به گزارش ایرنا، تالابها بسترهای آبی ارزشمندی هستند که علاوه بر تامین امنیت مواد غذایی موردنیاز بشر و سایر موجودات، نقش زیادی در ذخیره کربن مازاد اتمسفر ایفا می‌کنند و در جهان مجموع تالابها در ۴۲ تیپ طبقه بندی شده که از این تعداد ۴۱ نوع آن در سرزمین ایران وجود دارد.
۱۴۱ تالاب دارای ارزش اکولوژیکی با وسعت بیش از سه میلیون هکتار در ایران شناسایی شده که از این تعداد ۲۵ تالاب رامسر سایت (ثبت شده در کنوانسیون رامسر) با بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مساحت دارای ارزش جهانی و چهار سایت نیز ذخیره‌گاه زیستکره است.
این حوضه‌های آبی به طور معمول دی اکسیدکربن را توسط گیاهان جذب و آن را تبدیل به مواد آلی می‌کنند و این باعث می‌شود تا گرمایش کره زمین کاهش یابد، همچنین می‌توانند شرایط آب و هوایی را در یک منطقه متعادل کنند و هیدرو اقلیم‌های خاصی را به وجود آورند که موجب بالا رفتن ارزش‌های زیستگاهی یک منطقه می‌شود.
اهمیت حفاظت از تالابها در جهان به حدی است که طبق معاهده‌های بین المللی از این فضاهای طبیعی حفاظت می‌شود و پیمان نامه حفاظت از تالابها برای نخستین بار به میزبانی شهر رامسر استان مازندران و با حضور ۱۸ کشور جهان در دوم فوریه سال ۱۹۷۱ به امضا رسید.
کنوانسیون رامسر طی نزدیک به ۵۰ سال فعالیت خود تلاش کرده تا زمینه ارتقای حفاظت و بهبود وضعیت تالابها در سراسر دنیا را فراهم کند و اکنون این پیمان ۲۴۱۲ مکان به وسعت بیش از ۲۵۴ هزار هکتار در ۱۷۱ کشور را پوشش می‌دهد.
یکی از توصیه‌های کنوانسیون رامسر برای مدیریت پایدار تالابها، استقرار رویکرد زیست بومی در ساز و کار مدیریت تالابها بود و در کشور ایران نیز برای نخستین بار در قالب برنامه چهارم توسعه به این مهم توجه شده است.
تالاب‌های گلستان گرفتار غم خشکسالی
به گفته فعالان محیط زیست، بررسی وضعیت تالاب‌های گلستان آلاگل، آجی‌گل و آلماگل و گمیشان حاکی از آن است که میزان حجم آب موجود در این منابع آبی به دلیل تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها در کنار عوامل مختلف انسانی مانند برداشت بی رویه و تخصیص ندادن به موقع حق‌آبه به کمترین سطح خود رسیده و ادامه این روند خشکسالی گسترده و به دنبال آن گسترش پدیده گرد و غبار در شمال این استان را در پی خواهد داشت.
همچنین شکار و صید بی‌رویه جوامع انسانی ساکن در حاشیه تالاب، ورود پساب‌های شهری و روستایی و زهکش‌های کشاورزی از اراضی بالادستی و تغییرات ناشی از آن در خواص فیزیکی و شیمیایی آب و به تبع آن تخریب فون بنتیک موجود در تالاب که در نهایت به کاهش غنای زیستی تالاب منجر می‌شود، احداث سد و سازه‌های هیدرولیکی در مسیر منابع تامین کننده آب، عدم رعایت میزان حقابه تعیین شده توسط دستگاه‌های مسوول برای حفظ بقا و پایداری اکوسیستمی تالاب و برداشت بی رویه آب از دیگر عوامل تهدید کننده تالاب‌های بین المللی استان است.
تالاب‌های بین المللی آلاگل، آجی‌گل و آلماگل همزمان با برگزاری نخستین نشست پژوهشگران سازمان جهانی حفاظت در سال ۱۳۵۰ با هدف حفاظت از تالاب‌های مهم در رامسر که تحت عنوان "کنوانسیون رامسر" در مجامع بین المللی از آن یاد می‌شود به همراه تالاب‌های مهم دیگر ایران به منظور حمایت بهتر از آنها و زیستمندانی که در آن می‌زیستند به ثبت این کنوانسیون رسید.
تالاب آلاگل با ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار، تالاب آجی‌گل با ۳۲۰ هکتار و تالاب آلماگل با مساحت ۲۰۷ هکتار در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان در فاصله نزدیکی نسبت به هم در بخش داشلی برون گنبدکاووس واقع شدند.
رژیم آبی تالاب‌های بین المللی این شهرستان سیلابی است به این معنی که باید در استان خراسان شمالی و سایر مناطق محدوده رودخانه اترک که بخشی از آب آن به این تالابها نیز سرریز می‌شود بارندگی مطلوبی داشته باشیم تا وضعیت آبی این تالابها مناسب شود.
به گفته کارشناسان، خاک‌های محدوده این تالابها متعلق به دوران چهارم زمین شناسی و از اراضی پست محسوب می‌شود که مواد اولیه آن را سنگ آهک، ماسه و شیست تشکیل می‌دهد و دارای آب و هوای مدیترانه‌ایی گرم و تابستان‌های خشک و گرم و زمستان‌های ملایم است.
طبق تحقیقات انجام شده، میزان بارندگی سالانه در این تالابها ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلی‌متر است و تنها در ماه‌های دی و بهمن میزان بارندگی از تبخیر بیشتر می‌شود و همچنین سطح رطوبت بین ۲۶ تا ۱۰۰ درصد و تبخیر سالیانه بین ۱۸۰۰ تا ۱۹۰۰ میلی متر متغیر است.
همچنین در ۴۵ کیلومتری شمال غربی گرگان و در حوزه شهرستان گمیشان، آبگیر گسترده‌ای با نیزارهای انبوه قرار دارد که به نام تالاب بین المللی گمیشان معروف است.
تالاب بین المللی گمیشان که بیش از ۲۰ هزار هکتار وسعت دارد زیستگاه مناسبی برای پرندگان آبزی و کنار آبزی مهاجر به شمار می‌رود و به دلیل این جاذبه‌های طبیعی در ایام مختلف پذیرای شمار زیادی از مسافران و گردشگران است.
تالاب‌های استان به دلیل داشتن رژیم آب سیلابی متاثر از خشکسالی هستند و بخش عظیمی از منبع غذایی خود را بخاطر کم شدن آب و خشکی از دست داده و دیگر آن جلوه و زیبایی گذشته را ندارند.
نگرانی از بحرانی شدن حیات تالابها
سلیمانی آرخی یکی از فعالان محیط زیست گنبدکاووس در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: وضعیت تالاب‌های سه‌گانه واقع در شمال این شهرستان از نظر میزان آب موجود بحرانی است و حاشیه‌نشینان این ذخیره‌گاه طبیعی دغدغه‌مند تشدید خشکسالی که نتیجه آن مشکلات معیشتی و در نهایت مهاجرت خواهد بود، هستند.
وی ادامه داد: سهم ورودی ناشی از سیلاب‌های جریان گرفته از حوضه آبریز رودخانه اترک به‌جای تخصیص یافتن به تالاب‌های سه‌گانه گنبدکاووس به سمت مزارع پرورش ماهی در پایین دست و موارد این چنینی هدایت می‌شود و در عمل تالابها امسال از این سهمیه بی بهره ماندند.
این فعال محیط زیست کاهش نزولات آسمانی و تخصیص نیافتن سهمی از سیلاب‌ها را از مهمترین دلایل وضعیت بحرانی تالابها دانست و گفت: سه سال است به صورت تخصصی در این حوزه کار می‌کنیم برای گروه‌های مختلف جوامع محلی ساکن در محدوده تالاب‌های گنبدکاووس در بخش داشلی برون از جمله دانش آموزان، شکارچیان، کشاورزان، صیادان و دامداران کلاس‌های آموزشی مختلف برگزار کردیم که نتیجه این کلاس‌های نشان می‌دهد اکثر افراد ساکن در حاشیه تالاب دغدغه حفاظت از این منابع آبی را دارند.
لزوم سپردن مدیریت تالابها به مردم
یک استاد دانشگاه در حوزه محیط زیست هم به خبرنگار ایرنا گفت: مردم روستایی در حوزه شهرستان‌های آق‌قلا و گمیشان وابستگی زیادی به تالابها دارند اما نبود یک برنامه مدون و مطالعات پایه و عدم افزایش دانش زیست محیطی باعث به قهقرا رفتن تالاب می‌شود.
محمدرضا ملاعباسی افزود: با مدیریت درست منابع آبی بالادست، کنترل آلاینده و حضور جوامع ملی خلاق می‌توانیم برنامه مدیریت تالابها را پیش ببریم، همچنین می‌توان با رونق گردشگری و توسعه زیرساخت‌های جذب توریسم مردم حاشیه تالابها را در منافع آن سهیم کرد.
وی با اشاره به اینکه در زمان حال امکانات تفرجگاهی قابل توجهی در تالاب‌های گلستان وجود ندارد، اظهارداشت: می‌توان با اختصاص ردیف بودجه دولتی چشم انداز روشنی را برای حفظ این منابع ارزشمند تعریف کرد.
ملاعباسی افزود: اصلی‌ترین راهکار برای حفظ تالابها ضمن رعایت حق آبه، دخالت دادن مردم به‌عنوان جزیی از تالاب در مدیریت آن است به این معنی که نسبت به تالاب احساس مالکیت کنند چراکه هیچ کس به ملک شخصی خود آسیب وارد نمی‌کند.
رهاسازی آب از سدشیرین دره علاج بخش بحران خشکسالی تالاب‌های گنبدکاووس
طبق اعلام رییس اداره حفاظت محیط زیست گنبدکاووس، افزایش دما و کاهش میزان بارندگی به عنوان عوامل طبیعی در کنار عوامل انسانی همگی دست به دست هم داده آلاگل، آجی‌گل و آلماگل به عنوان سه تالاب بین‌المللی گلستان واقع در شمال این شهرستان در معرض بحران قرار گیرد و به عنوان نمونه پهنه آبی تالاب آلاگل به کمتر از ۵۰۰ هکتار و عمق عمیق‌ترین نقطه آن به کمتر از یک متر برسد.
احمد احمدی تاکید کرد: با توجه به سطح تبخیر سالانه هزار و ۸۰۰ میلی‌متر در منطقه داشلی برون در صورتی که اقدامات لازم برای تامین آب انجام نشود این تالاب تا پایان فصل تابستان خشک خواهد شد که مهمترین تاثیر آن بر معیشت جوامع محلی ساکن در محدوده تالابها و همچنین گسترش پدیده ریزگردهاست.
احمدی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: سرچشمه رودخانه اترک از استان خراسان رضوی است و سد بزرگی در مسیر آن به نام شیرین دره در خراسان شمالی احداث شده که بخش قابل توجهی از آب ورودی این رودخانه را ذخیره‌سازی می‌کند و آب مورد نیاز تالاب‌های سه‌گانه گنبدکاووس به دلیل داشتن رژیم آب سیلابی همواره از سیلاب‌های بالادست تامین می‌شود.
رییس اداره حفاظت محیط زیست گنبدکاووس ادامه داد: تنها راه حل علاج موقت خشکسالی تالاب‌های گنبدکاووس رهاسازی آب از سد شیرین دره خراسان شمالی و همچنین در صورت بروز سیلاب هدایت آن با هماهنگی شرکت آب منطقه‌ای استان به سمت این تالاب‌هاست.
احمدی افزود: سال گذشته حدود ۱۶ میلیون متر مکعب آب از تالاب‌های گنبدکاووس برای آبزی‌پروری مناطق پایین دست در شهرستان آق‌قلا رهاسازی و بخش قابل توجهی از حجم آب تخلیه شد و امسال هم سهمی از ۲ سیلاب ناشی از بارندگی‌ها به این تالابها اختصاص نیافت که نتیجه آن شکل‌گیری وضعیت فعلی است.
در صورتی که آبرسانی مناسب به تالابها صورت نگیرد به گفته مسوولان امر سلامتی انسان‌ها بر اثر بیماری‌های تنفسی و چشمی ناشی از ریزگردها تهدید می‌شود و تاثیر منفی در کوچ پرندگان مهاجر، میزان رویش و تنوع گیاهی و کیفیت آب و هوا دارد و باعث تخریب مزارع کشاورزی و تشدید انگیزه جوامع محلی برای مهاجرت خواهد شد.
احمدی از مسوولان استانی و شهرستان خواست با توجه به بحرانی بودن وضعیت تالاب‌های بین المللی گنبدکاووس، توجه ویژه‌ای به آبرسانی این زیستگاه‌ها داشته باشند چراکه بر اساس قانون حفاظت و احیای تالابها بعد از آب آشامیدنی دومین بحث تامین حق آبه تالاب‌هاست.
به اعتقاد کارشناسان محیط زیست، پیگیری مراحل لازم در بحث رهاسازی آب از سد شیرین دره خراسان شمالی برای کمک به حل موقت بحران خشکسالی تالاب‌های گنبدکاووس ورود جدی نمایندگان مردم استان در مجلس شورای اسلامی را می‌طلبد تا این ذخیرگاه‌های طبیعی برای نسل‌های آینده هم قابل استفاده باشد.
در ایران، معیشت جمعیت قابل توجهی از جوامع پیرامون تالابها، وابسته به این اکوسیستم‌های ارزشمند بوده و تخریب هر یک از تالاب‌های کشور، به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم و در کوتاه مدت یا میان مدت، تبعاتی نظیر افزایش نرخ مهاجرت و بیکاری و کاهش سطح نشاط و سلامت روح و روان در جامعه را در پی دارد.
تاثیر مشکلات کم آبی بر تالاب‌های ایران
به اعتقاد کارشناسان بعد از آب آشامیدنی مهمترین اولویت تامین حق آبه تالاب‌هاست اما با توجه به مشکلات کشاورزان برای کشت محصولات در زمان خشکسالی مسوولان تمرکز خود را بعد از آب آشامیدنی، تامین حق‌آبه این حوزه و در نهایت سایر حوزه‌ها از جمله تالابها قرار می‌دهند که باعث آسیب به این ذخیره‌گاه‌ها خواهد شد.
به گفته مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران، به طور کلی با توجه به کم بودن بارش در سال آبی گذشته طبیعی است که با شروع فصل گرما با مشکلات کم آبی در تالابها مواجه شویم و این می‌تواند باعث به خطر افتادن تنوع زیستی گیاهی و جانوری تالابها شود، همچنین موجب بروز مسائلی مانند تشدید گرد و غبارهای محلی و مسائلی از این دست که می‌تواند جوامع محلی اطراف تالاب را تحت تاثیر منفی قرار دهد، می‌شود.
مهری اثنی عشری افزود: زمانی که تنش آبی در کشور رخ می‌دهد به طور معمول بخش کشاورزی، آشامیدنی و صنعت در اولویت تامین حقابه قرار می‌گیرند اما متاسفانه به رغم تأکید قانون، تالابها در این روند در آخرین رده اولویت هستند.
وی ادامه داد: تالابها اکوسیستم‌های حساسی هستند که اگر به صورت پایدار مدیریت و حفاظت نشوند، مشکلات زیادی برای طبیعت و انسان به وجود می‌آید که گرد و غبار و تهدید سلامت انسان، معضلات اقتصادی-اجتماعی و از بین رفتن زیستگاه پرندگان آبزی و کنار آبزی برخی از این مشکلات است.
به گزارش ایرنا، در راستای حفاظت از تالاب ها، تامین حقابه نقش بسیار مهمی دارد در واقع تامین حقابه محیط زیستی تالابها یکی از مهمترین بخش‌های حفاظت از آنهاست که در این مسیر قانون تکلیف را روشن کرده و بر اساس قانون حفاظت، مدیریت و احیاء تالاب‌های کشور، تعیین میزان نیاز محیط زیستی تالابها بر عهده سازمان حفاظت محیط زیست و تامین آن بر عهده وزارت نیرو است.
منشا گرد و غبار بودن ۴۲ تالاب کشور
رییس گروه منابع آب، پایش و آینده پژوهشی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست با اعلام اینکه در زمان حاضر تعداد ۲۲۶ تالاب شامل تالاب‌های فهرست آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور تحت مدیریت این سازمان است، گفت: اکثر این تالابها که وسعتی در حدود ۳.۴ میلیون هکتار از کل مساحت کشور را در بر گرفته‌اند، دارای برنامه‌های مدیریت و احیا هستند.
صدیقه مدرس طباطبایی ادامه داد: از مجموع ۲۲۶ تالاب ذکر شده، بیش از ۴۲ تالاب کشور منشا گرد و غبار هستند که از جمله آنها می‌توان به تالاب‌های هورالعظیم، شادگان، ارومیه، هامون، میقان، صالحیه و بختگان اشاره کرد.
وی اظهارداشت: در زمان حاضر ۴۳ درصد از تالاب‌های کشور ظرفیت تبدیل شدن به منشا گرد و غبار را دارند و این به آن معناست که اگر شرایط تالاب ها مطلوب نباشد و نیاز آبی آنها تامین نشود، می‌توانند به کانون‌های جدید گرد و غبار در کشور تبدیل شوند.
به گفته وی سازمان حفاظت محیط زیست در راستای عمل به وظیفه قانونی مصرح در قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور، نسبت به تامین نیاز آبی محیط زیستی تالابها اقدام و نتایج مطالعات را به صورت رسمی به وزارت نیرو اعلام کرد و آنچه در این زمان ضروری به نظر می‌رسد، تدوین برنامه مدون و اجرای آن توسط وزارت نیرو در راستای تامین نیاز آبی مورد نیاز تالابها به صورت مستمر، به موقع و با هماهنگی سازمان حفاظت محیط زیست است.
مدرس طباطبایی افزود: برغم جلسات، مکاتبات و پیگیری‌های انجام شده، همکاری ثمربخشی از سوی وزارت نیرو صورت نگرفته است و بعضا چنانچه اقدامی صورت گرفته به صورت کوتاه مدت و مقطعی بوده و پاسخگوی تامین نیاز محیط زیستی تالابها و جلوگیری از آثار تخریبی بلند مدت در آنها نیست.
وی با یادآوری اینکه عدم تامین نیاز آبی محیط زیستی، اثرات تخریبی بلند مدتی بر تالابها دارد، گفت: افزایش شوری آب تالاب، کاهش ظرفیت زیستگاهی، کاهش شدید توان حمایت کنندگی تالابها از معیشت جوامع بهره‌بردار و بومی و خشک شدن تالاب از مهمترین اثرات تخریبی عدم تامین نیاز آبی آنهاست.