نگاهی کلی به شرایط اقتصادی استان بیانگر این است که استان ۸۶۳ هزار نفری خراسان شمالی حدود ۴۰۰ واحد تولیدی و صنعتی با سرمایه گذاری ۱۳ هزار میلیارد ریال و اشتغال ۱۱ هزار نفر دارد که از لحاظ داشتن صنایع بزرگ صنعتی در بین ۳۱ استان کشور رتبه دهم را داراست که این آمار نشان می دهد از لحاظ توسعه اقتصادی در شرایط مناسبی قرار نداریم و موانع بزرگی بر سر راه تولید استان واقع شده است.
ضمن اینکه سهم این استان در حوزه کشاورزی بیش از میانگین کشور است اما در حوزه صنعت و خدمات پایین تر است ولازم است تا در حوزه تولید و صنعت به عنوان پیشران اقتصاد تلاش بیشتری شود.
هر چند که اقتصاد خراسان شمالی همانند سایر استان‌های دیگر متاثر از مشکلات ملی همچون تحریمها، کرونا و مشکلات ارزی است ولی نبود زیرساخت ریلی، بزرگراهی و سیستم حمل و نقل ناقص در کنار واسطه گری، قوانین دست و پاگیر و در کنار نبود نیروی ماهر از مهمترین مشکلات و موانعی است که تولیدکنندگان با آن دست و پنجه نرم می کنند و طرح هایی نیز در استان وجود دارند که با وجود سرمایه‌گذار به سرانجام نرسیده است.
این کارشناسان معتقدند که این گره های کور در اقتصاد خراسان شمالی در سفر بیست و ششم آیت الله سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور در استان مطرح و بررسی شود که برخی از این مشکلات و موانع تولید استان در گفت و گو با چند تن از مسوولان و تولید کنندگان این خطه از شمالشرق کشور را جویا شدیم:
موانع بانکی و مالیاتی
بر اساس آمار گمرک خراسان شمالی، در سال ۹۹ با وجود همه گیری کرونا میزان صادرات کالاهای غیر نفتی استان حدود هشت درصد از واردات پیشی گرفت و تراز تجاری خراسان شمالی مثبت شد ضمن اینکه در سال ۱۴۰۰ نیز حدود ۵۳ میلیون و ۶۲۷ هزار دلار کالای غیرنفتی از این استان صادر شد که نسبت به سال قبل از آن ۲۴ درصد رشد یافت.
با وجود کارآمدی دولت در بخش تولید و صنعت در این استان مرزی، ولی موانعی نیز در اقتصاد این استان وجود دارد که در مواردی رغبتی برای حضور سرمایه گذار در استان ایجاد نمی کند.
معاون اقتصادی استانداری خراسان شمالی در این رابطه کمبود اختیارات بانک های استان در پرداخت تسهیلات و مشکلات مالیاتی را از موانع تولید در این خطه بیان کرد و می افزاید: بانک های دولتی و خصوصی مجوز پرداخت تسهیلات بیشتر از ۲ میلیارد تومان را از مرکز دریافت می کنند که بایستی تدابیری اندیشیده شود تا این میزان از پرداختی در سال پنج برابر شود و در اولین جلسه ستاد تسهیل در سال جدید مصوب کردیم که اختیارات بانکها پنج برابر افزایش یابد، چرا که طرح های بزرگی در استان داریم و نیاز به بودجه زیادی است.
محمود قنبری؛ کارخانه منیزیم جاجرم را با اشتغالزایی زیاد از جمله مصداقی از کارخانه های استان عنوان کرد که هم اکنون نیاز به ۱۷۵ میلیارد تومان تسهیلات نیاز دارد و در گیر و دار نامه های اداری بانک ها مانده است.
وی در ادامه مشکلات مالیاتی را از دیگر موانع تولید استان عنوان می کند و می گوید: بر اساس قانون هر شرکت سرمایه گذاری برای تولید باید مفاصحات حساب را از اداره کل مالیات دریافت و ارائه دهد و نیاز است تا در این زمینه همکاری بیشتری انجام شود.
قنبری می گوید: سرمایه گذاری که از لحاظ قانونی در امر گرفتن مجوز دارای مشکل است ولی از دانش و طرح خوبی برخوردار است باید کمک شود و موانع تولید آن برطرف کرد.
وی خواهان سرعت بخشی به صدور مجوز سرمایه گذاری در استان خراسان شمالی شد و از مدیران دستگاه های مرتبط خواست تا موانع سرمایه گذاری را در این استان برطرف کنند.
زیرساخت ناقص
بر اساس نظر کارشناسان نبود زیرساخت های جاده ای از جمله بزرگراه و شبکه ریلی را می توان بزرگترین مانع برای تولید استان عنوان کرد و اگر نگاهی به وضعیت حمل و نقل استان داشته باشیم، متوجه می شویم که بر اساس آمار اداره کل راه و شهرسازی استان، طول بزرگراه ها در استان ۱۸۱ کیلومتر است که کمتر از یک درصد بزرگراه ها و طول راه های فرعی استان ۷۴۵ کیلومتر که معادل ۱.۷۵ درصد از راه های فرعی کشور است و بنا به گفته مدیرکل راه و شهرسازی خراسان شمالی؛ این استان برای پاسخ به نیاز سرمایه گذاران باید سه هزار کیلومتر راه در محورهای روستایی، اصلی و بزرگراهی استان ساخته شود.
از آنجایی که خراسان شمالی در حد فاصل ۲ قطب سیاحتی و زیارتی کشور واقع است و از طرفی نیاز شدیدی سرمایه گذاران در این استان به اتصال ریلی و بزرگراهی احساس می شود که باید این مانع در اولویت طرح های استانی قرار گیرد.
با این حال اجرای پروژه ریلی مشهد- بجنورد- گرگان نیز از دیگر طرح های استان بود که در حال حاضری در سودای جذب سرمایه گذار به سر می برد.
اجرای پروژه ریلی مشهد- بجنورد- گرگان از برنامه های دولت دهم در استان بود که ۶۰۰ کیلومتر آن از استان خراسان شمالی عبور می‌کرد ولی بدلیل نبود سرمایه گذار همچنان این طرح در بلاتکلیفی به سر می برد.
مدیرکل دفتر جذب و سرمایه گذاری استانداری خراسان شمالی در این ارتباط با بیان اینکه زیرساخت های حمل و نقل نقش مهمی در رونق اقتصاد ملی، محلی و افزایش اشتغالزایی دارد، می گوید: بسیاری از کشورها به دنبال توسعه این زیرساخت ها هستند تا در این میدان گوی رقابت را از یکدیگر بربایند.
سید علی میرکریمی بر این نکته تاکید دارد که درآمد ترانزیتی مهمترین و پولسازترین دستاورد توسعه زیرساخت های حمل و نقل است که در برخی از استانها یک منبع درآمد پایدار محسوب می شود که استان ما از این نعمت بی بهره است و این مانع سایر حوزه ها نیز تحت شعاع خود قرار داده است.
وی می گوید: نبود سیستم حمل و نقل مناسب دسترسی به استان را مشکل کرده و سرمایه گذاری که وارد استان ما می شود در ابتدا به فکر تسهیل صادرات است که نقش شبکه ریلی برای دسترسی به آب های آزاد و مرکز کشور بسیار برجسته می شود.
مدیرکل دفتر جذب و سرمایه گذاری استانداری خراسان شمالی در ادامه می افزاید که علاوه بر مشکلات زیرساختی، قوانین دست و پاگیر نیز مانعی دیگر بر سر راه تولید کنندگان استان است و ارگان ها فرآیند استعلامات را برای تولید کننده زمانبر و مشکل می کنند. هر چند که تفسیرهای سلیقه ای در موضوع سرمایه گذاری چالش برانگیز است و انتظار نیست که قانون رعایت نشود، اما تفسیر درستی از قانون با دانش و آگاهی ها داشته باشیم.
میرکریمی می گوید: عدم آشنایی با آیین نامه ها، تازه کاربودن کارشناسان در بدنه اقتصادی دستگاه ها موجب زمانبر بودن پروسه سرمایه گذاری در استان می شود و همین مشکل موجب اتلاف زمان و انگیزه سرمایه گذار را از بین می برد.
وی؛ تورم، بی ثباتی قیمت ها و کرونا را از دیگر مشکلات ملی در سال های اخیر دانست که بر اقتصاد استان نیز تاثیرگذاشته است، به طوری که این موضوع می‌تواند عاملان اقتصادی را در تصمیم‌گیری خود دچار بلاتکیلفی کند چرا که وجود تورم، بنگاه‌های اقتصادی را در زمینه برآورد درآمد و هزینه با دشواری مواجه می‌کند.
نبود بانک اطلاعاتی دقیق
چالش ها و موانع تولید استان تا حدی توسط برخی از مسوولان بیان شد و در این میان بخش‌خصوصی در توسعه اقتصادی استان نقشی انکارناپذیر برعهده دارد و در قانون‌اساسی جمهوری اسلامی ایران، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی به‌عنوان نماینده بخش‌خصوصی در حوزه اقتصاد معرفی شده و از جایگاه مشورتی با قوای سه‌گانه نظام نیز برخوردار است و این نهادی که بسترسازی و ریل‌گذاری جهت از سرگیری روابط در فضای بین‌الملل را بر عهده دارد تنها در یک سال گذشته میزبان سفیر ترکمنستان، ارمنستان و اعزام هیات تجاری از خراسان شمالی به ترکیه و اسپانیا بوده است. که منجر به انعقاد تفاهم نامه هایی در حوزه های مختلف در راستای افزایش مراودات تجاری استان خراسان شمالی با این کشورها شده است.
این دیدارها در نهایت منجر به امضای چند تفاهم نامه و افتتاح دو دفتر در استان های خراسان شمالی و آخال ترکمنستان و کشور ترکیه برای پیگیری امور اقتصادی وهمچنین معرفی تولیدات استان به این کشورها شد.
استان خراسان شمالی با وجود برخورداری از ۲۸۱ کیلومتر مرز امن و آرام با کشور ترکمنستان و همجواری با این استان می تواند بازار خوبی را برای فروش محصولاتش فراهم کند.
در این زمینه و چگونگی استفاده از این روادید و موانع تولید در این ارتباط با سعید پورآبادی رییس اتاق بازرگانی خراسان شمالی گفت و گو کردیم.
دبیر شورای گفت و گوی دولت و بخش خصوصی استان خراسان شمالی در ابتدا تحریم ها را مشکلی اساسی برای تبادلات تجاری با کشورهای خارجی بیان کرد و بدون اشاره به میزان ارز برگشی استان گفت که صادراتی به کشورهای عراق، افغانستان، ترکیه، روسیه، چین، قزاقستان و ارمنستان داشته ایم که ارز تجاری ما بدلیل تحریم ها برگشت نخورده است.
سعید پورآبادی نبود بانک اطلاعاتی دقیق از تولید را مشکل حوزه سرمایه گذاری استان دانست و خواهان تشکیل بانک اطلاعاتی قوی در حوزه تولید و نیازمندی ها شد.
وی در ادامه می افزاید: ۵۳ واحد تولیدی راکد و تامین مواد اولیه دیگر واحدهای تولیدی در شهرک های صنعتی استان وجود دارند که مانعی بزرگ برای تولید محسوب می شود و باید در سال جدید با همنشینی مسوولان به چرخه تولید بازگردد.
پورآبادی می گوید: تامین قطعات پلاستیکی برای واحدهای تولیدی و آهن اسفنجی برای کارخانه فولاد استان از مهمترین مواد اولیه ای است که برای تامین آن با مشکل مواجه هستیم، هر چند که این کارخانه ها تاکنون فعال بوده اند ولی با رایزنی می توانیم سهم بیشتری از مواد اولیه را وارد استان کنیم.
وی نبود زیرساخت حمل و نقل و شبکه ریلی را از دیگر موانع تولید استان عنوان کرد و گفت که توسعه استان در گرو توسعه شبکه ریلی و احداث بزرگراه است و باید سیاست های استان به سمتی پیش رود که سرمایه گذار به راحتی به بازارهای استان های همجوار، پایتخت و حتی بنادر و آب های آزاد دست یابد.
رییس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان شمالی می افزاید: ناوگان باربری استان تنها با یک شرکت حمل و نقل باربری فعال است و صادرات پتروشیمی و سیمان استان در بیشتر موارد با ناوگان باربری استان های همجوار جابجا می شود که هزینه زیادی را هم بدنبال دارد.
ضرورت برندسازی
مزیت نسبی یکی از ابزارهای کارآمد برای تصمیم گیری در تولید و تجارت محصولات از دو بعد جایگزینی واردات و توسعه صادرات حائز اهمیت است و کالاهای دارای مزیت نسبی جایگاه خوبی در برندسازی دارند و در حال حاضر محصولات همچون آبنبات بجنورد، لبنیات شیروان، سمنوی گرمه از جمله محصولاتی هستند که می توانند بعنوان کالایی مهم در استان برندسازی شوند ولی آمار دقیقی نیز از برندسازی استان در دست نیست.
رییس اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی در ادامه گفت و گو به مانع برندسازی بر سر راه سرمایه گذاری استان اشاره کرد و می افزاید: در بازار رقابتی امروزی هر چقدر برند قوی‌تر و شناخته‌تر باشد، موثر خواهد بود و گوی سبقت را از رقبای خود می گیرد و در استان ما بر روی این مقوله باید بیشتر کار شود.
رضا فیروزه می گوید که ما در استان محصولاتی با مزیت نسبی داریم، ولی غافل از برندسازی نتوانسته ایم به خوبی در کشور نمایان شوند.
ریسک ناپذیر مدیران
همواره می دانیم که تولید کنندگان در برخی از موارد دل پری از مشکلات دارند و با وجود سختی ها دست از تلاش برای آبادانی میهن بر نمی دارند و از این جهت است که نگاه فعالان اقتصادی همواره در خط مقدم تولید دارای اهمیت خاص است و باید دید که این جهادگران در این استان با چه مشکلاتی دست و پنجه نرم می کنند.
شرکت سبک سازان شرق یکی از شرکت های فعال در حوزه تولید استان است که در شهرک صنعتی بجنورد در زمینه بتن سبک فعالیت می کند و تولیدات خود را به سایر استانها نیز صادر می کند.
از دید عبدالله خدابنده مدیرعامل شرکت سبک سازان مهمترین مانع عرصه تولید دراستان ریسک پذیری مدیران دانست و معتقد است که مدیران باید از اقتدار لازم برای نرم کردن قانون برخوردار باشند و راه سخت و پر پیچ و خم اداری را برای سرمایه گذار هموار کنند.
وی می افزاید: اگر مدیران استان سازماندهی و برنامه ریزی منسجمی برای به حداقل رساندن تاثیر ریسک های منفی و افزایش دامنه فرصت ها برای تولید کنندگان ایجاد کنند، در این صورت تولید کننده و مدیر به نتیجه مثبتی دست می یابند.
این تولید کننده بتن به مشکلات قانونی مدیران نیز واقف است و می گوید: چنانچه مدیری در استان ما ریسک پذیری کند با هزاران گیرودار و تبصره قانونی بالادستی مواجه می شود، تا نتواند مشکل را حل کند.
خدابنده پیشنهاد می کند که در این شرایط لازم است تا فضای استان برای تولید کنندگان بازتر شود و تا حدی قوانین دست و پاگیر و بروکراسی اداری را محدود کنیم تا سرمایه گذار با شوق بیشتری در استان تولید کند.
واسطه گری بلای جان تولید کنندگان
از نگاه برخی از مدیران واسطه گری پدیده دیگری است که تا حدی بر پیکره اقتصاد استان ضربه وارد کرده است که تجربه تلخ پیازکاران استان خراسان شمالی در سال زراعی ۱۳۹۹ که به دلیل نبود مشتری و پایین بودن قیمت منجر به خراب شدن بیش از ۱۰ هزار تن از این محصول در انبارهای غیر استاندارد خانگی و سردخانه ها انجامید، مصداقی از دست واسطه گری در این بازار است و باعث شد تا در فصل کشت پیاز در سال جاری (اوایل فروردین تا اواسط اردیبهشت) کشاورزان رغتبی به کشت این محصول نداشته باشند.
مدیرعامل شرکت سبک سازان شرق در ادامه واسطه گری در بازار تولید استان را تایید و در این ارتباط می افزاید: واسطه هایی از استان های همجوار محصولات شرکت ما را در حجم انبوه خریداری می کنند و در استان های دیگر انبار و با توجه به تورم به بازار عرضه می کنند.
وی می افزاید: واسطه گری در صنف ما موجب شده تا مسیر تولید تا عرضه طولانی تر شود و به همان میزان شاهد حضور حلقه های بیشتری از زنجیره دلالی خواهیم بود.
عبدالله خدابنده معتقد است از آنجایی که کشاورزی قطب اصلی توسعه خراسان شمالی را تشکیل می دهد، جنس واسطه گری در خراسان شمالی بیشتر در حوزه کشاورزی رخنه کرده است و کشاورزان بیش از صنعتگران با پدیده شوم دلالی درگیر هستند.
وی در ادامه می گوید که استان ما به نسبت سایر استان ها دارای جمعیت و مساحت کمتری است و به همین تناسب واحدهای تولیدی کمتری نیز دارد و اگر مدیران ما اطلاع دقیقی از حوزه کاری خود داشته باشند بازار را بهتر کنترل و دلالی فرزند ناخلف اقتصاد را از بین می برند.
این تولیدکننده می گوید: واسطه گری در استان ما به نسبت گذشته در حال رواج است و مادامی که عرضه مواد خام و پایه برای تولیدکننده فراهم نباشد و سیر و فرآیند عرضه و ارائه مواد کوتاه تر نشود دست دلالان از بازار استان قطع نمی شود.
کمبود نیروی ماهر و متخصص
دانیال شمسیان از تولید کنندگان صنعت بسته بندی استان در ادامه این موانع، کمبود نیروی ماهر و متخصص را از مهمترین موانع تولید در خرسان شمالی دانست و می گوید: نیروی ماهر سرمایه ای است که در توسعه هر بخشی بیشترین تاثیرگذاری را دارد، در صورتی که دیدگاه تولیدکننده های استان خلاف این نظر است و سعی می کنند که نیروی متخصص را با کمترین مزایا و حقوق به کار گیرند و همین معزل موجب می شود تا نیروی ماهر و جوان به تهران و سایر مناطق دیگر مهاجرت کنند.
وی می افزاید: اقتصاد خراسان شمالی با محوریت کشاورزی و دامداری بنا نهاده شده که این موارد موجب شده است که فضای سرمایه گذاری مناسبی در منطقه شکل نگیرد و مردم رغبتی به کار تولید نداشته باشند و بیشتر به سمت واسطه گری و فعالیت های بدون دردسر پیش بروند و این امر موجب می شود تا فرهنگ ارزش آفرینی در اقتصاد استان کمرنگ شود.
این سرمایه گذار می گوید: بعنوان سرمایه گذاری که ارتباط نزدیکی با صنعت استان های شمالی و تهران دارم، معتقدم که مسوولان خراسان شمالی بسیار دلسوزانه با سرمایه گذاران برخورد می کنند، ولی نبود نیروی کارشناس در دستگاه های دولتی تا حد زیادی سرمایه گذاران را در قوانین تولید دچار سردرگمی می کند و اگر خود سرمایه گذار با افراد مطلع در سازمان ها ارتباط نداشته باشد از نوع تسهیلات بانکی و قوانین جدید تولید بی اطلاع می شود.
وی با بیان اینکه مشکلات حمل و نقل خراسان شمالی هر تولید کننده ای را آزار می دهد، می افزاید: این استان شبکه ریلی و بزرگراهی مناسبی ندارد و همین مانع هزینه حمل و نقل را افزایش می دهد به طوری بسیاری از محصولات منطقه به خراسان رضوی ارسال و از طریق این استان به مناطق دیگر صادر می شود.
به گفته شمسیان؛ محصولاتی را که از طریق شبکه حمل و نقل خراسان رضوی به پایتخت ارسال می کنم ۳۰ درصد کمتر از خراسان شمالی است با وجود اینکه فاصله تهران به بجنورد کمتر از فاصله تهران به مشهد است.
خراسان شمالی ۸۶۳ هزار نفر جمعیت دارد که ۴۴درصد آن ها در روستاها زندگی می کنند.
سهم اشتغال خراسان شمالی در بخش کشاورزی ۳۹.۶ درصد، صنعت ۲۴.۳ درصد و خدمات ۳۶.۱ درصد است و سهم این استان در حوزه کشاورزی بیش از میانگین کشور است اما در حوزه صنعت و خدمات پایین تر است.
همچنین این استان با ۱۵ ناحیه و شهرک صنعتی و یک منطقه ویژه اقتصادی، اکنون ۲۵۷ واحد است در حالی که درابتدای دولت شمار این واحد ها ۱۴۶ واحد بود و از دیگر سو با افزایش واحد های صنعتی میزان اشتغال نیز از هزار و ۷۰ نفر به چهار هزار و ۵۳۴ نفر رسید.