توجه به تهدیدات سایبری روزافزون با افزایش ۸.۹ درصدی نسبت به بودجه سال گذشته به ۲۸۹ میلیون و ۱۰۰ هزار یورو افزایش یافته‌است.
بر اساس این بیانیه بودجه نظامی ناتو برای سال ۲۰۲۲ با ۳ کاهش سه درصدی نسبت به سال گذشته، یک میلیارد و ۵۶۰ میلیون یورو (۱.۷۷ میلیارد دلار) تعیین شد.
بودجه نظامی ناتو برای سال ۲۰۲۲ با ۳ کاهش سه درصدی نسبت به سال گذشته، یک میلیارد و ۵۶۰ میلیون یورو (۱.۷۷ میلیارد دلار) تعیین شد
- مقر و دبیر کل
ناتو ابتدا در لندن مستقر بود اما از آنجا به پاریس نقل مکان کرد و برای مدتی در پایتخت فرانسه استقرار یافت. از سال ۱۹۶۶ اما مقر ناتو در بروکسل قرار دارد. مرکز فرماندهی نیروهای ناتو در اروپا نیز ابتدا در فرانسه بود اما آن هم به بلژیک منتقل شد.
دوره دبیرکلی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی هم برای چهار سال تعیین می‌شود و در حال حاضر «ینس استولتنبرگ» نخست وزیر پیشین نروژ دبیر کل ناتو است. وی در سال ۲۰۱۴ به این مقام رسید و ماموریتش در سال ۲۰۱۸ برای یک دوره دیگر تمدید شد. به این ترتیب وی تا پایان سپتامبر سال ۲۰۲۲ میلادی این سمت را برعهده خواهد داشت.
چالش‌های درونی ناتو
اعضای ناتو در سال‌های گذشته در عمل آشکارا از اختلافات درونی بلوک خود پرده برداشتند؛ اختلافاتی که هنوز نیز وجود دارد و با جدی شدن پیوستن دو کشور حوزه اسکاندیناوی به پیکره ناتو بار دیگر خود را نشان داد.
الف. اروپا در جست وجوی ارتشی مستقل از ناتو
آمریکا و اروپا به عنوان دو ستون ناتو در دوره ترامپ از یکدیگر فاصله قابل توجهی گرفتند به طوری که این شکاف هر روز تعمیق می‌شد که البته شکاف دو سوی اقیانوس اطلس بیارتباط با سیاست‌های کاخ الیزه و تکاپوی مکرون برای ایجاد «ارتش واحد اروپایی» نبود. چرا که در سال‌های اخیر به دنبال ورود رئیس جمهوری جوان فرانسه به کاخ الیزه، تکاپوی اروپا برای دستیابی به سیستم دفاعی- امنیتی مشترک افزایش یافت؛ سیستمی که بدون تکیه بر ناتو، بتواند جوابگوی تامین امنیت و پیشبرد اهداف نظامی قاره سبز باشد.
مکرون پیش از روی کار آمدن بایدن در گفت وگو با نشریه «اکونومیست» به انتقاد از شرایط موجود در ناتو پرداخت و به طور مستقیم سیاست‌های کاخ سفید را به چالش کشید و گفت: «آنچه ما امروز شاهد آن هستیم، مرگ مغزی ناتو است»؛ جمله‌ای که از عمق اختلافات و ناهمسویی داخلی پیمان نظامی مذکور حکایت می‌کرد.
پس از آن موضع‌گیری جنجالی، مکرون در گفت وگو با روزنامه «وال استریت ژورنال» و همچنین «رادیو اروپا یک» تاکید کرد که «ما نمی توانیم از اروپایی‌ها حفاظت کنیم مگر این که یک ارتش اروپایی واقعی داشته باشیم.»
در آن زمان ایده مکرون مبنی بر استقلال نظامی اتحادیه از آمریکا به مذاق ترامپ خوش نیامد و وی همزمان با ورود به پاریس برای شرکت در مراسم صد سالگی پایان جنگ جهانی اول، در یک توئیت از برنامه ۱۰ کشور اروپایی برای طرح دفاع مشترک انتقاد کرد و نوشت: «مکرون رئیس‌جمهوری فرانسه به تازگی پیشنهاد داده که اروپا ارتش خود را تشکیل دهد تا بتواند از خود در مقابل آمریکا، چین و روسیه دفاع کند. بسیار توهین‌آمیز است. بهتر است اروپا ابتدا سهم عادلانه خود در ناتو را بپردازد؛ سهمی که آمریکا آن را به مقدار زیادی تامین می‌کند.»
ب. اختلاف بر سر پرداخت عادلانه سهم
هزینه‌های ناتو و حق‌السهم هر یک از اعضا، مهمترین اختلاف آمریکا و بازیگران اروپایی در سال‌های گذشته بوده است. در سال ۲۰۱۴ اعضای این سازمان توافق کردند تا سال ۲۰۲۴ سالانه ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به بودجه این سازمان اختصاص دهند؛ توافقی که همواره از سوی اعضای این پیمان نظامی حتی خود فرانسه نادیده گرفته و به اختلاف داخلی بدل می‌شود.
هزینه‌های ناتو و حق‌السهم هر یک از اعضا، مهمترین اختلاف آمریکا و بازیگران اروپایی در سال‌های گذشته بوده‌است
ج. اعضای جدید و تحمیل شروط تازه بر ناتو
سوئد که حدود دو قرن گذشته سیاست بی‌طرفی در پیش گرفته‌بود برای پیوستن به ناتو شرط و شروطی را مطرح کرده و گویا این شروط با مخالف اعضای پیمان مواجه نشده است. به تازگی حزب سوسیال دموکراتیک سوئد به عنوان حزب حاکم این کشور در نشست فوق العاده ضمن اعلام حمایت از پیوستن استکهلم به ناتو، بر مخالفت با استقرار دائمی پایگاه های نظامی و تاسیسات سلاح های هسته ای این ائتلاف نظامی در خاک سوئد تاکید کرد.
د- ترکیه مخالف سرسخت الحاق سوئد و فنلاند
ترکیه به عنوان کشوری که دومین ارتش بزرگ ناتو را در اختیار دارد با پیوستن فنلاند و سوئد به ناتو به شدت مخالف است. ترکیه مدت‌های طولانی است که سوئد را به خاطر روابط نزدیک با «پ‌ک‌ک» (حزب کارگران کردستان) و «ی‌پ‌گ» (یگان‌های مدافع خلق) که آن را شاخه سوریه پ‌ک‌ک می‌خواند، سرزنش می‌کند.
از نگاه اردوغان و مقامات ترکیه این دو کشور اروپایی «مهمان‌خانه» گروه‌هایی شده‌اند که در ترکیه تروریستی به شمار می‌روند و باید از حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی کرد در خاک خود دست بردارند و منع فروش برخی سلاح‌ها به ترکیه را لغو کنند. همچنین به گزارش رسانه‌های ترکیه، سوئد و فنلاند در گذشته از استرداد ۳۳ نفر از اعضای گروه‌های تروریستی خودداری کرده‌اند.
افزون بر آن، ترکیه و سوئد بر سر عملیات مرزی ترکیه در شمال شرقی سوریه به نام علمیات «چشمه صلح» در اواخر سال ۲۰۱۹ با هم مجادله کردند. «مولود چاووش اوغلو» وزیر خارجه ترکیه و «آنا لیند» وزیر خارجه سوئد در جریان دیداری در آنکارا در سال ۲۰۲۱ با هم وارد مجادله لفظی شدند.
حال کشورهای عضو ناتو با ترددهای دیپلماتیک در صدد تغییر نگاه آنکارا نسبت به این موضوع هستند اما از نگاه ناظران، ترکیه از این اهرم برای کسب امتیاز بهره خواهد گرفت.
پایگاه تحلیلی «بلومبرگ» فهرستی از درخواست‌های ترکیه برای پذیرش عضویت فنلاند و سوئد در ناتو منتشر کرد. بر پایه این گزارش، فهرست درخواست‌های ترکیه از ناتو و دو کشور اسکاندیناوی شامل حذف تحریم‌های آنکارا به دلیل خرید سامانه‌های دفاع موشکی «اس-۴۰۰» روسیه و همچنین وارد کردن مجدد ترکیه در برنامه هواپیماهای پیشرفته «اف-۳۵» آمریکا می‌شود. همچنین آنکارا درخواست کرده که آنها قبل از پیوستن به ائتلاف ناتو، آشکارا نه تنها «پ‌ک‌ک» بلکه گروه‌های وابسته به آن را محکوم کنند.
بحران اوکراین فرصتی برای احیای ناتو
دو بند اساسنامه ناتو که تاکنون بستر را برای شکل‌گیری و استقبال از آن هموار کرده همان بندهای ۵ و ۱۰ است که از نگاه ناظران، مهمترین کارکرد سازمان پیمان آتلانتیک شمالی «دفاع جمعی» یا ماده ۵ پیمان ناتو است. بر اساس بند ۵ حمله به هر یک از اعضای ناتو حمله به تمام اعضا محسوب می‌شود و کلیه کشورها باید در مقابل آن اقدام کنند.
دو بند اساسنامه ناتو که تاکنون بستر را برای شکل‌گیری و استقبال از آن هموار کرده همان بندهای ۵ و ۱۰ است که از نگاه ناظران، مهمترین کارکرد سازمان پیمان آتلانتیک شمالی «دفاع جمعی» یا ماده ۵ پیمان ناتو است
این بند فقط یک بار فعال شده و آن هم پس از حملات ۱۱ سپتامبر به برج‌های دوقلو و پنتاگون در آمریکا بود؛ بندی که با استناد به آن افغانستان را با هدف ریشه‌کن کردن تروریست اشغال کردند ولی بعد از دو دهه ناچار به فرار شدند و گروه‌های تروریستی همچنان در این کشور و پیرامون عرض اندام می‌کنند.
بند ۱۰ اساسنامه این ائتلاف نظامی درهای عضویت را بر روی دیگر کشورها می‌گشاید که در آن آمده‌است: دولت‌ها ممکن است به اتفاق آراء، از دیگر دولت‌های اروپایی دعوت کنند تا به منظور تقویت اصول این پیمان و همکاری در امنیت منطقه آتلانتیک شمالی به این پیمان ملحق شوند. هر دولتی که بدین نحو دعوت می‌شود، می‌تواند با تسلیم اسناد الحاق به دولت امریکا به عضویت این پیمان در آید. دولت امریکا دریافت این چنین سند الحاقی را به اطلاع تمام دولت‌های عضو می‌رساند.
دو بند اشاره شده که یکی به امنیت اعضا و دیگری به بسط آن ارتباط می‌یابد بسترساز یارگیری و تسری چشمگیر این ائتلاف به اروپای شرقی بین ۱۹۹۸ تا ۲۰۲۲ شده‌است.
بنابراین ناتو یک «سیاست باز» برای پذیرش و استقبال از اعضای جدید از جمله سوئد و فنلاند دارد. در حالی که بر پایه اساسنامه ائتلاف، تمام اعضا باید به یک مجموعه پیچیده از معیارهای نظامی، اقتصادی و سیاسی پایبند شوند اما موافقت با الحاق سریع دو کشور اسکاندیناوی نشان داد که یارگیری بیش از اصول برای آنها اهمیت دارد. جذب عضو برای ناتو تا حدی اهمیت دارد که پیشتر ترامپ در صدد گسترش آن به شرق آسیا و تشکیل «پیمان آتلانتیک – خاورمیانه» (NATO- ME) برآمده‌بود که به دلیل مواضع اعتراضی بازیگران اروپایی از ایده خود عقب نشست.
اینک نیز بحران اوکراین جدا از اینکه برای یارگیری به کمک ناتو آمده‌است، در حکم ابزاری برای پر کردن شکاف و حل اختلافات درورنی سازمان ناتو است.
«علی جعفری» کارشناس مسائل بین‌الملل و نگارنده کتاب «ناتو در خاورمیانه و خلیج فارس؛منافع و امنیت ملی ج.ا.ایران» در گفت وگو با ایرنا تاکید کرد: هیچ رخدادی مانند جنگ، آن هم در مقابل کشوری که ناتو رسالت اصلی خود را برای مقابله با آن تعریف کرده، نمی‌تواند به تقویت جبهه نظامی غرب کمک کند. به همین دلیل غرب نه تنها برای وقوع آن زمینه‌چینی کرد بلکه با وجود عواقب گسترده‌ای که دارد برای فرسایشی شدن آن نیز تلاش خواهدکرد.
هنگامه تقویت سازمان پیمان امنیت جمعی
همزمان که بسیاری از کارشناسان به گمانه‌زنی درباره احیای ناتو می‌پردازند، برخی نیز چشم به «سازمان پیمان امنیت جمعی» (CSTO) دوخته‌اند؛ پیمانی که پس از «ورشو» تولد یافت و در واقع پاسخی به ناتو از سوی روسیه بود.
از زمان فروپاشی شوروی، دولت روسیه با ایجاد ائتلاف‌های مختلف مانند سازمان «پیمان امنیت جمعی» تلاش کرد تا همچنان بازیگر اصلی در منطقه باشد. این پیمان در ۱۵ می ۱۹۹۲ با حضور کشورهای ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و روسیه در چارچوب جامعه کشورهای مستقل مشترک‌المنافع در تاشکند شکل گرفت. آذربایجان در ۲۴ سپتامبر ۱۹۹۳ و گرجستان در ۹ دسامبر و بلاروس در ۳۱ دسامبر ۱۹۹۳ به این پیمان پیوستند.
این پیمان نشانگر تمایل تمامی دولت‌های شرکت‌کننده به خودداری از استفاده یا تهدید به استفاده از زور بود. امضاکنندگان این پیمان حق پیوستن به پیمان نظامی دیگری را نداشتند و همانند بند ۵ ناتو، حمله نظامی به یکی از امضاکنندگان پیمان به منزله تعرض به تمامی امضاکنندگان تلقی می‌شد.
همچنین بند ۴ تصریح می‌کند در صورتی که عمل خشونت‌آمیزی بر هر یک از دولت‌های عضو صورت گیرد، سایر دولت‌ها اقدام به کمک‌رسانی فوری شامل کمک‌های نظامی و هر نوع حمایت دیگری با ابزارهای در اختیار، از راه به کار انداختن حق دفاع مشترک و بر اساس بند ۵۱ منشور ملل متحد خواهند کرد.
احتمال اینکه روسیه به با تقویت ائتلاف‌های آسیایی همچون «سازمان همکاری‌های شانگهای» (SCO) و «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» (EAEU)، کشورهای این حوزه جغرافیایی را از دامان ائتلاف‌های غربی و ناتو دور کند، دور از ذهن نیست
در مجموع هدف اصلی سازمان، تعدیل و تعمیق همکاری‌های نظامی ـ سیاسی، توسعه ساختارهای چندجانبه، فرایندهای همکاری برای تضمین امنیت ملی کشورهای عضو بر پایه مبانی مشترک و کمک‌رسانی شامل کمک‌های نظامی به کشورهای عضو که قربانی خشونت شده‌اند، بود.
اکنون نیز با مطرح شدن درخواست عضویت فنلاند و سوئد به ناتو، این اقدام با واکنش «استانیسلاو زاس» دبیرکل سازمان پیمان امنیت جمعی مواجه شده‌است. وی در این باره در سخنانی هشدار داد که پیوستن آنها به ناتو افزایش تنش‌ها را در منطقه به همراه خواهدداشت.
در حالی روسیه، ترکیه و اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی با یارگیری ناتو مخالفت می‌کنند که ناتو خود نیز تقویت ائتلاف‌ها و بلوک‌های دیگر را برنمی‌تابد. از نگاه کارشناسان سیاسی و نظامی، هر گونه عضویت کشورهای مجاور و نزدیک ناتو در دیگر ائتلاف‌های نظامی، برای ناتو غیر قابل قبول است.
تاریخ خود گویای این قبیل استانداردهای دوگانه واشنگتن و غربی‌ها بوده است. بحران سال ۱۹۶۲ میلادی بین آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی بر سر کوبا، خود نمونه‌ای بارز از این مساله است؛ جایی که واشنگتن با استقرار تسلیحات شوروی در کوبا که البته علت اصلی آن استقرار موشک‌های آمریکا در ترکیه بود، به شدت مخالفت کرد و تنش‌ها میان دو طرف در این زمینه به حدی بالا گرفت که جهان به مرز برخورد هسته‌ای رسید.
اکنون نیز با گسترش و تقویت ناتو، انتظار می‌رود که سازمان پیمان امنیت جمعی نیز در اهداف و سیاست‌های خود بازنگری کند. همچنین احتمال اینکه روسیه به با تقویت ائتلاف‌های آسیایی همچون «سازمان همکاری‌های شانگهای» (SCO) و «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» (EAEU)، کشورهای این حوزه جغرافیایی را از دامان ائتلاف‌های غربی و ناتو دور کند، دور از ذهن نیست.