موضوع حفاظت از عرصه‌های طبیعی در جوامع بشری قدمتی چندین هزار ساله دارد، جوامع اولیه موضوع حفاظت را در قالب مکان‌های مقدسی برای تدفین درگذشتگان خود یا حفاظت از یک منطقه را در قالب شکارگاه‌هایی برای فرمانروایان در نظر می‌گرفتند.
به مرور که جلوتر می‌آییم، این مناطق در جهان و ایران به عنوان قلمروهای عشایری و ایلاتی مطرح شدند و به مرور سیر روند حفاظت همراه با پیشرفت عام و فناوری در جهان از جنبه شکار و اهداف اولیه شروع به پیشرفت و ترقی کرد. این روند به ویژه از قرن نوزدهم شدت گرفت به طوری که حفاظت از گونه‌ها به عنوان یک منبع ژنتیکی یا حفاظت از طبیعت به عنوان بخشی از چرخه زندگی انسانی مورد توجه قرار گرفت تا اینکه در اواخر قرن ۱۸ و اوایل قرن ۱۹ موضوع حفاظت از طبیعت و شکار تا حدودی گسترش یافت بر این اساس شکارگاه‌های سلطنتی یا شکارگاه‌ها و قرق‌های خصوصی که در آن زمان مطرح بود را گسترش یافت.
به تدریج و با توسعه زندگی شهری، روند تند تخریب محیط زیست توسط انسان، انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری، تخریب زیستگاه، شکار بی‌رویه و ورود گونه‌های غیربومی و مهاجم مناطق حفاظت شده اهمیت بیشتری یافت و با توسعه علم اکولوژیک جنبه‌های اکولوژیکی یک اکوسیستم مد نظر قرار گرفت و حفاظت از طبیعت، وارد مرحله نوینی از نوع مدیریت شد. در ایران هم این روند از سال ۱۳۳۵ آغاز شد.
به مرور اهمیت مناطق حفاظت شده در دنیا از جمله ایران مورد توجه قرار گرفت به طوری که در کنوانسیون تنوع زیستی پیش‌بینی شد که میانگین مناطق حفاظتی در دنیا به ۳۰ درصد از تمام وسعت یک کشور برسد که اکنون ایران حدود ۱۱.۶ درصد مناطق حفاظت شده در قالب چهارگانه شامل پارک ملی، آثار طبیعی ملی، پناهگاه های حیات وحش و مناطق حفاظت شده در کشور دارد البته این مناطق با چالش‌های زیادی از جمله تخریب زیستگاه، اجرای طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای، فعالیت‌های معدنی، شکار و صید غیرمجاز، خشکسالی و مخاطرات طبیعی و انسانی مواجه است که سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان متولی حفاظت در صدد ارتقای روش‌های حفاظت از این عرصه‌های طبیعی است.
معاون دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست درباره مناطق حفاظت شده به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: مساله حفاظت در دنیا شاید به هزاران سال پیش برمی‌گردد که به مرور و با توسعه جوامع انسانی، بخش حفاظت هم پیشرفت کرد به طوری که در اواخر قرن ۱۸ و اوایل قرن ۱۹ کشورها سعی کردند موضوع حفاظت از طبیعت و شکار را تا حدود زیادی توسعه دهند؛ از این رو شکارگاه‌های سلطنتی، شکارگاه‌ها و قرق‌های خصوصی که در آن زمان مطرح بود را گسترش دادند.
علی بالی افزود: مدیریت مناطق حفاظت شده همراه با توسعه زندگی شهری و صنعتی نیز پیشرفت کرد و جنبه‌های مختلف حفاظت مد نظر قرار گرفت و با توجه به توسعه علم اکولوژیک جنبه‌های اکولوژیک یک اکوسیستم مد نظر قرار گرفت، در واقع حفاظت از طبیعت وارد مرحله نوینی از مدیریت شد.
وی یادآور شد: پس از تشکیل اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، جلسات مختلفی در سطح جهانی بین دانشمندان برگزار شد و به مرور پارک‌های نوین با مدیریتی جدید در کشورهای مختلف به وجود آمد. در ایران هم به همین ترتیب، موضوع حفاظت از شکارگاه‌های سلطنتی یا خصوصی به موضوع کلی‌تری تغییر جهت داد به طوری که در ایران در سال ۱۳۳۵ و با تشکیل کانون شکار ایران به عنوان یک نهاد مستقل، حفظ نسل حیوانات بر عهده آن قرار گرفت.
بالی اضافه کرد: در سال ۱۳۴۶ کانون شکار به سازمان شکاربانی و نظارت بر حیات وحش تغییر یافت و بعد در سال ۱۳۵۰ با توجه به افزایش فعالیت‌های انسانی در طبیعت و ایجاد آلودگی‌ها همراه با توسعه صنعتی، سازمان شکاربانی به سازمان حفاظت محیط زیست تغییر نام داد و وظایف جدیدی برای این سازمان تعریف شد.
وی ادامه داد: در سال ۱۳۴۶ بعد از آنکه سازمان شکاربانی تشکیل شد، چند منطقه به عنوان مناطق حفاظتی در ایران مشخص و تحت مدیریت این سازمان قرار گرفت که شامل دو پارک وحش (ملی) و ۱۵ منطقه حفاظت شده بود بنابراین در سال ۱۳۴۶ به طور عملی توسعه مناطق حفاظت شده را در کشور داشتیم.
معاون دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست گفت: بعد از اینکه در سال ۱۳۵۰ سازمان محیط زیست ایجاد و سال ۱۳۵۳ هم قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست تصویب شد، حفاظت از طبیعت مقداری مدرن تر شد و بر اساس همین قانون و آیین نامه اجرایی آن، چهار طبقه بندی شامل پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده به وجود آمد که اکنون هم مبنای انتخاب مناطق بر اساس همین چهار طبقه بندی مصوب شورای اسلامی و هیات وزیران، ایجاد می شود.
بالی اظهار داشت: برای اینکه یک منطقه به عنوان منطقه چهارگانه حفاظت شده تحت مدیریت قرار گیرد بر اساس بند الف ماده ۳ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، حتما امضای وزرای جهاد کشاورزی و صمت الزامی است. از سال ۱۳۴۶ تاکنون همواره در سازمان محیط زیست سعی شد که مناطقی را به عنوان مناطق حفاظت شده در نظر بگیرند زیرا مهمترین گام در حفاظت از تنوع زیستی در دنیا انتخاب مناطقی به عنوان مناطق حفاظتی است که به طور رسمی تحت مدیریت دولت یا با نظارت دولت مدیریت شود. بر این اساس در سال ۱۳۵۰ این مناطق افزایش یافت به طوری که در این سال، هشت پارک وحش و ۳۷ منطقه حفاظت شده داشتیم، در سال ۱۳۵۵ نیز ۶۵ منطقه حفاظتی با وسعت حدود ۶ میلیون هکتار در کشور ایجاد شد که نشان می دهد روند افزایش طی شد. اکنون هم ۳۰۹ منطقه حفاظت شده با وسعت حدود ۱۹ میلیون هکتار در کشور وجود دارد.
معاون دفتر زیستگاه ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست گفت: در کنوانسیون تنوع زیستی پیش بینی شده که میانگین مناطق حفاظتی در دنیا به ۳۰ درصد از کل وسعت یک کشور برسد که اکنون در ایران حدود ۱۱.۶ درصد مناطق چهارگانه داریم بنابراین در سال ۱۴۰۰ سازمان حفاظت محیط زیست ۲۹ منطقه با حدود ۷۰۰ هزار هکتار را به عنوان مناطق جدید به وزارت صمت و جهاد کشاورزی معرفی کرد اما مساله این است که برای اخذ مجوز از این دستگاه ها به دلایل مختلف تا حدودی با مشکل مواجه هستیم.
بالی خاطرنشان کرد: البته آنها هم حق دارند چون دستگاه هایی هستند که مسئولیت دارند اما ما توقع داریم در این حوزه به ما بیشتر کمک کنند در واقع این کمک فقط به سازمان محیط زیست نیست بلکه به کل کشور در راستای حفاظت از طبیعت است.
وی تاکید کرد: سازمان حفظت محیط زیست همواره در صدد ارتقای سطح مناطق حفاظت شده است اما در این مسیر، مشکلاتی هم وجود دارد به طوری که برای اخذ مجوزها مجبور هستیم در برخی موارد کوتاه بیاییم در مناطقی که از نظر ما مهم است، دستگاه های دیگر هم طرح های توسعه ای دارند. به هر حال انتظار این است که در این حوزه بیشتر به سازمان محیط زیست کمک شود.
بالی گفت: البته با همه این مشکلات، نرخ توسعه مناطق حفاظت شده ایران از بسیاری از کشورهای دنیا بیشتر است یا اگر بخواهیم میانگین نرخ جهانی را در یک دوره ۴۰ ساله حساب کنیم توسعه مناطق چهارگانه در ایران از میانگین جهانی هم بالاتر است.
معاون دفتر زیستگاه ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست یادآور شد: میانگین جهانی مناطق حفاظت شده حدود ۱۵.۷ درصد در مساحت کشور است البته این میانگین در کشورهایی مانند ونزوئلا، اکوادور، کانادا ، هند و نپال بالای ۳۰ تا ۴۰ درصد است همچنین این مناطق برخی کشورها ۲ ، ۳ و ۵ درصد است و بستگی به ویژگی‌های هر کشور دارد اما متوسط دنیا ۱۵.۷ درصد است.
وی اضافه کرد: در ایران این مناطق ۱۱.۶ است و این رقمی است که الان موجود است اما ما مناطق شکار ممنوع، تالاب ها، ذخیره‌گاه‌های زیست کره و حریم کیفی رودخانه ها را داریم که اگر همه را کنار هم بگذاریم و بر اساس تعریف IUCN بخواهیم درنظر بگیریم به حدود ۲۰ درصد هم می‌رسد.
در ایران ۳۰۹ منطقه حفاظت شده با وسعت حدود ۱۹ میلیون هکتار وجود دارد، میانگین جهانی نرخ رشد مناطق حفاظت شده در دنیا ۱۵.۷ درصد است در حالی که در ایران حدود ۲۰ درصد است بنابراین رشد این نرخ در ایران از بسیاری کشورهای دیگر بالاتر است و سازمان محیطزیست همچنان در صدد افزایش این مناطق است.
وی افزود: از سال ۱۹۶۲ تا ۲۰۱۸ تعداد سایت‌های حفاظتی در جهان ۲۶ برابر رشد کرده که در ایران این رشد حدود ۳۷ برابر بوده است البته این رشد از نظر تعداد مناطق حفاظت شده است اما موضوعی که وجود دارد این است که این تعداد از نظر وسعت چگونه‌اند.
معاون دفتر زیستگاه ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست گفت: در ایران و بسیاری از کشورها بحثی داریم به نام تکه تکه شدن زیستگاه، یعنی دیگر مانند قدیم یک منطقه بزرگی را نمی توانیم بگوییم مثلا دو میلیون هکتار از آن جدا و به منطقه حفاظت شده تبدیل شود چون به مرور خطوط مختلف راه و لوله های سوخت از آنها عبور کرده همچنین در بسیاری از این مناطق، روستاهایی وجود دارد که همه اینها با روند حفاظت از مناطق تعارض دارد، بنابراین درست است که تعداد مناطق حفاظت شده زیاد شده اما وسعت مناطق کوچک شده است و دیگر محدوده بزرگ کمتر در کشور وجود دارد که به مناطق چهارگانه تبدیل شود.
بالی افزود: در اروپا هم همینطور است، بیشتر تعداد مناطق حفاظت شده دنیا به اروپا مربوط است اما از نظر وسعت در حداقل قرار دارد و این در حالی است که تعداد این مناطق در آمریکای جنوبی و آفریقا کمتر اما وسعت بیشتر دارد.
با تمام مشکلاتی که در مسیر ثبت مناطق حفاظت شده داریم اما نرخ توسعه این مناطق در ایران از بسیاری از کشورهای دنیا بیشتر است وی به چالش های مناطق حفاظت شده اشاره کرد و گفت: چالش های مناطق حفاظت شده مختلف است و به عوامل مختلفی بستگی دارد از جمله اینکه آن منطقه در چه حوزه جغرافیایی قرار دارد چون شمال کشور، حوزه زاگرس یا اطراف کلانشهرها هر کدام شرایط مخصوص به خود را دارند اما به طور کلی، تهدیدات مناطق حفاظت شده یکی تخریب زیستگاه است که ممکن است توسط دستگاه های دولتی برای اجرای طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای صورت گیرد و یا در وسعت محدودتری توسط مردم در اطراف روستاها انجام شود.
بالی اظهار داشت: چالش بعدی فعالیت های معدنی و معدن‌کاوی است. در این بخش، چالش بزرگی داریم؛ معادن ناسازگارترین فعالیت ها مقابل حفاظت هستند شاید چند معدن به طور محدود خوب کار کند اما به طور کلی، یکی از چالش های بزرگ ما در حوزه مناطق حفاظت شده و زیستگاه های کشور معدن است.
وی شکار و صید غیر مجاز را چالش دیگری برای مناطق حفاظت شده دانست و افزود: همه ساله تعداد زیادی اسلحه قاچاق کشف و شکارچی متخلف دستگیر می شود که همه اینها به مرور به مناطق حفاظت شده و زیستمندان آن آسیب وارد می کند.
معاون دفتر زیستگاه ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست کمبود اعتبارات لازم برای افزایش کیفیت مناطق حفاظت شده را چالشی برای این مناطق اعلام کرد و گفت: وقتی می خواهیم یک سری کارهای احیایی و بازسازی انجام دهیم از نظر اعتباری دارای محدودیت هستیم و انجام آنها مقدور نیست. خشکسالی، گرد و غبار و مخاطرات طبیعی و انسانی مانند آتش سوزی چالش دیگری است که مناطق را تهدید می کند و از سوی دیگر، توسعه روستاهای درون یا اطراف مناطق حفاظت شده هم پویایی این مناطق را تهدید می‌کند.
بالی تاکید کرد: این موارد مهمترین چالش هایی است که در مناطق حفاظت شده وجود دارد و سعی داریم با اجرای طرح های مختلف حفاظت زیستگاه ها در سازمان حفاظت محیط زیست؛ بخش هایی را از نظر بهبود کیفیت، اصلاح و بازسازی پوشش دهیم.
9014