پنجمین همایش «کنکاش‌های مفهومی و نظری درباره جامعه ایران» در تاریخ ۲۵ و ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ توسط انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شد.
تارنمای انجمن جامعه شناسی ایران در این زمینه گزارش داد: این همایش به موضوع «دگرگونی‌ها و پایداری‌های جامعۀ ایران: امیدها و بیم‌ها» اختصاص یافته است. انتظار نمی‌رود گرگونی‌های وسیع و ژرف به‌یکباره متوقف شوند یا تغییر جهت دهند یا حتی از شدت آنها کاسته شود. دگرگونی‌ها به شدت ادامه دارند و هم می‌توانند زمینه‌سازِ پویش‌ها، جنبش‌ها و نهادمندی‌هایی باشند که جامعه را به سمت توسعۀ ظرفیت‌های ملی برای آفرینشِ معنی، کاهش بحران‌های اجتماعی، رفع مشکلات، تقویت ظرفیت‌های توسعۀ اقتصادی و اجتماعی و بهبود زندگی مردم سوق دهند، هم می‌توانند زمینه‌ساز ناتوانی جامعه از ایجاد و بسط معنی، ارزش و هنجار و موجب وقوع بحران‌هایی باشند که همبستگی اجتماعی و ملی و خوشبختی آحاد جامعه را تهدید می‌کنند.
این انجمن مهمترین هدف همایش را ایجاد امکان گفت‌وگو و مُباحثه اصولیِ جمیع اهالی علوم اجتماعی، صاحبنظران، اندیشمندان و علاقه‌مندان دربارۀ ایران، آثار دگرگونی‌های اجتماعی ایران در سدۀ اخیر و چشم‌اندازهای گوناگونِ اُمیدآفرین یا بیم‌زای آیندۀ این دگرگونی‌ها معرفی کرده است.
«مروئه وامقی» عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در پنجمین همایش «کنکاش‌های مفهومی و نظری درباره جامعه ایران» سخنرانی با عنوان «روند کار کودکان در ایران در سه دهه اخیر» ارائه کرد که در ادامه متن آورده می‌شود.
حدود ۷۲۱ هزار کودک کار در ایران وجود دارد
«مروئه وامقی» عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی به آمار و داده‌ها در خصوص کار کودکان اشاره می‌کند و می‌گوید که «عمده مشکل در این خصوص به نحوه جمع‌آوری، ارائه داده‌ها و تعاریفی که مربوط به کار کوکان است، مربوط می‌شود. به عنوان مثال در دسترس‌ترین داده‌ها در خصوص کار کودکان آن چیزی است که در سرشماری‌های نفوس و مسکن ارائه شده است. بر همین اساس هم با توجه به سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی حدود ۷۲۱ هزار کودک کار در ایران وجود دارد که در سه استان سیستان و بلوچستان، آذربایجان و کردستان بیشتر از استان‌های دیگر است. در این میان نسبت پسران که فعالیت اقتصادی دارند تقریباً یک به چهار است.»
وامقی در ادامه می افزاید: «اگر با توجه به سرشماری‌های گذشته به این آمارها نگاه کنیم ما در طی سه دوره سرشماری از رقم ۹.۵۶ در سال ۱۳۸۵خورشیدی به ۴.۵۲ و سپس به ۳.۶۷ درصد نرخ فعالیت اقتصادی کودکان گروه سنی ۱۰ تا ۱۷ سال رسیده‌ایم. در این میان نرخ فعالیت اقتصادی پسران در این سه دوره کاهش داشته و تفاوت شهر و روستا و تفاوت در گروه‌های سنی وجود دارد که در همه این موارد کاهش دیده می‌شود.»
با توجه به سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی حدود ۷۲۱ هزار کودک کار در ایران وجود دارد که در سه استان سیستان و بلوچستان، آذربایجان و کردستان بیشتر از استان‌های دیگر استاز ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ نرخ مشارکت اقتصادی کوکان افزایش داشته است
عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی به آمار و اطلاعات در خصوص نرخ مشارکت اقتصادی کودکان در کشور اشاره دارد و خاطرنشان می‌کند که «براساس آن چیزی که با استفاده از آمارهای طرح آمارگیری نیروی کار در گزارش وزارت کار در سال ۱۳۹۸ خورشیدی ارائه شده، می‌بینیم که در سال ۱۳۹۶ خورشیدی نرخ مشارکت اقتصادی در مورد پسر و دختر نرخی افزایشی داشته است؛ یعنی ما براساس سه سرشماری تا سال ۱۳۹۵ خورشیدی نرخی کاهشی داشته‌ایم اما از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ خورشیدی نرخ مشارکت اقتصادی کوکان در گروه دختران و پسران افزایش داشته است و در سال ۱۳۹۷ خورشیدی به نظر می‌رسد که مجدداً کمی کاهش پیدا کرده است. همین نمودار هم اگر برای گروه کودکان ۱۰ تا ۱۹ ساله هم ترسیم کنیم دیده می‌شود که این روند طی شده است.»
نبود سیستم پایش اطلاعات کودکان کار
وامقی به آمار و اطلاعات در مورد کودکان کار خیابانی در ایران اشاره می‌کند و عنوان می‌دارد که «شهرداری تهران در سال ۱۳۸۹ خورشیدی گزارشی در مورد کودکان خیابانی هفت تا ۱۸ سال در این شهر تهیه کرد که به رقم ۱۲ هزار و ۴۹۰ نفر به در کل تهران رسید. البته تمام اینها کودک کار خیابانی نبودند و برخی از آنها در محل‌های غیراز خیابان مانند کوره‌ها و ... مشغول به کار بودند. در سال ۱۳۹۰ خورشیدی ما یک مطالعه در تهران انجام دادیم و تعداد کودکان کار خیابانی در حدود ۷ هزار و ۲۰۰ نفر بودند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «در واقع دیده می‌شود که آمار و ارقام در خصوص کودکان کار بسیار متفاوت هستند و این نشان می‌دهد که ما از نظر داشتن یک سیستم مرکزی جمع‌آوری اطلاعات که بتواند با استفاده از روش‌های یکسان و علمی و در سال‌های مختلف گزارشی درست از تعداد کودکان کار ارائه کند و ما بتوانیم امکان مداخله برای بهبود شرایط کودکان داشته باشیم، ضعیف هستیم.»
اطلاعات در مورد کار کودکان در روستاها بسیار کم است
استاد دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی معتقد است که «بیشتر مطالعاتی که ما در مورد کار کودک در ایران داریم مربوط به کودکان خیابانی است و گروه‌های دیگر شغلی و کار روستایی کودکان اطلاعات خیلی کمتر است.»
وی می‌گوید که «در مورد تحصیلات کودکان هم چیزی در بین ۲.۴ دهم تا ۵۰ درصد گزارش شده است. در آمار نشان می‌دهد که به طور متوسط چیزی بین ۱۰ تا ۱۷ درصد کودکان بی‌سواد هستند و بین ۴۰ تا ۶۰ درصد کودکان کار ترک تحصیل کرده‌اند. البته نرخ بی‌سوادی کودکان کار روستایی و شهری با تفاوت‌های کمی و ترک تحصیل آنها شبیه به یکدیگر است.»
بیشتر مطالعاتی که در مورد کار کودک در ایران داریم مربوط به کودکان خیابانی است و در مورد گروه‌های دیگر شغلی و کار روستایی کودکان اطلاعات خیلی کمتر است۷۵ درصد کودکان در تمام هفته مشغول به کار هستند
وامقی در خصوص ساعات کار کودکان می‌گوید: «مطالعاتی که در مورد ساعات کار کودکان وجود دارد نشان می‌دهد که ساعات کار آنها زیاد است؛ یعنی کودکانی که برای خانواده کار می‌کنند بین سه تا پنج ساعت در روز و آنهایی که برای دیگران کار می‌کنند هفت ساعت در روز و به طور متوسط سه تا چهار روز در هفته کار می‌کنند. البته با توجه به ساعات کار آمار نشان می‌دهد که ۷۵ درصد کودکان در هفت روز هفته مشغول به کار هستند.»
کار کودکان تحت تاثیر چه عواملی است؟
عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در خصوص عوامل مرتبط با کار کودکان معتقد است که «زندگی در روستا به هر علتی نقش مهمی در کار کودکان دارد و کودکان روستایی بیشتر از کودکان شهری کار می‌کنند. تعداد افراد خانواده هم در کار کودکان دخیل است. به گونه‌ای که مطالعات نشان می‌دهد که با افزایش جمعیت خانواده‌ها احتمال کار کردن کودکان، ساعات کار و ترک تحصیل آنها بیشتر می‌شود و این اتفاق در مورد کودکان روستایی و کودکان شهری یکسان است.»
وی در خصوص ارتباط تحصیلات والدین و کار کودکان می‌گوید که «هر چه که والدین کودکان بی‌سوادتر و کم‌سوادتر باشند احتمال کار آنها بیشتر است و برعکس تحصیلات بالاتر والدین کودکان آنها را در برابر اشتغال به کار، ساعات کار طولانی و ترک تحصیل محافظت می‌کند. اشتغال و بیکاری والدین هم در کار کودکان نقش دارد. به طوری که بیکاری پدران در خانواده‌های کودکان کار زیاد است و در مطالعات گذشته حتی تا حدود ۳۹ درصد می‌رسد و ممکن است امروز بسیار بیشتر شده باشد. مطالعات نشان می دهد که مشاغل پدران نیز در کار کودکان تاثیر دارند. به گونه‌ای که پدرانی که مشاغلی با سطح درآمد پایینی دارند کودکانشان بیشتر کار می‌کنند و در بیشتر مطالعات کودکان علت کار خود را کمک به معیشت خانواده می دانند. همچنین اعتیاد و جرم و مهاجرت خانواده ها نیز در کار کودکان دخیل هستند.»
هرچه والدین کودکان بی‌سوادتر و کم‌سوادتر باشند احتمال کار کردن آنها بیشتر است و برعکس تحصیلات بالاتر والدین، کودکان را در برابر کار، ساعات طولانی کار و ترک تحصیل محافظت می‌کند
آیا شیوع کار کودکان کاهش یافته است؟
وامقی این سئوال را مطرح می‌کند که چرا شیوع کار کودکان براساس سه گزارش سرشماری عمومی نفوس و مسکن کاهش پیدا کرده است؟ و در پاسخ می‌گوید که «کار کودکان مساله‌ای پیچیده و چندجانبه است و اگرچه عوامل اقتصادی نقش مهمی در آن ایفا می‌کنند اما باید به عوامل دیگر هم در این خصوص توجه داشت و به تفاوت‌های متغییرهای دیگر مانند متغییرهای فرهنگی هم در کار کودکان نگاه کرد.
بنابراین مجموعه‌ای از متغییرهای در روند کار کودکان تاثیر می‌گذارد. از جمله اینکه در برخی آمارها کار دختران در خانواده، کار کودک محسوب نمی‌شود و اگر این را وارد معادلات کنیم می‌تواند آمار و ارقام را تغییر دهد. بنابراین براساس شاخص رفاه اجتماعی که تدوین شده وضعیت رفاه اجتماعی در سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۰ خورشیدی با نوساناتی در حال افزایش بوده و بعد هم شیب تندتری پیدا می‌کند که این تا حدودی توجیه کننده کار کودکان براساس سرشماری می‌شود که چرا کار آنها کاهش پیدا کرده است.»
نقش ساختارهای کشور بر کار کودک
عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در خصوص محدودیت‌های آمار و اطلاعات کار کودکان در ایران معتقد است که «بسیاری از این اطلاعات مربوط به خانواده‌ها و ویژگی‌های کودکان هستند و تحلیل‌هایی در سطح کلان در مورد نقش ساختارهای کشور بر روی کار کودکان کمتر وجود دارد. به عنوان مثال هیچ ارزشیابی دقیقی از فعالیت سازمان‌هایی مانند سازمان بهزیستی که بر روی کار کودکان برنامه‌هایی دارند، دیده نمی‌شود که منتشر شده باشد و ما بدانیم که فعالیت‌هایی که طی این سال‌ها انجام گرفته چه تغییراتی به دنبال داشته است.
بنابراین اطلاعات ما بیشتر در مورد عرضه نیروی کار و نقش خانواده‌ها و آنهایی است که کودکان را وارد بازار کار می‌کنند و نمی‌دانیم که بخش تقاضای کار کودک در چه وضعیتی قرار دارد. همچنین بیشتر مطالعات در ایران مربوط به کار کودکان خیابانی است و انواع دیگر کار کمتر مورد توجه قرار گرفته است.»