به گزارش خبرنگار ایرنا، تالاب بین‌المللی میانکاله که بخش عمده آن در مرزهای سیاسی مازندران و قسمتی از آن هم در محدوده استان گلستان قرار دارد طی روزهای اخیر یک بار دیگر به صدر خبرهای زیست‌محیطی کشور برگشت. این بار مسائل مرتبط با پرندگان یا پتروشیمی این تالاب را به کانون توجه کنش‌گران محیط زیستی تبدیل نکردند؛ بلکه لایروبی کانال مهم آشوراده برای نجات خلیج گرگان حساسیت روی این زیستگاه مهم و ارزشمند را بالا برد.
خلیج گرگان یکی از بزرگ ترین مخازن آب شیرین متصل به دریای خزر است و تداوم زندگی بسیاری از جانداران در بزرگ‌ترین دریاچه زمین به اتصال آن با دریا وابسته است. این پهنه آبی در جنوب شرقی دریای خزر و حوزه شهرستان‌های بندرترکمن، بندرگز، نوکنده و بهشهر با امتداد شرقی-غربی از ۶۰ کیلومتر طول و حداکثر ۱۲ کیلومتر عرض برخوردار است. داده‌های سازمان نقشه‌برداری کشور نشان می‌دهند که بیش از ۳۰ درصد وسعت ۴۰۰ کیلومتر مربعی خلیج گرگان در سال‌های اخیر خشک شد. همین امر نیز سبب شد که احیاء این خلیج به شکل جدی مورد درخواست دوستداران محیط زیست قرار بگیرد.
لایروبی کانال‌های آب‌رسان به خلیج میانکاله طرحی است که ۱۳ اسفند پارسال و پس از بازدید آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی رئیس دولت سیزدهم از سواحل خلیج گرگان به شکل ویژه مورد توجه قرار گرفت. رئیس‌جمهور در آن سفر و بازدید تأکید کرده بود که آب باید در خلیج گرگان جریان داشته باشد و مسئولان بدون فوت وقت برای احیاء این پهنه آبی اقدام کنند.
پس از این اظهارنظر و توجه ویژه دولت سیزدهم به تالاب میانکاله که یک هفته بعد یعنی ۲۰ اسفند در سفر رئیس‌جمهور به مازندران هم تکرار شد، دوستداران محیط زیست و میانکاله امیدوار شدند که چالش‌های خلیج گرگان دست‌کم کاهش یابد و تهدید این زیستگاه مهم کم شود ، اما به مرور این‌گونه به نظر رسید که اقدامات در حال انجام برای احیاء خلیج گرگان ممکن است در مسیری قرار گرفته باشد که دغدغه‌های دوستداران محیط زیست و رئیس دولت سیزدهم را برطرف نکند ؛ نکته‌ای که اکنون بسیاری از کارشناسان بر آن تأکید دارند و از مسئولان و متولیان امر می‌خواهند با حساسیت و دقت بیشتری به اقدامات تعریف شده و در نظر گرفته شده برای احیاء خلیج گرگان نظارت کنند.
لایروبی آری یا خیر؟
موافقان لایروبی کانال‌های آب‌رسان خلیج گرگان می‌گویند طبق دستور رئیس‌جمهور باید هر چه زودتر لایروبی انجام شود. این گروه تأکید می‌کنند لایروبی بدون توقف باید ادامه یابد تا گردش آب دریا در خلیج گرگان بیشتر شود. حتی اقدامات مربوط به لایروبی نیز حدود یک ماه پیش و از کانال مهم آشوراده آغاز شد.
علی‌محمد زنگانه استاندار گلستان یکی از مسئولانی است که اصرار زیادی بر اجرای بدون توقف لایروبی کانال آشوراده دارد. او در روزهای اخیر چند بار در نشست‌های مختلف صراحتا تأکید کرد هیچ بهانه‌ای برای متوقف کردن لایروبی کانال آشوراده پذیرفتنی نیست و اگر هم مخالفتی انجام می‌شود ناشی از سنگ‌اندازی است.
وی روز ۱۱ خرداد در جلسه شورای اداری گلستان اظهار کرد: «در مساله طرح گردشگری آشوراده و لایروبی شاید اگر رییس‌جمهور دستور نمی‌داد، مشکلی نبود و ما تلاش نمی‌کردیم. اما اجرای این طرح‌ها در کنار خواسته رییس جمهور، خواسته نماینده ولی فقیه در گلستان، نماینده مردم استان در مجلس خبرگان رهبری و از همه مهم‌تر مطالبه عامه و عمومی مردم است. حق گرفتنی است. اما وقتی ما تلاش می‌کنیم تا در روند کار تسریع شود، عده‌ای خلاف دستور رییس‌جمهور عمل می‌کنند و در کارها مانع و سنگ‌اندازی می‌نمایند. من می‌توانم از پشتوانه خودم براساس دستور رییس جمهوری برای اجرای این طرح‌ها استفاده کنم اما بدون شک درگیری‌هایی بعد از آن به وجود خواهد آمد.»
زنگانه در این نشست به صدور نامه‌ای توسط « علی کلانه » رئیس پناهگاه حیات وحش میانکاله مبنی بر ضرورت توقف عملیات لایروبی به دلیل رعایت نشدن ضوابط فنی و محیط زیستی نیز اعتراض تندی کرد و دستور داد تا عملیات لایروبی بدون فوت وقت از سر گرفته شود. انتشار ویدئوی واکنش زنگانه و اظهارات او خطاب به رئیس پناهگاه حیات وحش میانکاله نیز حساسیت‌ها روی این پروژه را در فضای مجازی و رسانه‌ای کشور به شکل قابل توجهی بیشتر کرد. این در حالی است که هر دو طیف موافق و مخالف لایروبی به طور همزمان از دغدغه برای نجات خلیج گرگان صحبت می‌کنند ؛ همان هدفی که رئیس دولت سیزدهم صراحتا بر تحقق آن تأکید کرد. در چنین شرایطی این پرسش پیش می‌آید که کدام نگرش درست است؟
لایروبی بر اساس مصوبات
موافقان لایروبی از جمله استاندار گلستان تأکید می‌کنند که لایروبی با انجام مطالعات کافی و لازم آغاز شده و خطری برای خلیج گرگان و میانکاله ندارد. مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران که مدیریت میانکاله تحت اداره کل زیرمجموعه او قرار دارد تأکید می‌کند که لایروبی کانال آشوراده آسیبی به این زیستگاه نمی‌رساند و طبق مصوبات شورای مشورتی مدیریت تالاب‌ها در حال انجام است.
عطاءالله کاویان اظهار می‌کند: انجام لایروبی در کمیته مشورتی با حضور استانداران و مدیران استانی مرتبط مصوب شد. چندین مرحله بازدیدهای کارشناسی صورت گرفت و پروژه طبق مصوبات اجرا می‌شود. ضمن این‌که پروژه تسهیل ارتباط آب بین دریای خزر و خلیج گرگان یک پروژه مستقل نیست. چند کار باید با هم انجام شود تا گردش آب اتفاق بیفتد. یکی از این کارهای ضروری لایروبی است که در حوزه استحفاظی گلستان انجام می‌شود.
وی می‌افزاید: همه تلاش محیط زیست این است که حداکثر الزامات و ضوابط فنی در اجرای پروژه رعایت شود. رسوبی که لایروبی می‌شود باید به گونه‌ای مدیریت شود که شست و شو با آب باران نداشته باشد و پوشش گیاهی تثبیت‌کننده روی آن شکل بگیرد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران درباره انتقادهایی که به مسائل فنی اجرای لایروبی اخیرا مطرح شده بود، خاطرنشان می‌کند: لایروبی بویژه در چنین مناطقی مشکلات خاص خودش را دارد. ماشین‌آلات خاص را می‌طلبد. شاید بهترین کار این بود که لای به داخل دریا منتقل شود ، اما انجام این اقدام به دستگاه‌هایی نیاز دارد که آب‌خور بالایی دارند و این منطقه عمق لازم برای فعالیت این ماشین‌آلات را ندارد.
کاویان از انجام چند مرحله بازدید کارشناسی از این منطقه برای انجام عملیات لایروبی خبر می‌دهد و معتقد است که پس از بررسی‌ها و کارشناسی‌ها نهایتا بهترین تصمیم برای کمک به خلیج گرگان اتخاذ شد.
احیاء خلیج به موازات ایجاد زیرساخت‌های گردشگری
علاوه بر دغدغه‌هایی که مخالفان لایروبی کانال آشوراده بابت درست اجرا نشدن لایروبی این کانال مهم دارند، دغدغه مهم دیگرشان انجام اقداماتی برای ایجاد تاسیسات گردشگری در آشوراده است ، زیرا مسئولان موافق لایروبی در کنار تأکید برای نجات خلیج گرگان، نگاه و توجه ویژه‌ای هم به رونق گردشگری در این منطقه دارند.
استاندار گلستان در نشست شورای اداری گلستان که ۱۱ خرداد برگزار شد به این موضوع اشاره مستقیمی داشت و گفت:
«در کنار اجرای این امر(لایروبی)، باید طرح گردشگری جزیره آشوراده در زمان معین و طبق همان دستور اجرایی شود. جزیره آشوراده که زمانی کد روستایی داشت و جمعیت در آن ساکن بودند و هنوز هم آثار از زندگی همچون وجود اردوگاه، شیلات، مسجد در آن وجود دارد، امروز در آستانه نابودی است و در حالی که رییس جمهور به وزیر راه و شهرسازی ضرب‌الاجل ۱۰ روزه داد تا از شورای عالی معماری و شهرسازی مجوز اجرای طرح طبیعت‌گردی و گردشگری آن را بگیرد، معاون وزیر نه تنها اقدامی نکرد، بلکه نامه‌ای هم در جهت مخالفت با اجرای این طرح نوشته است. مردم گلستان تا چه زمانی باید زیر سایه این مسائل، از رشد و توسعه محروم باشند؟ من اگر نتوانم این مشکلات را حل کنم، دیگر ماندن من بر این مسوولیت فایده‌ای ندارد و از این سِمَت کناره‌گیری خواهم کرد.»
به دلیل همین اظهارات است که در کنار برخی ابهامات فنی اجرایی عملیات لایروبی کانال آشوراده باعث افزایش نگرانی دوستداران محیط زیست می‌شود ، همین تأکیدها بر ضرورت اجرای طرح‌های گردشگری در آشوراده است ؛ مساله‌ای که طی سال‌های اخیر بارها با واکنش‌های مختلف کنش‌گران محیط زیست قرار گرفت ، چرا که معتقدند اجرای طرح‌های گردشگری مد نظر برخی موافقان از بین بردن زیست‌بوم شکننده آشوراده را به دنبال خواهد داشت.
دبیر و مؤسس کمیته مشورتی میانکاله یکی از افرادی است که اعتقاد دارد لایروبی به بهانه آب‌رسانی از دریا به خلیج گرگان در حقیقت اسم رمز آغاز اجرای زیرساخت‌های گردشگری در آشوراده است.
حر منصوری عبدالملکی با تأکید بر این‌که لایروبی کانال آشوراده هیچ کمکی به احیاء خلیج گرگان نمی‌کند، به خبرنگار ایرنا می‌گوید: ما دلایل کارشناسی و مستدلی برای اثبات زیان‌آور بودن لایروبی این کانال مهم داریم که بارها بیان کردیم. از ابهام در چگونگی جمع‌آوری لای و رسوب برداشت شده از کانال و تبدیل شدن آن به کانون ریزگردها گرفته تا نقش و اهمیت کانال آشوراده برای پرندگان و بسیاری از دلایل دیگر ، اما یک نکته مهم دیگر که به چشم می‌خورد همزمانی لایروبی با تلاش‌هایی برای ازسرگیری پروژه‌های مربوط به گسترش زیرساخت‌های گردشگری در منطقه است.
وی می‌افزاید : چند روز پیش عملیات جاده‌سازی در حوالی آشوراده بار دیگر از سر گرفته شد ؛ عملیاتی که سال ۱۳۹۷ آغاز شده بود و پس از رسانه‌ای شدن و پیگیری‌های دوستداران محیط زیست متوقف شده بود چرا باید همزمان با لایروبی کانال آشوراده آن هم به بهانه احیاء خلیج گرگان از سر گرفته شود؟
لایروبی غیرکارشناسی
منصوری عبدالملکی به دلایل فنی زیان‌آور بودن لایروبی کانال آشوراده نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: نخستین نکته مهم این است که رسوب و لای برداشت شده قرار است در صد هکتار از اراضی این زیستگاه ارزشمند با ارتفاع ۱۵۰ تا ۲۰۰ سانتی متر دپو شود. این رسوب‌های برداشت شده از سبک‌ترین ذرات موجود در آب هستند که قابلیت تبدیل شدن به ریزگرد را دارند. آن هم در فاصله ۳.۵ تا پنج کیلومتری بندر ترکمن. در واقع اجرای این عملیات نه تنها زیستگاه پرندگان و گونه‌های گیاهی ارزشمند را تهدید می‌کند، بلکه برای مردم ساکن این منطقه و گلستان نیز تهدید بزرگی محسوب می‌شود.
مدیر انجمن دیده‌بان میانکاله تصریح می‌کند: برای درک این‌که رسوب موجود در این کانال چقدر سبک هستند می‌توان به این نکته اشاره کرد که نزدیک‌ترین رودخانه با کانال آشوراده حدود یکصد کیلومتر فاصله دارد. این یعنی رسوبی که در این کانال قرار گرفته شامل سبک‌ترین ذراتی است که این مسیر طولانی را در آب‌های آرام طی کرده‌اند و به این نقطه رسیدند. این ذرات سبک و میکرونی بلافاصله پس از این‌که در معرض نور خورشید، گرمای هوا و باد قرار بگیرند خشک می‌شوند و در هوا معلق خواهند شد. پرسش صریح ما این است که چرا باید در این منطقه کانون ریزگرد ایجاد شود؟
وی موضوع مهم دیگر را از بین رفتن پوشش گیاهی ارزشمند و خاص زیستگاه در عرصه‌ای به مساحت یکصد هکتار بیان می‌کند و می‌افزاید: گیاهی که سطح عرصه‌های انتخاب شده برای دپوی رسوب را پوشانده دارای ریشه‌های سطحی است که باعث می‌شود آب ریشه لایه سطحی عرصه را مرطوب نگه دارد و از فرسایش بادی خاک جلوگیری شود. با دپو کردن رسوب در این عرصه‌ها، عملا این پوشش گیاهی از بین می‌رود.
منصوری عبدالملکی کانال آشوراده را مهم‌ترین زیستگاه پرندگان در این تالاب بیان می‌کند و می‌گوید: این کانال اصلی‌ترین زیستگاه پرندگان در میانکاله محسوب می‌شود. با لایروبی آن در واقع یکی از زیستگاه‌های پرندگان تخریب می‌شود. ضمن این‌که کارشناسان هم معتقدند لایروبی این کانال نمی‌تواند مشکل خلیج گرگان را حل کند و برای احیای خلیج باید به دنبال راه‌های درست‌تر بود.
راهکار جایگزین، گردشگری سازگار
این کنش‌گر محیط زیست بر این باور است که به جای لایروبی کانال آشوراده که علاوه بر طول زیاد، محدودیت‌هایی هم برای انتقال لای و رسوب دارد، بهتر است که موافقان لایروبی به فکر لایروبی کانال چپاقلی باشند که دسترسی آسانی برای انتقال رسوب به مناطق امن در آن وجود دارد.
وی می‌افزاید: کانال چپاقلی در همسایگی بندرترکمن قرار دارد و به دلیل دسترسی مناسب‌تر می‌توان رسوب برداشت شده را از آن محدوده خارج کرد. ضمن این که با عمیق کردن این کانال راه دسترسی شکارچیان غیرمجاز که به دلیل عمق کم کانال به سادگی وارد زیستگاه می‌شوند نیز قطع می‌شود. از طرفی نیز این کانال فاصله کمتری با دریا دارد و آب‌رسانی به کانال در آن با سرعت بیشتری انجام می‌شود.
منصوری عبدالملکی تلاش برای رونق گردشگری بدون ضابطه در آشوراده را نیز کماکان بهانه اصلی برای لایروبی کانال آشوراده می‌داند و خاطرنشان می‌کند: مساله این است که هدف اصلی احیاء خلیج نیست. بلکه عده‌ای به دنبال اجرای طرح‌های گردشگری غیرکارشناسی در منطقه هستند. به عنوان شخصی که نزدیک به ۲۰ سال است پرنده‌نگری را در میانکاله ترویج می‌دهم، اتفاقا طرفدار گردشگری متناسب با میانکاله هستم. اما حرف ما این است که گردشگری مد نظر برخی از این مسئولان با منافع محیط زیست و میانکاله در تضاد است.
این کنش‌گر محیط زیست تصریح می‌کند: گردشگری در مناطقی مانند میانکاله باید بر اساس بررسی و محاسبه «ظرفیت برد» طراحی و اجرا شود. یعنی ظرفیت منطقه برای پذیرش گردشگر محاسبه شود و بر اساس آن ظرفیت که با متر و معیارهای دقیق محیط زیستی برآورد می‌شود به فکر رونق گردشگری در چنین منطقه‌ای بود.
حل مشکل از سرچشمه
علاوه بر دلایل متعدد فنی و محیط زیستی که بخشی از آن‌ها را مدیر انجمن دیده‌بان میانکاله مطرح کرد، از نگاه برخی کارشناسان مسائل دیگری نیز وجود دارد که لایروبی کانال آشوراده را زیر سووال می‌برد. برای نمونه رئیس پناهگاه حیات وحش میانکاله معتقد است که برای کمک به خلیج ارزشمند گرگان پیش از لایروبی کانال‌های آب‌رسان باید سرچشمه آلودگی‌هایی که وارد این خلیج می‌شود را خشکاند و آب شیرین مورد نیاز خلیج را به آن برگرداند.
علی کلانه که طی روزهای اخیر در چند مصاحبه انتقادهای فنی و کارشناسی خود را به لایروبی کانال آشوراده رسانه‌ای کرد معتقد است لایروبی‌های غیرکارشناسی هیچ کمکی به خلیج گران نمی‌کند.
وی می‌افزاید: مشکلات تالاب بین‌المللی میانکاله و خلیج گرگان طی سال‌های متمادی احصاء شده و بر اساس حساسیت‌های زیست‌محیطی این تالاب، برای رفع مشکلات آن باید یک سری اولویت‌ها در نظر گرفته شود. پروژه لایروبی کانال آشوراده که با هدف احیاء خلیج گرگان در دستور کار قرار گرفته پشتوانه کارشناسی ندارد و از نظر علمی و کارشناسی در اولویت‌های کمک به خلیج گرگان و تالاب میانکاله قرار نمی‌گیرد.
این مسئول حوزه محیط زیست اظهار می‌کند: موافقان لایروبی می‌گویند کیفیت آب خلیج را می‌خواهیم با لایروبی و افزایش آب دریا در خلیج افزایش دهیم. در حالی که کیفیت متاثر از آلودگی‌های بالادست است. اولویت ما از نظر کارشناسی این است که از ورود پساب‌های بالادست به خلیج جلوگیری شود تا این حجم از آلودگی در منطقه رسوب نکند. در حال حاضر فاضلاب خانگی و پساب صنعتی بندرترکمن، بندرگز، قره‌سو، گلوگاه و شهرک‌های صنعتی وارد خلیج گرگان می‌شوند. منطقا ابتدا باید منابع آلودگی کنترل شوند. این که آلودگی موجود را با انتقال آب دریا کاهش دهیم مشکل آلودگی خلیج را حل نمی‌کند.
نیاز خلیج به آب شیرین
رئیس پناهگاه حیات وحش میانکاله می‌افزاید: نکته دیگری که موافقان لایروبی مطرح می‌کنند این است که جلوی خشک شدن خلیج گرگان با آب دریا گرفته شود. یعنی آب شور بیشتری وارد خلیج کنیم که طبیعتا شوری آب بالاتر می‌رود. در حالی که مشکل اصلی تالاب نداشتن آب شور نیست، بلکه کمبود آب شیرین است. برای حل این معضل هم باید حقابه محیط زیستی از بالادست وارد تالاب شود.
این مسئول تصریح می‌کند: بخش اعظمی از حقابه تالاب و خلیج در بالادست و پیش از رسیدن به خلیج گرگان به اشکال مختلف مورد بهره‌برداری قرار گرفت. برای جلوگیری از خشک شدن خلیج گرگان یا باید طوری مدیریت کنند که آب برگردد یا از سایر حوضه‌ها آب شیرین را به خلیج منتقل کنند.
کلانه هم به احتمال تبدیل شدن پشته‌های ناشی از دپوی رسوب و لای به کانون ریزگردها اشاره می‌کند و می‌گوید: لای را می خواهند داخل آشوراده که بهترین زیستگاه کنار آبی تالاب است تخلیه کنند. این رسوب به سرعت تبدیل به ذرات معلق موجود در هوا می‌شود.
جای خالی مطالعات دقیق
او انتقاد دیگر به اجرای لایروبی را انجام نشدن برخی مطالعات تخصصی درباره رسوب و لای بیان می‌کند و می‌افزاید: رسوبی که در این کانال وجود دارد سال‌هاست که به صورت بی‌هوازی زیر آب قرار گرفته است و ممکن است به انحاء مختلف آلوده باشد. پیش از چنین اقداماتی باید نمونه‌برداری و مطالعات علمی لازم انجام شود تا میزان سمی بودن این رسوب مشخص شود.
رئیس پناهگاه حیات وحش میانکاله خاطرنشان می‌کند: حرف ما این است که باید مطالعات علمی به صورت همه‌جانبه انجام شود. در حالی که به یک سری مقالات دانشجویی استناد شده است. استاندار محترم گلستان می‌گوید مطالعات لازم انجام شده و طرح هم ارزشمند است. در حالی که متولی انجام مطالعات و ارزیابی‌های علمی حفاظت محیط زیست است.
وی خاطرنشان می‌کند: انتظار داریم همه مسئولان مرتبط با تصمیم‌گیری‌های مرتبط با این زیستگاه مهم بین‌المللی، نگاهی همه‌جانبه و آینده‌نگرانه به تالاب میانکاله و خلیج گرگان داشته باشند. زیرا هر اقدامی که به آسیب دیدن زیستگاه مهم و ارزشمند میانکاله منجر شود منافع زیست‌محیطی عموم جامعه منطقه را به خطر می‌اندازد.
مدیریت میانکاله که طبق اساسنامه شورای راهبری، باید با مدیریت یکپارچه و حضور مسوولان و سمن‌ها صورت بگیرد طی ماه‌های اخیر به دلایل دیگر نیز به محل مناقشه بین برخی مسئولان اجرایی و کنش‌گران و مدیران حوزه محیط محیط زیست نیز قرار گرفته بود. جدالی اداری-محیط زیستی که به نظر می‌رسد با تأکید بر کلیدواژه توسعه‌یافتگی کماکان ادامه خواهد داشت. کلیدواژه‌ای که بی‌تردید باید زیر سایه حفاظت از محیط زیست مورد توجه قرار بگیرد.
در هر حال آن‌چه که می‌توان بدون هیچ لکنتی آن را مورد تأکید قرار داد، تلاش برای حفظ محیط زیست ارزشمند تالاب بین‌المللی میانکاله به دور از هر گونه تعارف است ؛ زیستگاهی که نقش مهمی در زیست‌بوم گلستان و شرق مازندران دارد و هر آسیبی که متوجه آن شود، آینده همه زیست‌مندان این منطقه را به خطر می‌اندازد.