سه سال پس از سیل فراگیر، بازهم توفان‌های گرد و غبار آسمان خوزستان را تیره و تار کرده است. زمستان و بهار در حالی سپری شد که ریزگردها نفس خوزستانی‌ها را تنگ کرده بود، به طوریکه هر چند روز یک بار ریزگردها چتر قهوه‌ای خود را در آسمان این استان باز و اوقات آنها را تلخ کرد.
آنچنان که مسوول آزمایشگاه هوای اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان گفته است: امسال تاکنون هوای اهواز هیچ روزی در شرایط پاک نبوده است.
به گفته علیرضا آذریان، در فروردین امسال هوای اهواز ۱۳ روز خاکی بوده که یک روز در شرایط خطرناک، یک روز در شرایط بسیار ناسالم و چهار روز در شرایط ناسالم برای همه گروه‌ها قرار داشته است؛ در اردیبهشت نیز اهواز ۱۹ روز گرد و خاکی را تجربه کرده که ۹ روز در شرایط خطرناک و ۲ روز در شرایط ناسالم برای همه گروه‌ها بوده است.
تابستان غبارآلود
خوزستان ۲ دهه است که با پدیده گردو غبار درگیر است. کارشناسان بر این باروند که منشاء گرد و غبارهایی که در دهه ۸۰ شمسی به اوج رسید، کانون‌های خارجی بود اما در دهه ۹۰ ناگهان فعالیت کانون‌های داخلی افزایش یافت. در سال ۹۷ و ۹۸ بارش‌های زیاد در منطقه و وقوع سیل که در نیم قرن گذشته بی‌سابقه بود، باعث کاهش گرد و غبار شده بود اما ۲ سال خشکسالی متوالی، دوباره پای گردو غبار را به خوزستان باز کرد که در چند ماه اخیر به اوج خود رسیده است.
مدیرکل هواشناسی خوزستان منشاء بیشتر این گرد و غبار را کانون‌های خارجی می‌داند و می‌گوید: در این مدت فعالیت کانون‌های گرد و غبار داخلی کمتر از گذشته بوده و متهم اصلی در این مساله سدسازی‌های کشور ترکیه است که حقابه محیط زیست را نمی‌دهد و مانع سیلاب‌های طبیعی در منطقه شده است. باید به این مساله توجه داشت که اقلیم منطقه به دلیل دستکاری در طبیعت تغییر کرده است.
محمد سبزه‌زاری همچنین نسبت به احتمال تداوم گرد و غبار شدید، مشابه دهه ۹۰ ، در خوزستان هشدار می‌دهد.
او توضیح می‌دهد: در فصل بهار، همزمان با وزش بادهای بارشی در منطقه، اگر رطوب کم باشد این بادها که حالت دینامیکی دارند باعث ایجاد باد شدید در منطقه می‌شوند، در این صورت اگر زمین مستعد خیزش گرد و غبار باشد، توده گرد و غبار شکل می‌گیرد.
سبزه‌زاری می‌افزاید: هم اکنون بارندگی در منطقه بین‌النهرین (عراق و سوریه) کاهش یافته و سدسازی‌های ترکیه نیز باعث شده سیلاب‌های طبیعی رخ ندهد بنابراین زمین کاملا آماده خیزش گرد و غبار است به طوری که با وزش بادهای با سرعت هفت تا هشت متر بر ثانیه نیز توده شدید گرد و غبار بوجود می‌آید.
وی ادامه می‌دهد: انتظار می‌رود که این شرایط تا اواسط خرداد یا اوایل تیر ادامه داشته باشد پس از آن با استیلای پرارتفاع جنب حاره در منطقه ما، شرایط پایدار می‌شود و دیگر اجازه ورود این سامانه‌های بارشی را نمی‌دهد، اما مساله این است که زمین در این منطقه به دلیل فرسایش شدید، بسیار حساس شده است.
سبزه‌زاری، با بیان اینکه در تابستان وزش بادهای شمال غرب را خواهیم داشت، ادامه می‌دهد: سرعت این بادها کمتر از بادهای بهاره است اما با توجه به اینکه زمین در عراق و سوریه حساس شده، انتظار تشکیل توده گرد و غبار را با همین بادهایی که سرعتشان بالا نیست داریم، این وضعیت مشابه گرد و غبارهای دهه ۹۰ در اهواز است. البته به دلیل اینکه اطلاعی از وضعیت بافت خاک در آن منطقه نداریم، شرایط قابل پیش بینی نیست، اما با توجه به کاهش رطوبت خاک به دلیل کم بارشی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و سدسازی‌ها و حذف سیلاب‌های منطقه در ۲ سال گذشته، این احتمال قوت می‌گیرد که در تابستان نیز شاهد وقوع گرد و غبار باشیم.
درمان رایگان برای بیماران گرد و غبار
مطالعه "برآورد خسارات ناشی از پدیده گرد و غبار بر سلامت افراد در ایران" که توسط دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در سال ۱۳۹۴ منتشر شده، تعداد موارد مرگ و میر زودرس، عوارض بیماری و هزینه‌های اقتصادی ناشی از گرد و غبار (PM۱۰) در استان‌های خوزستان، کرمانشاه و کردستان در سال ۱۳۸۹ را برآورد کرده است. بر اساس این مطالعه ۲ هزار و ۷۸۳ مورد از مرگ و میر افراد در خوزستان منتسب به پدیده گرد و غبار است که ۱۲.۹ درصد از مرگ و میرها را شامل می‌شود. در همین سال بیش از ۲۰۰ هزار مورد مراجعه به مراکز درمانی به دلیل بیماری‌های تنفسی، بیش از ۴۶ میلیون مورد حمله آسم، ۳۶۱ هزار مورد عفونت تنفسی خفیف کودکان و بیش از ۴۹ هزار مورد برونشیت مزمن ناشی از پدیده گرد و غبار گزارش شده که هزینه‌های درمان آن میلیاردها دلار است.
شاهسونی، رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت نیز پارسال گفته بود: ۷۰۳ مرگ منتسب به آلودگی هوا (ذرات معلق ۲.۵ میکرون) در اهواز در سال ۹۹ رخ داده است. این در حالیست که حی‌بر معاون دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز اعلام کرده: در ۲ ماه نخست امسال، هیچ مورد فوتی بر اثر پدیده گرد و غبار در خوزستان گزارش نشده است. اگر چه در این مدت، ۱۲ هزار و ۱۹۶ بیمار دارای علایم تنفسی در پی وقوع پدیده گرد و غبار در استان، به مراکز درمانی مراجعه کرده‌اند.
نماینده مردم اهواز، کارون، باوی و حمیدیه در مجلس شورای اسلامی خواستار رایگان شدن هزینه درمان بیمارانی شده که بر اثر گرد و غبار به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند.
سید کریم حسینی می‌گوید: با دانشگاه علوم پزشکی اهواز صحبت و درخواست کردیم هزینه آسیبی که به دلیل گرد و غبار به مردم وارد می‌شود تامین شود؛ با توجه به اینکه بیشتر بیماران به صورت سرپایی درمان می‌شوند باید هرگونه دارو رایگان باشد؛ در حال پیگیر این مساله هستیم و در این باره با وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز مذاکراتی خواهیم داشت.
تکلیف حقابه خوزستان روشن شود
نایب رییس دوم کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی همچنین با اشاره به حضور نمایندگان اهواز برای نخستین بار در ستاد ملی سیاستگذاری و مدیریت پدیده گرد و غبار در سازمان محیط زیست می‌گوید: یکی از مطالبات ما تشکیل یک کنسرسیوم یا کارگروه برای پیگیری مذاکرات با کشورهای درگیر برای مهار کانون‌های خارجی است که دبیرخانه ستاد ملی اعلام کرد این اقدامات آغاز شده است.
وی یکی از مطالبات نمایندگان خوزستان در مجلس شورای اسلامی را تامین حقابه محیط زیستی می‌داند و تاکید می‌کند: وزارت نیرو باید تکلیف حق‌آبه محیط زیستی به ویژه تالاب‌ها را روشن کند تا حداقل کانون‌های داخلی گرد و غبار کنترل شود.
حسینی می‌افزاید: با توجه به اینکه بیشترین مشکل ما هم اکنون در حوضه رودخانه کرخه است، حقابه تالاب هورالعظیم باید مورد توجه قرار گیرد. در روزهای اخیر بحث جدی داشتیم که از سد سیمره، در بالادست سد کرخه، برای کمک به خوزستان سهمیه‌ای اختصاص داده شود تا بخشی از کمبود آب در حوضه کرخه را جبران کند و فاجعه تنش آبی پارسال تکرار نشود.
مطالبه توقف طرح‌های سدسازی و انتقال آب
این نماینده مجلس شورای اسلامی ، یکی دیگر از مطالبات نمایندگان خوزستان را توقف اجرا و مطالعات طرح‌های انتقال آب و سدسازی بر روی رودخانه‌های استان بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: وضعیت موجود در خوزستان بحرانی است و در همه بخش‌ها اعم از شرب و محیط زیست و کشاورزی با کمبود و تنش روبه رو هستیم بنابراین ادامه سدسازی و طرح‌های انتقال آب که اکنون روی میز وزارت نیروست این وضعیت را بحرانی‌تر می‌کند و باید منتظر فعال شدن کانون‌های گرد و غبار داخلی باشیم.
وی با انتقاد از آغاز ساخت سد مارون ۲ بر روی رودخانه مارون- جراحی در خوزستان نیز می‌گوید: سد مارون ۲ حداقل هفت شهرستان را با بحران در حوضه آب شرب، محیط زیست و کشاورزی روبه رو می‌کند و نیمی از کانون‌های داخلی گرد و غبار در حوضه این رودخانه است.
حسینی به طرح تثبیت کانون‌های گرد و غبار در جنوب شرق اهواز نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: این طرح اگر چه انحرافاتی داشته، اما باید کارهای گذشته مراقبت و نگهداری شود این در حالیست که حتی حداقل حقابه برای کانال آبرسانی موسوم به کانال ریزگردها نیز تامین نشده است.
وی با بیان اینکه سه چهارم نهالکاری‌ها در کانون‌های گرد و غبار خوزستان از بین رفته، و ادامه می‌دهد: سازمان منابع طبیعی بدترین نوع تعامل و برنامه‌ریزی را در خوزستان داشت و مقصر اصلی از بین رفتن نهال‌ها و به تبع آن خیزش گرد و غبار از این کانون‌هاست. پیشنهاد مشخص ما این بود که بخشی از نهال‌کاری ها و نگهداری از آنها را به مردم بومی واگذار کنند اما متاسفانه کار را به پیمانکاران دادند و تخلفاتی صورت گرفت.
حسینی می‌گوید: همه دست‌اندرکاران طرح مقابله با گردو غبار در خوزستان چه آنهایی که اعتبار دادند و چه آنهایی که اعتبار را دریافت کردند باید بیایند گزارش بدهند که نتیجه کار چه بوده است. تاکنون یک هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان اعتبار سهم خوزستان بوده که باید گزارش بدهند این اعتبار چگونه صرف شده است.
افزایش تاب‌آوری برای مقابله با گرد و غبار
بر اساس مطالعات ستاد ملی مقابله با گرد و غبار، بیشترین خسارت گرد و غبار با رقمی بیش از از ۳۰ هزار و ۸۶۲ میلیارد ریال در سال (سهم ۳۹.۸ درصد) مربوط به خوزستان است. این مطالعات با عنوان "برآورد خسارت‌های ناشی از گرد و غبار به منابع زیستی و اقتصادی" در سال ۱۳۹۹ انجام و ۶ استان را بررسی کرده و کل خسارات اقتصادی سالانه گرد و غبار به این استان‌ها (بر اساس قیمت سال ۱۳۹۷) را بیش از ۷۷ هزار و ۶۱۶ میلیارد ریال برآورد کرده که بیشترین سهم از این خسارت مربوط به بخش خانوار و زراعت و باغبانی است.
عضو هیات علمی گروه خاکشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز معتقد است: برای این گرد و غبارها راهکار کوتاه مدت وجود ندارد، بنابراین باید تاب‌آوری را افزایش دهیم و همزمان اقدامات بین‌المللی با کشورهایی که درگیر هستند و اقدامات برای تثبیت کانون‌های داخلی نیز انجام گیرد.
احمد لندی می‌گوید: این اقدامات ممکن است پنج تا ۱۰ سال زمان ببرد و نیاز به سرمایه‌گذاری دارد تا کم کم تاثیرات آن مشخص شود.
وی با بیان اینکه تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که منشاء عمده گرد و غبارهای اخیر کانون‌های خارجی بوده، می‌افزاید: تغییر اقلیم و به تبع آن خشکسالی، همچنین سدسازی‌های ترکیه و جلوگیری از سیلاب‌ها عامل ایجاد این کانون‌ها بوده است. عراق در سال‌های دور در مرز سوریه مناطقی را به عنوان دریاچه‌های مصنوعی برای جمع شدن سیلاب‌ها ایجاد کرده بود که اکنون خشک شده و یکی از کانون‌های مهم گرد و غبار را تشکیل داده‌اند. البته با وزش باد، کانون‌های داخلی هم فعال و باعث تشدید گرد و غبار می‌شود.
به گفته وی، در بهار با توجه به جهت باد در این فصل، گرد و غبار از کانون‌های عراق و سوریه به سمت ایران منتقل می‌شود؛ اکنون شدت این گرد و غبارها زیاد است که حداقل ۲۰ استان از آن متاثر شده‌اند و اگر اقدامی صورت نگیرد وضعیت به همین شکل ادامه پیدا می‌کند.
نگرانی از موج مهاجرت خوزستانی‌ها
لندی با تاکید بر اقدامات بین‌المللی برای کاهش گرد و غبار با منشاء خارجی، ادامه می‌دهد: شدت خیزش گرد و غبار از کانون‌های داخلی در جنوب شرق اهواز به دلیل اقداماتی که انجام شده کاهش یافته است، بنابراین همزمان با اقداماتی که برای کانون‌های خارجی صورت می‌گیرد باید به فکر کانون‌های داخلی که به دلیل خشکسالی مستعد هستند هم باشیم. در فصل‌هایی که جهت باد از زمین‌های اطراف هورالعظیم باشد، ۵۰ هزار هکتار کانون گرد و غبار در این منطقه فعال می‌شود.
وی با بیان اینکه باید اقداماتی برای کاهش اثرات گرد و غبار بر روی روح و روان و بهداشت انجام شود، اضافه می‌کند: باید اقداماتی برای مقابله و کاهش اثرات گرد و غبار فراهم شود تا بتوان این شرایط را تحمل کرد. اقداماتی همچون شستشوی معابر و درختان پس از هر گرد و غبار، تامین تجهیزات در بیمارستان‌ها و سطح شهر، دوجداره‌سازی پنجره‌ها به ویژه در مدارس، افزایش حقوق کارکنان و اطلاع رسانی و آگاهی رسانی خیلی مهم است. مثلا اکنون با غبار خیابانی روبه رو هستیم به طوری که پس از هر بار گرد و غبار، به دلیل آلودگی معابر با وزش باد دوباره همان گرد و غبارها بلند می‌شود و بر روح و روان شهروندان تاثیر می گذارد. در این شرایط وظیفه شهرداری شستشوی معابر و درخت‌ها پس از هر گرد و غبار است. خودروهایی که قبلا مدیریت بحران خریده و در اختیار شهرداری‌ها قرار داده بود برای همین منظور است.
این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: با سیل ۹۸، گرد و غبار از ذهن مسوولان رفت و اکنون که شدید شده دوباره به فکر افتادند، این در حالیست که اقدامات برای مقابله با گرد و غبار کوتاه مدت نیست و باید دراز مدت فکر کنیم. این گرد و غبارها نتیجه قهر طبیعت است، اکنون باید دستکاری در طبیعت را جبران کنیم تا شرایط به وضعیت طبیعی بازگردد.
وی همچنین خواستار فعال شدن نمایندگان خوزستان در مجلس شورای اسلامی در این باره می‌شود و می‌گوید: اگر کانون‌های خارجی گرد و غبار تثبیت شوند، کانون‌های داخلی را خواهیم داشت بنابراین باید طرح و برنامه‌هایی که داریم اجرا شود. نمایندگان باید برای اختصاص اعتبار، مقابله و تامین امکانات اقدام کنند و حق مردم را بگیرند. این یک خواسته عمومی مردم است چرا که این اقدامات می‌تواند از مهاجرت خوزستانی‌ها جلوگیری کند.
دیپلماسی برای توقف ریزگرد
۱۶ تا ۲۱ خرداد بنام هفته محیط زیست نامگذاری شده است. شعار نخستین روز این هفته "محیط زیست دیپلماسی منطقه‌ای، مدیریت تغییر اقلیم، آب و مقابله با گرد و غبار" اعلام شده است.
در ماه‌های اخیر که گرد و غبار، آسمان پایتخت را نیز فراگرفته، سازمان حفاظت محیط زیست دوباره دیپلماسی گرد و غبار را به میان آورده و وعده کرده است که علاوه بر مذاکره با کشورهای همسایه، یک طرح منطقه‌ای را برای تثبیت کانون‌های خارجی اجرا می‌کند.
روزهای غبارآلود خوزستان، آیا پایان می‌پذیرد؟
گزارش از نادره وائلی زاده