به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا، تقریباً ۷۵ درصد از سطح کره زمین را آب‌های شور پوشانده‌اند، حجم کلی اقیانوس‌ها حدود یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون کیلومتر مکعب است و در اقیانوس‌ها حدود ۲۳۰ هزار گونه جانوری شناخته شده وجود دارد. همچنین بر اساس آمار بیش از ۶۰۰ میلیون نفر یعنی حدود ۱۰ درصد از جمعیت جهان در مناطق ساحلی با ارتفاع کمتر از ۱۰ متر و نزدیک ۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر در ۱۰۰ کیلومتری ساحل زندگی می کنند و منابع معیشتی آنها از ساحل تامین می شود. ۱۷ درصد از پروتئین دنیا از ماهی تامین و سالانه بیش از هشت میلیون تن زباله پلاستیکی وارد دریاها می شود.
با توجه به اهمیت فراوان اقیانوس‌ها، ۸ ژوئن (۱۸ خرداد) از سال ۲۰۰۸ توسط سازمان ملل متحد به عنوان روز جهانی اقیانوس‌ها نام‌گذاری شده است، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) به همین مناسبت میزبان مرتضی توکلی سرپرست پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی شده است. وی در این دیدار در مورد برنامه‌های پژوهشگاه برای ارتقای وضعیت این پژوهشگاه، همکاری مطالعاتی با نهادها و وزارت‌خانه‌های مسئول برای بهبود وضعیت زیست‌محیطی سواحل و اقیانوس‌ها، انجام پژوهش‌هایی برای بهره‌برداری بیشتر از منابع تغذیه‌ای دریایی، وضعیت زیست‌بوم‌هایی مانند جنگل حرا و ترویج علم و آگاه‌سازی جوامع بومی و غیربومی در مورد دریا سخن گفت.
دکتر مرتضی توکلی عضو هیات علمی با مرتبه دانشیاری گروه جغرافیای دانشگاه تربیت مدرس است که سوابق اجرایی همچون مدیر دفتر همکاری‌های علمی بین المللی، معاون پژوهشی دانشگاه و رییس دانشگاه را در کارنامه خود دارد و از بهمن گذشته با حکم وزیر علوم، تحقیقات و فناوری به سرپرستی این پژوهشگاه منصوب شد.
کاوشگر خلیج فارس در خدمت پژوهشگران
سرپرست پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا با توجه به شعار سال مبنی بر تولید؛ دانش‌بنیان و اشتغال آفرین در مورد برنامه‌های این پژوهشگاه برای تعامل بیشتر با شرکت‌های دانش‌بنیان اظهار داشت: دانش‌بنیان بودن یا الگوواره توسعه مبتنی بر دانش، بر اساس دو تصویر خاص ترسیم می‌شود. یکی الگویی که به دانش رسمی می‌پردازد و الگوی دیگر که به دانش غیررسمی و بومی هم توجه دارد و بخشی از زنجیره دانش‌بنیان است.
مرتضی توکلی افزود: بر اساس نگرش مقام معظم رهبری و اگر بخواهیم فراتر نگاه کنیم، دانش بنیان بودن فقط دانش رسمی نیست. دانش بومی هم دانش اساسی است و باید به آن پرداخت. ایران در عرصه مطالعات و دانش بومی دریایی سوابقی دارد. باید در زنجیره دانش که از شناخت شروع می‌شود و تا رسیدن به ثروت یا علم نافع ادامه می‌یابد، همه اجزای زنجیره را در نظر داشت. با وجود این، پژوهشگاه در این حوزه وارد نشده است، البته برخی دانشگاه ها شرکت هایی دارند که در زمینه های مرتبط با اقیانوس شناسی و تولیدات تجهیزات کار می‌کنند. ما برنامه منسجم و گسترده‌ای برای فعال شدن در حوزه های دانش بنیان ها به خصوص در پهنه های سواحل و دانش بومی در دست اقدام داریم. برای تحقق این هدف راهبردهایی مدنظر است؛ از جمله اینکه توسعه دانش بنیان ها را فقط به پژوهشگاه منوط نکنیم و از ظرفیت های دستگاه های دیگر هم استفاده کنیم و ضمن پرهیز از دوباره کاری هم افزایی داشته باشیم و شبکه علمی ایجاد کنیم.
وی در مورد توانایی های پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی به ویژه کاوشگر خلیج فارس گفت: پژوهشگاه از یک آزمایشگاه مرکزی با تجهیزات مناسب برخوردار است که از حدود ۱۰ سال قبل تاسیس شده است. البته مزیت مطلق پژوهشگاه از نظر کاری وجود کاوشگر خلیح فارس با دو ویژگی منحصر به فرد است؛ خلیج فارس تولید داخل است و تنها کاوشگری است که در حوزه مطالعات و پژوهش های دریایی فعال است و فقط در عرصه علمی از آن استفاده می شود. اعضای هیات علمی پژوهشگاه با این کاوشگر داده های حدود ۶۰ ایستگاه را در پهنه های دریایی کشور در چند سال متوالی برداشت کرده اند. کاوشگر خلیج فارس یکی از بهترین کاوشگرها و مجهز به چهار آزمایشگاه و واحد آب‌شیرین کن است.
توکلی در مورد مطالعات پژوهشگاه در زمینه استفاده بیشتر از منابع غذایی دریایی به ویژه با وجود چالش های موجود اظهار داشت: یکی از موضوعاتی که ناظر به رفتار راهبردی ما در حوزه سرزمینی است، غافل نشدن از حوزه هایی است که به پیشرفت سرزمین کمک می کند. سواحل و پس‌کرانه ساحلی بسیار مهم است؛ ولی در طول تاریخ ایران، حاکمان از سرمایه گذاری در سواحل می ترسیدند و به همین دلیل بیشتر در مرکز کشور سرمایه گذاری می کردند تا اینکه این روند بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تغییر کرد و توجه به مناطق محروم و مرزی در اولویت قرار گرفت و مرزهای ذهنی در این خصوص شکسته شد. اکنون نهادهای مختلف در مرزهای آبی ایران فعال هستند؛ مثلا در حوزه مکران ستاد توسعه مکران، در حوزه مناطق محروم و سواحل هم نهادهای دیگر.
وظیفه پژوهشگاه شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهاست؛ یکی از حوزه‌هایی که پژوهشگاه می‌تواند در آن فعال باشد، موضوع آب‌شیرین‌کن هاست که به دلیل خشکسالی و کم آبی مهم است. دومین حوزه تغذیه دریایی است که صرفا به حوزه شیلات برنمی‌گردد و گیاهان دریایی و جلبک ها را هم شامل می‌شود؛ ولی در این زمینه ها هم فعالیت زیادی صورت نگرفته است. انرژی های دریایی، مخاطرات ساحلی و رویداد سونامی، اشتغال بومی حاشیه سواحل هم از دیگر موضوعاتی است که باید در این زمینه ها با فعالیت علمی به شناخت مناسبی رسید. هر چقدر شناخت ما دقیق تر و عالمانه تر باشد، گام های سنجیده تر و بهتر برخواهیم داشت.
عربستان دارای بیشترین آب‌شیرین‌کن در غرب آسیا/تحقیقات جامع در این زمینه نداریم
این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس در مورد استفاده از آب دریا با فناوری آب‌شیرین‌کن ها با توجه به خشکسالی های مکرر به ویژه در منطقه ما و مطالعات پژوهشگاه در این زمینه اظهار داشت: موضوع آب‌شیرین‌کن ها از ۴۰ یا ۵۰ سال قبل مطرح شده و فناوری نیازمحور است. پژوهشگاه در شناسایی این عرصه ها وظیفه دارد و می تواند برای رسیدن به ارزیابی اولیه و پیش‌ارزیابی از تاثیر این فناوری به لحاظ زیست محیطی و گرمایی کمک کند. عربستان اکنون بیشترین آب‌شیرین کن را در غرب آسیا دارد اما تا حالا این موضوع را بررسی نکرده ایم که آیا این امر تاثیر زیست محیطی داشته است یا خیر.
موضوعات مختلفی در این زمینه وجود دارد؛ مثلا می توان از کاتالیزورها برای کاهش بار محیطی فناوری استفاده یا در جانمایی محیطی آن مسائل زیست محیطی را لحاظ کرد. پژوهشگاه با کار تحقیقاتی می تواند تعیین کند که استفاده از این فناوری در کدام مناطق کمترین اثر آلودگی را دارد.
وی در مورد اینکه تحقیق جامعی در این زمینه حتی در سطح دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی دیگر انجام شده است یا خیر توضیح داد: هیچ مطالعات جامع دیگری در این زمینه دیده نشده و حتی آب‌شیرین‌کن‌ها هم در ایران محدود بوده است البته شاید تحقیقاتی به شکل تحقیقات موردی انجام شده باشد ولی تحقیقات جامع نداشته‌ایم.
کمبود آب چطور باید جبران شود؟
ضمن اینکه ممکن است در برخی موارد که اولویت ها را می سنجیم استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها مفید باشد؛ مثلا در یک پهنه شهری مثل چابهار که هیچ رود دائم و دسترسی به آب شیرین وجود ندارد، گزینه ای برای حفظ جمعیت نداریم. مهم است که پاسخ دهیم این نیاز به آب چطور باید پاسخ داده شود، نیازی که در آینده بیشتر هم خواهد شد. باید به این سوالات با مطالعات علمی پاسخ داد.
سرپرست پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی در مورد توسعه همکاری‌های علمی بین‌المللی به ویژه با توجه به تاکید وزارت علوم بر دیپلماسی علمی همچنین با وجود مرکز منطقه‌ای آموزشی پژوهشی اقیانوس‌شناسی غرب آسیا تحت پوشش یونسکو در پژوهشگاه خاطرنشان کرد: با توجه به محدودیت‌های مالی و ظرفیت های کارشناسی ناشناخته بودن مرکز و برخی ملاحظات نتوانسته ایم به خوبی از فرصت های مرکز منطقه‌ای آموزشی پژوهشی اقیانوس‌شناسی غرب آسیا تحت پوشش یونسکو استفاده کنیم.
وی افزود: با این حال برنامه هایی برای تقویت این فعالیت ها داریم، علاوه بر این مرکز منطقه ای با چند مرکز بین المللی دیگر هم در قالب های مختلف ارتباط داریم که شامل عضویت در کمیسیون بین دولتی اقیانوس شناسی، ارتباط با مرکز اقیانوس شناسی هند، نایب رئیس کمیته منطقه ای اقیانوسی هند، نایب رئیس کارگروه منطقه ای شمال غرب اقیانوس هند در سامانه هشدار سونامی، نماینده منطقه سامانه جغرافیای اطلاعات زیستی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان و عضو سیستم مشاهده جهانی برای اقیانوس هند و عضو شبکه جهانی پایش آب‌سنگ های مرجانی است.
پیگیری ایجاد شبکه پژوهشگاهی مرتبط با کشورهای مسلمان
توکلی افزود: همچنین پیگیر ایجاد شبکه پژوهشگاهی مرتبط با کشورهای مسلمان و همسایه هستیم؛ اندونزی ۵ مرکز، هند ۴۲ مرکز، پاکستان و سریلانکا ۲ مرکز و پژوهشگاه، ترکیه ۴ مرکز و پژوهشگاه و بنگلادش ۱۰ و روسیه ۱۱ مرکز و پژوهشگاه دارند. روند مذاکرات اولیه در این زمینه آغاز شده است و گام اول را در زمینه انتقال فناوری در حوزه حسگرهای هوشمند با مرکز اقیانوس شناسی چینای هند برداشته ایم. قصد داریم در زمینه ربات های زیردریایی وارد شویم. داشتن کرسی های علمی و مرجعیت علمی را نیز در نظر داریم.
وی در مورد تلاش برای ترویج علم توسط پژوهشگاه و برگزاری تورهای گردشگری علمی نیز گفت: پژوهشگاه سال گذشته جایزه ترویج علم را دریافت کرده است. مسئولیت پذیری اجتماعی و آشنا کردن مردم را با حوزه اقیانوسی و دریاها تعریف کرده ایم تا به حساسیت ها در زمینه های مرتبط مانند آلودگی آب و محیط زیست پاسخ دهیم. جامعه ذی نفعان و مخاطبان ما عموم مردم به خصوص دانش آموزان هستند که همین امر هم اهمیت ترویج علم در این زمینه را افزایش می دهد. بر این اساس برنامه هایی را در این زمینه داریم.
ضمن اینکه مسائل و موضوعات اقیانوس شناسی موضوعی جهانی است و بر اساس آمار بیش از ۶۰۰ میلیون نفر یعنی حدود ۱۰ درصد از جمعیت جهان در مناطق ساحلی با ارتفاع کمتر از ۱۰ متر زندگی می کنند که در برخی نواحی بخشی از جمعیت در معرض خطر مخاطراتی مانند سونامی و افزایش تراز آب در اثر اب شدن یخ های قطبی و از بین رفتن سکونتگاه های آنها هستند. نزدیک ۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر در ۱۰۰ کیلومتری ساحل زندگی می کنند و منابع معیشتی آنها از ساحل است. ۱۷ درصد از پروتئین دنیا از ماهی تامین می شود و سالانه بیش از هشت میلیون تن زباله پلاستیکی وارد دریاها می شود.
این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس در مورد همکاری با سازمان های مسئول برای بهبود وضعیت آلودگی سواحل ایران به ویژه سواحل شمال کشور گفت: همکاری هایی را با سازمان بنادر و دریانوردی و سازمان حفاظت محیط زیست برای هم افزایی ایجاد کرده ایم و پروژه هایی مانند پایش ساحلی و فراساحلی برای سنجش آب ها با معیارهای مختلف در سواحل خلیج فارس برای سازمان محیط زیست انجام می دهیم. در زیستگاه های لاک پشت ها هم با توجه به اهمیت آنها، مرجان ها و جنگل های حرا هم فعالیت تحقیقاتی داریم.
همچنین در مورد ورود آلودگی به پهنه های کلان آبی کار می کنیم که در سواحل جنوبی و سواحل شمال کشور با این مساله روبرو هستیم در اکثر سکونتگاه های ساحلی شمالی کشور نه سیستم فاضلاب و سیستم دفع زباله درستی داریم که در بلندمدت آثار این وضع مخرب تر است. وضعیت فعلی نشان می دهد رفتار ما با محیط تابع سه مساله است تخریب، نابودی یا آلودگی است و هر مطالعه ای که بتواند هر کدام از این مسائل را کنترل کند یا کاهش دهد در دستور کار پژوهشگاه قرار می گیرد.
سه‌برابر شدن ورود نیتروژن به اقیانوس‌ها/مطالعه در مورد آلودگی‌های نفتی نیازمند ربات‌های دریایی
توکلی در مورد آلودگی‌های نفتی در اقیانوس‌ها و مطالعه در این مورد گفت: بر اساس آمار نیتروژن وارد شده به اقیانوس ها ناشی از کود و آلودگی ها در ۱۷ سال گذشته ۳ برابر شده است، بار مالی آن حدود ۲۰۰ تا ۸۰۰ میلیون دلار است. در حالیکه اقیانوس ها منبع مهم تنوع زیستی هستند و بین ۵۰۰ هزار تا ۱۰ میلیون گونه دریایی دارند، همچنین ۵۰ درصد اکسیژن زمین را فیتوپلانکتون ها تامین می کنند. حدود ۹۰ درصد تجارت دنیا از طریق کشتیرانی است و تانکرهای نفتی سالانه حدود ۲ هزار و ۹۰۰ میلیون تن نفت خام و فراورده نفتی را جابجا می کنند که باعث انتقال الودگی به اب های دریا و اقیانوس ها هستند.
وی افزود: مطالعاتی در خصوص پایش وضعیت آلاینده های نفتی در شمال و جنوب کشور در حال انجام داریم. در زمینه مطالعات نفتی مذاکراتی را داشته ایم ولی مستلزم تجهیزات جدید است مانند ربات هایی که زیر آب بتوانند آلودگی را تشخیص دهند و «آر او وی» هوشمند (ROV) که از زیر آب فیلمبرداری کند. ربات های زیردریایی که معمولا از طریق کاوشگرها به اقیانوس یا دریا منتقل می شوند بر اساس معیارهای استاندارد اندازه گیری می کنند ولی در ایران فعلا این سیستم ها را نداریم.
البته این حوزه وظیفه وزارت نفت است با توجه به گستردگی فعالیت های این وزارتخانه می تواند آن را به مراکز دیگر واگذار کند، پژوهشگاه های دریایی فعالیت خوبی داشته که هنوز به محصول جامع نرسیده است و به صورت منسجم و مستدل و مستند هنوز دستاوردی نداشته ایم.
مسائل امنیتی در جنگل‌های حرا
توکلی در مورد همکاری با نهادهای دیگر برای حفاظت از زیست‌بوم جنگل‌های حرا اظهار داشت: عرصه هایی مانند جنگل های حرا جزو زیست‌بوم‌های حساس و مهم هستند. اما مشکلاتی در زمینه حفاظت از آنها وجود دارد. مثلا در قسمت جنوب جنگل های حرا که به قشم هم نزدیک است، مسائل امنیتی هم دارد زیرا قاچاقچیان سوخت و کالا در این منطقه معمولا مخفی می شوند. ظرفیت زیستی و منفعت زیستی آن غافل بوده ایم. در شناسایی عرصه ها و اثر مفید آنها تحقیقات خوبی در پژوهشگاه انجام شده و می توانیم در حوزه های مرتبط شناختی وارد شویم به شرطی که تداخل وظیفه با سازمان حفاظت محیط زیست و دیگر حوزه ها نداشته باشیم.
وی در مورد صید ترال و نظرهای متناقضی که در این زمینه وجود دارد، گفت: همانطور که در خشکی برخی جاها مرتفع و برخی پست است، در اقیانوس ها هم برخی جاها اکسیژن کمتری دارند و بر اثر تغییرات اقلیمی گونه های زیستی ماهی ها به عرض های شمالی مهاجرت کرده اند که این امر ذخایر شیلاتی ما را کاهش می دهد.
ضمن اینکه در عرصه تغذیه دریایی و منابع دریایی زیاد وارد نشده ایم و سهم دریا در سفره ما زیاد نیست. اگر بخواهیم سهم تغذیه را از دریا بالا ببریم باید خودمان از این منابع برداشت کنیم و باید با کار کارشناسی بیشتری به موضوع برخورد کنیم.
وی در مورد برنامه های آینده در پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی گفت: اکنون رتبه پژوهشگاه از بین ۳۰ پژوهشگاه کشور، ۲۷ است، قصد داریم آن را ارتقا دهیم. هرم اعضای هیات علمی را اصلاح کنیم، مرجعیت علمی را در ملی و منطقه ای تثبیت کنیم، نگاه علمی تر به مسائل داشته باشیم، به حوزه فناوری های دریایی وارد شویم، در زمینه دیپلماسی علمی فعال تر باشیم از طریق وزارت امور خارجه به سیستم پیمان جنوبگان بپیوندیم.
فرصت پیوستن به سیستم پیمان جنوبگان از دست می‌رود
اکنون حدود ۸ سال فرصت داریم به معاهده پیمان جنوبگان بپیوندیم، اگر غفلت کنیم در آینده پشیمان خواهیم شد. تقویت کرسی های نظریه پردازی در اقیانوس شناسی، وارد شدن به حوزه های جدید مخاطرات، تغذیه دریایی و غیره که مستلزم حمایت دولت است. شناخت سواحل مکران بسیار مهم است اما در نظام برنامه ریزی مغفول مانده است و اکنون تثبیت، سکونت و توسعه آن منطقه مطرح است، سواحل استفاده نشده و از سوی پژوهشگاه هم روی آن مطالعه ای انجام نشده است.
وی به تلاش برای قرارداد با وزارت نفت، سازمان انرژی اتمی و سازمان حفاظت محیط زیست برای بهبود وضعیت بودجه ای پژوهشگاه گفت: همچنین قصد داریم از ظرفیت خیرین هم استفاده کنیم. دریا و فعالیت های مرتبط با دریا و اقیانوس شناسی بسیار گسترده است و قابلیت دارد بخش خصوصی هم مبتنی بر دانش ناشی از تحقیقات پژوهشگاه ایفای نقش کند. بودجه سال گذشته پژوهشگاه ۳۴ میلیارد تومان و امسال ۳۷ میلیارد تومان است که کفاف هزینه های جاری را هم نمی کند.
گفت و گو از: منصوره شوشتری و ناهید شفیعی