کتاب باید والاترین جایگاه را در گستره‌های فردی و اجتماعی دارا باشد، اهمیت این مساله زمانی دوچندان می‌شود که بدانیم یکی از مهم‌ترین راهکارها که می‌تواند آفت جهل را بزداید، مطالعه است. علاوه بر این یکی از مؤلفه‌های رشدیافتگی فرهنگ هر ملتی، میزان علاقه‌مندی مردم آن سرزمین به موضوع کتاب و کتابخوانی، سرانه کتابخانهها، تعداد ناشران و نویسندگان آن دیار است[۱] در این راستا برگزاری سالیانه نمایشگاه بین‌المللی کتاب یکی از گام‌های مهم در عرصه فرهنگی به شمار می‌رود که زمینه حضور طیف وسیعی از مشتاقان کتاب و کتابخوانی را فراهم می‌آورد.
لزوم بازنگری اساسی در فرهنگ کتابخوانی و بازار نشر
«فرشاد سلیمی» سردبیر پایگاه خبری تحلیلی خانه کتاب کُردی در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا بیان می‌کند، خانه کتاب کُردی یک پایگاه خبری تحلیلی است که از ۱۳۹۶ فعالیت خودش را آغاز کرده و در حوزه کتابشناسی کُردی فعالیت دارد. این پایگاه خبری همچنین در حوزه‌های نقد و بررسی کتاب، پوشش اخبار مربوط به کتاب، تازه‌های باز نشر و پوشش مباحث حوزه نشر، ارتباط با ناشران و همچنین رویدادهایی از قبیل نمایشگاه کتاب و دیگر مناسبت‌ها مانند رونمایی‌های مربوط به این حوزه را پوشش می‌دهد.
این فعال فرهنگی که مدت‌ها است با حوزه کتاب ارتباط مستمر و طولانی دارد و در ۱۵ سال گذشته همواره در نمایشگاه بین‌المللی کتاب حضور داشته است و دیدی جامع نسبت به حوزه کتاب در ایران و نمایشگاه کتاب به ویژه نمایشگاه کتاب دارد در پاسخ به این پرسش که وضعیت کتاب و کتابخوانی در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید، می‌گوید: با وجود همه آمارهای موجود و رویدادهایی که می‌بینیم و استقبال از برخی از کتاب‌ها به ویژه در حوزه ادبیات، کتابخوانی در ایران هنوز به عنوان امری ضروری نگریسته نمی‌شود یعنی کتاب در سبد مصرف فرهنگی ایرانیان هنوز کالایی لوکس و تجملی محسوب می‌شود و این امر نیازمند یک بازنگری اساسی در فرهنگ کتاب و کتابخوانی در ایران است و اگر شرایط ناشی از فشارهای اقتصادی را به این متغیر بیافزاییم باعث هر چه دورتر شدن و فاصله افتادن میان عموم آحاد جامعه و کتاب می‌شود.
حیدریان: با این تفسیرهایی که جمعیت کتابخوان خیلی کم یا خیلی زیاد شده موافق نیستم آنچه بر این بازار تأثیر گذاشته، افزایش شمار ناشران و تولید کتاب است.برای پاسخ به این پرسش، نظر یکی دیگر از فعالان فرهنگی را جویا شدیم. «صادق حیدری‌نیا» مدیر مسؤول انتشارات نگارستان اندیشه و برگزیده دومین دوره جشنواره بین‌المللی فارابی در گروه تاریخ که ۶ سال پیش با هدف فعالیت تخصصی در عرصه علوم انسانی این انتشاراتی را تأسیس کرد که تاکنون بیش از دویست عنوان کتاب در این مجموعه منتشر شده است. انتشارات نگارستان اندیشه در حال حاضر با گروه های «تاریخ و ایرانشناسی، فلسفه، دین، مدیریت و روانشناسی، جامعه و شهر و فرهنگ و ادب» فعالیت می‌کند.
این فعال فرهنگی با اشاره به این‌که در وضعیت کتاب و کتابخوانی تغییر محسوسی رخ نداده است، می‌گوید: قشر کتابخوان همیشه سهم اندکی از جمعیت کشور را شامل می‌شدند و هنوز هم همان وضعیت ادامه دارد.
وی در ادامه و در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا بیان می‌کند: با این تفسیرهایی که جمعیت کتابخوان خیلی کم یا خیلی زیاد شده موافق نیستم آنچه بر این بازار تأثیر گذاشته، افزایش شمار ناشران و تولید کتاب است. تا دو دهه قبل کمتر از ۵۰ ناشر فعال در حوزه نشر حضور داشتند و اهل کتاب به خوبی این بازار را رصد کرده و کتاب‌های تازه را تهیه می‌کردند اما این رقم در حال حاضر بسیار زیاد است و تولید کتاب هم افزایش یافته است و چون این دو با افزایش کتابخوانها هماهنگی نداشته، بنابراین شمارگان نشر پایین آمده است.
نمایشگاه کتاب؛ موتوری محرک برای کتابخوانی و بازار نشر
نمایشگاه کتاب به عنوان میعادگاهی میان کتاب و اهل کتاب، فرصتی را فراهم می‌آورد تا افراد بتوانند در یک فضای مناسب و پویاتر با کتاب دیدار کنند. بدون شک بخشی از ماجرای کتاب، اقتصاد آن است. وقتی در ایام نمایشگاه به یکباره فروش کتاب در ایران رشد چشمگیری پیدا می‌کند، پس بدیهی است که این نمایشگاه بر میزان مطالعه تأثیر دارد چراکه همه کتاب‌هایی که در این مدت خریداری می‌شود به قفسه‌ها نمی‌رود و بخشی از آنها خوانده می‌شود. در این خصوص حیدری‌نیا می‌گوید: نمایشگاه مانند هر رویداد دیگری، موتوری محرک برای بازار نشر و به تبع آن کتاب و کتابخوانی به شمار می‌رود.
سلیمی ضمن تمجید از برپایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب به عنوان محرک خاص برای ترویج و اعتلای فرهنگ خواندن و مطالعه اظهار می‌کند: این فضا شرایطی را فراهم می‌آورد و تا حدود بسیار زیادی همه اهالی مربوط به حوزه کتاب را در کنار هم قرار می‌دهد یعنی در نمایشگاه ما ناشران، مولفان، مترجمان، فعالان حوزه کتاب، کتاب‌فروش و خوانندگان را در کنار هم داریم و چنین فرصتی پویایی‌های خاص و تاثیرات مثبت و موثر خود را دارد و می‌تواند در ترویج فرهنگ کتابخوانی یک مولفه اساسی باشد این امر در بُعد اقتصادی آن که بیشتر نمایشگاه‌های کتاب همراه با تخفیف نرخ کتاب هستند و خریداران می‌توانند با تخفیف و هزینه کمتری کتاب‌ها را تهیه کنند، محرک خاصی برای ترویج کتابخوانی و اعتلای فرهنگ خواندن و مطالعه است.
بهبود شرایط اقتصادی، شرط مهم برای احیای فرهنگ کتابخوانی
برگزاری سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در بهار امسال پس از وقفه‌ای دو ساله اجباری ناشی از شیوع ویروس کرونا، اتفاقی خوب و میمون به حساب می‌آید که با کاستی‌هایی نیز همراه بود. یکی از این مشکلات کاهش قدرت خرید مردم بود. حیدری‌نیا بر این باور است که اوضاع سخت اقتصادی بر توان خرید اهل کتاب تأثیر مستقیمی نهاده و این موضوع در نمایشگاه محسوس بود. سلیمی هم با حیدری‌نیا هم عقیده است و در این خصوص می‌گوید: فشارها و دشواری‌های شدید ناشی از تحریم‌ها، عرصه را بر فرهنگ و در میان آنها کالایی همچون کتاب بیش از پیش تنگ کرده است. اگر در یک برآورد گذرا، نمایشگاه امسال را با نمایشگاه‌های دوره‌های دیگر مقایسه کنیم در همه ابعاد آن شاهد یک افت چشمگیر و ملموس هستیم.
وی ادامه می‌دهد: تجربه چند روزه من در نمایشگاه کتاب این واقعیت را نشان می‌دهد که محدودیت‌ها از هر طرف بیشتر شده‌اند. در یک سوی این قضیه، ناشران و دست‌اندرکاران عرصه نشر و توزیع کتاب به خاطر برداشته شدن یارانه‌ها و سوبسیدهای کاغذ، گران شدن خدمات و دیگر هزینه‌های جانبی عرصه چاپ و نشر خودشان را در یک مضیقه اساسی می‌بینند. به خاطر همین ما در نمایشگاه امسال شاهد کمترین سطح از تازه‌های نشر بودیم. همچنین وقتی در نمایشگاه کتاب با جامعه خریدار کتاب روبرو می‌شویم باز ما شاهد تاثیر این وضعیت اقتصادی بر ذائقه کتابخوانها و خریداران کتاب هستیم؛ وضعیتی که چنان عرصه را بر اهل کتاب تنگ کرده که گاهی می‌توان در چهره آنها حسرت نداشتن توان مالی برای خرید کتاب‌های مورد علاقه‌شان را مشاهده کرد که این حس را می‌توان در یک گزارش تصویری معنادار از نمایشگاه کتاب امسال به خوبی نشان داد. پس این وضعیت دوسویه در نمایشگاه کتاب امسال باعث شد تا ما آن رونق و حس و پویایی که همیشه در نمایشگاه‌های کتاب دیده می‌شد، امسال به چشم نبینیم.
فرشاد سلیمی: اگر در یک برآورد گذرا نمایشگاه امسال را با نمایشگاه‌های دوره‌های دیگر مقایسه کنیم در همه ابعاد آن شاهد یک افت چشمگیر و ملموس هستیم.
جایگاه ایران در حوزه نشر، کتاب و ترجمه
ایران در طول تاریخ در حوزه کتاب و نوشتن یکی از سرآمدان جهان به شمار می‌رفت و از نظر فرهنگی یکی از غنی‌ترین کشورهاست. در این خصوص سلیمی خاطرنشان می‌کند: اگر یک معیار را مبنای کارمان قرار دهیم و آن جایگاه تاریخی و موقعیت جغرافیایی و سایر ویژگی‌های مربوط به حوزه تالیف و کتاب باشد به طور کلی می‌توان گفت نویسندگان ایرانی از سرآمدان این حوزه محسوب می‌شوند و این مولفه توانسته تا حدودی خود را در دوره‌های متعدد تاریخی با فرازو فرودهای حفظ کند و حتی در تاریخ معاصر ما شاهد این ویژگی و خصلت در میان اهل فرهنگ هستیم اگر بخواهیم با توجه به فاکتورهای متعددی که در وضعیت نوشتن و تالیف تعیین‌کننده هستند، بسنجیم باید میزان نویسندگان، مترجمان و اهل کتاب ما بسیار کمتر بودند.
حیدری‌نیا پاشنه آشیل در حوزه نشر ایران را عدم رعایت قوانین کپی‌رایت می‌داند و می‌گوید: این موضوع علاوه بر آنکه گاهی به اصطکاک منافع میان ناشر داخلی منجر می‌شود در بیشتر موارد بدون رعایت ناشر خارجی در آثار ترجمه‌ای رخ می‌دهد و باید برای این موضوع کاری عاجل انجام داد تا موقعیت نشر ایران در سطح بین‌المللی آسیب نبیند.
راهکارها برای اعتلای نمایشگاه کتاب و فرهنگ کتابخوانی
همان‌گونه که اشاره شد، بخش قابل توجهی از دغدغه فعالان عرصه فرهنگ با بهبود شرایط اقتصادی کشور حل خواهد شد. سلیمی معتقد است که با توجه به شرایط کنونی، فشارهای اقتصادی و نابسامانی‌های فرهنگی اگر واقع‌بینانه به این حوزه نگاه کنیم باید از هر منظر احیای فرهنگ و ارکان متعدد فرهنگی در اولویت سیاست‌گذاران و حتی در اولویت جامعه باشد. یعنی تلاش برای احیای فرهنگ و به‌خصوص موجودی مانند کتاب در اولویت باشد.
حیدری‌نیا ضمن اشاره به وضعیت بازار نشر می‌گوید: در شرایط اقتصادی امروز، بقا و تداوم فعالیت‌ها، حتی با حداقل ظرفیت دغدغه اصلی است. گاهی مشاهده می‌شود که نسبت به ممیزی یک کتاب تخصصی که کمتر از ۲۰۰ یا ۳۰۰ مخاطب دارد به قدری سخت‌گیری می‌شود که سرمایه ناشر، وقت و انرژی مولف و مترجم هدر می‌رود، در شرایط دشوار بازار نشر باید کمی ملایم‌تر با این عرصه برخورد کرد تا حداقل‌ها از میان نرود و این بازار بتواند شرایط سخت کنونی را پشت سر بگذارد.
حیدری‌نیا قرار دادن بخش مجازی در کنار بخش حضوری و تخصیص بن‌های خرید در بخش مجازی را اتفاق خوبی ذکر می‌کند و می‌گوید: هرچه این دو بخش از هم تفکیک شود، نمایشگاه جایگاه واقعی خود را پیدا خواهد کرد. در حال حاضر غرفه‌های متعددی وجود دارد که هیچ اثر ارزشمندی عرضه نمی‌کنند، بلکه تنها بر اساس آمار در نمایشگاه حضور دارند.
| راهکارها برای اعتلای نمایشگاه کتاب و فرهنگ کتابخوانی |
|
| بررسی کیفی فعالیت نشر و اختصاص فضا نمایشگاه براساس کیفیت و کمیت آنها |
فراهم آوردن زمینه‌های لازم برای ورود بیشتر ناشران از دیگر کشورها |
| فراهم آوردن زمینه لازم برای تبادلات فرهنگی میان مهمانان خارجی و داخلی از جمله ناشران، مسؤولان و رایزن‌های فرهنگی |
احیای ارکان متعدد فرهنگ در اولویت سیاست‌گذاران و جامعه باشد |
| ضرورت توجه ویژه به دغدغه ناشران و مولفان |
حمایت از نوقلمان در عرصه نویسندگی |
| حمایت‌ها به صورت دقیق و با هدف تقویت فعالان واقعی صورت بگیرد |
اهدای کتاب در جامعه باید بیش از پیش مورد توجه باشد |
| توجه ویژه سیاست‌گذاران به دغدغه‌های اقتصادی بخش فرهنگ |
لزوم همکاری وزارتخانه‌های ارشاد و صنعت |
| تقویت کیفی ناشران داخل و الگوبرداری از دستاوردهای کشورهای توسعه‌یافته |
ورود افراد متخصص به حوزه نشر |
بنابراین بررسی کیفی فعالیت نشر و اختصاص فضا بر اساس کیفیت و کمیت می‌تواند به ناشر فعال کمک زیادی کند تا آثار و فعالیت آنها بهتر دیده شود. عدم واگذاری مجوز به افراد غیرحرفه‌ای حوزه نشر از دیگر راهکارها برای ارتقای این حوزه است. [۲]
یکی دیگر از مواردی که باید توجه ویژه بدان شود این است که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران باید تجلی و نمودی در حد و اندازه عنوان خودش داشته باشد. سلیمی در این راستا یادآور می‌شود: عنوان بین‌المللی یعنی برای ایران فرصتی فراهم شده تا اهل کتاب از همه دنیا در این مکان حضور یابند و این فراتر از یک عرصه برای فروش یا فروش مستقیم کتاب است و در حقیقت باید از منظر گفتمانی به این نمایشگاه به عنوان گفتمان جهانی کتاب نگریست اما آنچه که ما می‌بینیم در واقع نوعی فروکاستن این امر مهم است و فقط به ایجاد فضایی برای ناشران داخلی و ارتباط مستقیم آنها با اهل مطالعه و کتابخانهها بدل شده است. بنابراین یکی از ایرادهای نمایشگاه بین‌المللی کتاب این است که جنبه بین‌المللی آن کمتر امکان حضور و تجلی پیدا کرده است یعنی ما در اینجا آن فضای گفتمانی جهانی را نمی‌بینیم که بتوانیم از دستاوردهای آن به بهترین وجه ممکن استفاده کنیم و زمینه و فرصتی برای انتقال تجربه‌های روزآمد جهانی برای عرصه کتاب چاپ نشر و بازار کتاب ایران فراهم شود.
سلیمی: نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران باید تجلی در حد واندازه عنوان خودش داشته باشد. یکی از ایرادهای نمایشگاه بین‌المللی کتاب این است که جنبه بین‌المللی آن کمتر در آن امکان حضور و تجلی پیدا کرده است.
سلیمی همچنین ضمن انتقاد از وضعیت حوزه تخصصی کار فرهنگی در ایران در مقایسه با جوامع مشابه اظهار می‌کند: به طور مشخص کتاب و نویسندگی صنعتی است که نتوانسته در حوزه اقتصاد نوشتن به سمت بالندگی حرکت کند بنابراین این حوزه از هر نظر نیازمند حمایت و توجه جدی متولیان اهل فرهنگ است، چون در جامعه ما نویسندگان، مترجمان و اهل قلم وضعیتی متفاوت با اهل قلم و نویسندگان در سطح جهانی دارند در آنجا صنعت نویسندگی و کتاب به حدی از بلوغ و رشد رسیده که نیازمند هیچ‌گونه حمایتی نیست و می‌تواند به صورت مستقل تمام نیازهای خود را تامین کند اما در جامعه ایران و جوامع مشابه این امر نیازمند حمایت همه‌جانبه است.
حیدری‌نیا درخواست خود از متولیان عرصه فرهنگی را اینگونه بیان می‌دارد: باید پذیرفت که اقتصاد ایران یک اقتصاد یارانه‌ای و حمایتی است، بنابراین در بخش فرهنگی هم این انتظار می‌رود که حمایت‌ها به صورت دقیق و با هدف تقویت فعالان واقعی صورت بگیرد. همچنان برخی مسایل نظیر کتاب‌سازی و خلق آمار غیرواقعی بر این حمایت‌ها اثر دارد. اگر متولیان فرهنگی بتوانند در عرصه نشر، یک سازو کار ارزیابی و ایجاد گرید(رتبه بندی) مانند بخش‌های صنعتی برای ناشر طراحی کنند، بسیاری از حمایت‌ها می‌تواند براساس رتبه و جایگاه ناشر تخصیص یابد.
پی‌نوشت:
[۱] . چالش‌های حوزه نشر و کتاب در کانون توجه رسانه‌ها، irna.ir/xjGBVS
[۲] .پنجه در پنجه انحصار و رانت یارانه کاغذ، irna.ir/xjGLh۶