تغییر مسیر دیپلماسی به نفع مردم/ دولت چگونه سیاست خارجی را متوازن‌سازی کرد؟

گروه سیاست خارجی خبرگزاری ایرنا - ۲۸ خرداد ۱۴۰۰ بعد از یک دوره پر فراز و نشیب اتفاق جدیدی به واسطه انتخاب مردم رخ داد که راه نجات کشور از این تصمیم گشوده شد، در تاریخ دولت‌های بعد از انقلاب، هیچ رئیس‌جمهوری به‌اندازه آیت‌الله رئیسی میراث‌دار مشکلات، ضعف‌ها و کاستی‌های برجای‌مانده از دولت پیش از خود نبوده و شرایط هنگام تحویل دولت آنقدر سخت بود که بسیاری از شاخص‌های کلان اقتصاد ایران در وضعیت بدی قرار داشت و بسیاری از چالش‌های اقتصادی مانند کسری بودجه، کاهش ارزش پول ملی و تورم بالا ماحصل هشت سال سیاست‌گذاری نادرست و ناکارآمدی بود، شرایط در زمان تحویل دولت آنقدر بد بود که مطابق اظهارنظر خود آیت‌الله رئیسی از همان اولین جلسه حضورش در دولت با وزرای روحانی بر سر پرداخت حقوق مردادماه بحث و چالش داشتند! این یعنی شروع کار جهادی در یک شرایط غیر عادی. در این اتمسفر، مهمترین چالش دولت سیزدهم در آغاز کار، اقتصاد و تامین معیشت مردم بود، اما در عین حال تعیین دستمزد عادلانه برای کارگران، تفکیک پیشران‌های اقتصادی کشور از مذاکرات وین، پایان دادن به رانت ارزی و دیپلماسی بدیع و گسترده رابطه با همسایگان به کانون تمرکز دیپلماسی دولت سیزدهم تبدیل شد. مهم‌تر از همه این موارد شروع برای بازگشت سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی بود که دولت‌ گام های مهمی در این زمینه برداشت؛ حالا در اولین سالگرد انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ در گزارش‌های متعدد به بررسی عملکرد و مرور این اتفاقات پرداخته‌ایم.

وعده رئیسی: تغییر مسیر دیپلماسی از تعلل به تکاپو

«اجازه نمی‌دهیم مسئله دیپلماسی در وزارت خارجه تنها به مناسبات سیاسی خلاصه شود بلکه مناسبات اقتصادی در متن کار ما قرار خواهد داشت». این وعده آیت‌الله رئیسی در رقابت‌های انتخاباتی و سرفصل مسیر روشنی بود که وی برای آینده وزارت امور خارجه در دولت سیزدهم ترسیم کرد. دولتی که در افق روابط خود با جهان تنها قاره سبز و آمریکا را ندید بلکه تلاش کرد تا از آنچه جغرافیای منطقه در اختیارش قرار داده، بیشترین بهره را در راستای تامین منافع و سفره مردم برد. این نگرش رئیس‌جمهور را، «حسین  امیرعبداللهیان» وزیر امورخارجه اینگونه توصیف کرده است: «رئیس‌جمهور به من گفتند که هر جا در آسیا، بین همسایگان و سایر قاره‌های جهان منافعی برای جمهوری اسلامی ایران وجود داشته باشد و آماده همکاری و کمک باشند؛ من خواهم رفت و هیچ خط قرمزی وجود ندارد».

دولت در ۹ ماه گذشته تلاش کرد، قوانین و خطوط قرمز نانوشته‌ای که محدوده و مرز سیاست خارجی ایران را تنها در ارتباط با غرب ترسیم کرده و منافع ایران را در مرزهای فرامنطقه‌ای جستجو می‌کرد، را شکسته و راهی متفاوت در ارتباط با جهان برگزیند. گشایش فصل جدید از روابط با همسایگان و کشورهای منطقه و تلاش برای رفع سوءتفاهم‌های موجود، در همین راستا ارزیابی می‌شود. واقعیت آن است که طی سال‌های گذشته، برخی سیاست‌ها در روابط خارجی موجب سوء استفاده آمریکا برای اعمال سیاست فشار حداکثری بر مردم ایران شد آن هم درحالی که ایران به واسطه موقعیت ژئوپلتیکی و همسایگی با ۱۵ کشور می‌تواند شماری زیادی از این تحریم‌های ظالمانه را بی اثر سازد و سیاست همسایگی دولت سیزدهم و نگاه به شرق و منطقه، بر اساس همین راهبرد خنثی‌سازی تحریم‌ها و در راستای تاکیدات رهبر معظم انقلاب است. 

سفرهای رئیس‌جمهور و دستاوردهای آن

«زبان دنیا»، ترکیبی که منتقدان آیت‌الله رئیسی پیش از آغاز مسئولیت ایشان، با دستاویز قرار دادن آن مدعی بودند که دولتش توان بهره‌گیری از این ابزار را نخواهد داشت اما تعدد رفت‌وآمدهای دیپلماتیک در ۹ ماه مسئولیت رئیس‌جمهور نشان داد که دولت به دنبال افق‌گشایی‌ جدید در حوزه سیاست خارجی است.

همتایانی که مهمان رئیسی بودند

همچنین آیت‌الله رئیسی در ۹ ماه گذشته میزبان وزرای خارجه، مشاوران ویژه روسای جمهور کشورهای مختلف هم بوده است. «سرگئی لاوروف» وزیر خارجه روسیه، «فواد حسین» وزیر خارجه عراق، «شاه محمود قریشی» وزیر امور خارجه پاکستان، «رشید مردوف» وزیر امور خارجه ترکمنستان، «توشیمیتسو موتگی» وزیر امور خارجه ژاپن، «مولود چاووش‌اوغلو» وزیر امور خارجه ترکیه، «فیصل مقداد» وزیر امور خارجه سوریه، «محمد بن عبدالرحمن آل‌ثانی» معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر، «پکا هاویستو» وزیر امور خارجه فنلاند، «سایمون کاوونی» وزیر امور خارجه ایرلند، «بدر بن حمد البوسعیدی» وزیر امور خارجه عمان و «زبیگنیو رائو» وزیر امور خارجه لهستان و «سرگئی لاوروف» وزیر خارجه روسیه از مهم‌ترین وزرا و مقاماتی بودند که علاوه بر دیدار با وزیر امورخارجه ایران با رئیس‌جمهور هم دیدار کردند. 

شیخ «طحنون بن زاید آل‌نهیان» مشاور امنیت ملی امارات، «علی مملوک» رئیس دفتر امنیت ملی سوریه، ژنرال «ویو فنگ» وزیر دفاع چین، «محمد الحلبوسی» رئیس مجلس عراق هم از مقاماتی بودند که در مدت مسئولیت رئیس‌جمهور مهمان پاستور بودند. رئیس‌جمهور همچنین در ۹ ماه مسئولیت خود با همتایان خارجی یا مقامات چین، اتریش، فرانسه، بلژیک، ژاپن، ترکیه، نیکاراگوئه، روسیه، ترکمنستان، ارمنستان، عراق، قزاقستان، قطر، کویت، صربستان، تاجیکستان، اندونزی، سنگال به صورت تلفنی گفت‌وگو کرد که یکی از نتایج آن تامین واکسن مورد نیاز کشور بود. عضویت ایران در سازمان شانگهای، حضور در نشست اکو و انعقاد قرارداد سواپ گازی در کنار امضای معاهدات اقتصادی با کشورهای منطقه، از مهم‌ترین دستاوردهای دولت سیزدهم است که نتیجه ملموس آن گرچه در طولانی مدت دیده خواهد شد اما در کوتاه‌مدت هم نشان داد که سیاست خارجی می‌تواند روی دیگری از ارتباط را هم داشته باشد. 

چرخش به سوی همسایگان و به سود ایران 

ارتقا مناسبات سیاسی، اقتصادی و حتی فرهنگی ایران با کشورهای همسایه وعده آیت‌الله رئیسی در انتخابات سیزدهم ریاست جمهوری بود. وعده‌ای که نخستین گام اجرایی آن را می‌توان معرفی «حسین امیرعبداللهیان» به عنوان دیپلماتی که اشراف کامل به منطقه و کشورهای همسایه دارد و سال‌ها در وزارت خارجه مهره تاثیرگذاری بوده است؛ دانست. امیرعبداللهیان در سابقه خود معاونت اداره اول و کل سیاسی خلیج فارس، عضویت در کمیته مذاکرات ایران، عراق و آمریکا در موضوع عراق، معاونت دستیاری ویژه وزیر امور خارجه و ریاست ستاد ویژه در امور عراق، سفیر ایران در بحرین، مدیر کلی خلیج فارس و خاورمیانه وزارت امور خارجه و معاون عربی و آفریقای وزارت امور خارجه را در کارنامه کاری خود دارد که نشان از اشراف تجربی وی در این زمینه دارد. نتیجه نگاه استراتژیک به منطقه در دولت سیزدهم آغاز رفع سوتفاهم‌های موجود درروابط ایران با کشورهای همسایه به ویژه حاشیه‌نشینان خلیج فارس بود. طی ۹ ماه گذشته، جمهوری اسلامی ایران گفت‌وگوهای مثبتی را با عربستان سعودی انجام داده است که یکی از نتایج مثبت آن، تسهیل اعزام حجاج به مکه بوده است. 

نگاه مثبت ایران به منطقه در همان ماه‌های نخست آغاز به کار دولت سیزدهم سبب رفع سوتفاهم دیگری با همسایه شمال غربی شد. چالش ایران با جمهوری آذربایجان که می‌توانست در سایه دخالت‌های رژیم صهیونیستی به بحران تبدیل شود؛ با هوشیاری وزارت خارجه رفع شد. این هوشیاری در برخورد با تحولات همسایه شرقی هم قابل تامل است. افغانستان پس از روی کار آمدن طالبان می‌توانست برای ایران چالش‌آفرین شود اما مدیریت رویدادها مانع از این اتفاق شد. استقبال گرم و خارج از عرف دیپلماتیک امیر قطر و سلطان عمان نشان می‌دهد،چرخش به سوی همسایگان از دید آنها هم مثبت و اعتمادآفرین بوده است. 

نفع سفره‌های مردم اولویت دیپلماسی اقتصادی در دولت

مهم‌ترین انگیزه دولت از تحولات در سیاست خارجی، ملموس ساختن این تغییرات در زندگی مردم است و بر همین اساس، تلاش دولت سیزدهم در سال گذشته منجر به رشد۲۳ درصـدی در وزن و ۴۳ درصـدی در حجم مبادلات تجاری با ایران شد و این رقم به بیـش از ۱۰۰ میلیون تـن و ۵۱ میلیارد دلار رسید.  ۱۰۰ میلیون و ۱۳۱ هزار تن کالا به ارزش ۵۱ میلیارد و ۸۷۵ میلیون دلار در سـال ۱۴۰۰ بیـن ایـران و ۱۵ کشـور همسـایه تبـادل شـد کـه ۷۵ میلیـون و ۴۴۵ هـزار تن بـه ارزش ۲۶ میلیـارد و ۲۹ میلیون دلار سـهم صـادرات ایران به ایـن کشـورها و ۲۴ میلیـون و ۶۸۶ هـزار تن به ارزش ۲۵ میلیارد و ۸۴۶ میلیون دلار نیز سـهم واردات بوده اسـت. آزادسازی منابع ارزی بلوکه شده در کشورهای مختلف را هم می‌توان در فهرست دستاوردهای دولت و در نتیجه همین سیاست خارجی دانست. نزدیـک بـه نیـم میلیـارد دلار از پول‌هـای ایـران که از ابتدای انقلاب توسـط انگلسـتان بلوکه شـده بود، سـال گذشـته آزاد شـد و براساس رایزنی‌های دولت پول بلوکه شده در عراق هم به تدریج آزاد خواهد شد. 

دولت و متوازن سازی سیاست خارجی

دولت سیزدهم بیش از همه دولت‌های گذشته بر این مهم اعتقاد دارد که در سیاست خارجی اولویت اول و آخر، منافع ملی است و هرگونه ارتباطی با هر کشوری باید در محدوده این اصل ترسیم و انجام شود. در سایه چنین نگاهی و  فارغ از هجمه‌های اشاره شده، دولت تلاش کرده است با دو ابرقدرت جهان، چین و روسیه به روابط و تعامل راهبردی دست یابد. سند همکاری بلندمدت با چین و تفاهم‌نامه‌های امضا شده با روسیه در راستای این استراتژی است، استراتژی که سبب شد، پکن فارغ از تهدیدات واشنگتن، واردات نفت از ایران را افزایش دهد یا روسیه بی‌توجه به هیاهوی غرب، در موضوعات مختلف کنار ایران بیاستد.

دعوت از آیت‌الله رئیسی به منظور سخنرانی در جمع سران کشورهای گروه بریکس (متشکل از کشورهای روسیه، هند، برزیل و چین و آفریقای جنوبی) و اعلام حمایت این کشورها از حل و فصل دیپلماتیک موضوع هسته‌ای ایران نشان از استقبال کشورهای مستقل و قدرت‌های آینده جهان از سیاست متوازن سازی روابط با جهان در دولت سیزدهم است. رئیس جمهور در سخنرانی ویدئویی خود در این نشست ایران را با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی، شریک پایداری برای بریکس و جهان توصیف کرد و گفت: «موقعیت کم‌نظیر جغرافیای سیاسی و اقتصادی، می‌تواند ایران را به شریکی پایدار و قابل اتکاء جهت اتصال بریکس به گلوگاه‌های انرژی و بازارهای بزرگ جهانی مبدل نماید».

واقعیتی که بسیاری از تحلیلگران غربی در پیش‌بینی آینده جهان بر آن اذعان دارند، قدرت یافتن بلوک شرق در آینده‌ای نه چندان دور است و چرخش دولت سیزدهم به سمت این بلوک قدرت می‌تواند چشم انداز روشنی در مسیر تامین منافع کشور ترسیم کند.