روند فعالیت های دانش بنیانی از سال ۸۹ و با تصویب قانون حمایت از شرکت ها و موسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری ها و اختراعات در کشور آغاز شد. امروز تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان که روند ارزشیابی آنها از سال ۹۲ با روند دانش‌بنیان شدن ۵۵ شرکت آغاز شد، بعد از ۹ سال به ۶ هزار و ۸۸۲ شرکت دانش‌بنیان و نوپای نوع یک و ۲ رسیده است.
این مجموعه ها در حوزه های فناورانه مختلف همچون کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی، دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان، مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته، وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی، سخت‌افزارهای برق و الکترونیک، لیزر و فوتونیک، فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، خدمات تجاری‌سازی و صنایع فرهنگی، خلاق و علوم انسانی و اجتماعی فعالیت می کنند.
سهم هر کدام از این عرصه‌ها از زیست‌بوم فناوری و نوآوری متفاوت است؛ به طور مثال حوزه کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی با ۲۸۹ مجموعه، دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان با ۴۲۱ مجموعه، مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی با ۹۸۳ مجموعه، ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته با ۱۴۸۸ مجموعه، وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی با ۲۶۵ مجموعه، سخت‌افزارهای برق و الکترونیک، لیزر و فوتونیک با ۱۵۲۵ مجموعه، فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای با ۱۵۵۰ مجموعه، خدمات تجاری‌سازی با ۳۴۵ مجموعه و صنایع فرهنگی، خلاق و علوم انسانی و اجتماعی با ۱۶ مجموعه نقشی موثر در این حوزه دارند.
اما نرخ رشد کم این شرکت‌ها طی سال‌های اخیر (سال ۹۷ تعداد ۴ هزار و ۵۰ شرکت و سال ۹۹ تعداد ۵ هزار و ۷۰۵ شرکت بر اساس آمار معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری) نسبت به سال‌های پیش از آن و کم بودن سهم صنایع فرهنگی، خلاق و علوم انسانی و اجتماعی (۱۶ شرکت) تا حدی نقطه ضعف توسعه اقتصاد دانش بنیان است.
این آمار وقتی مهم‌تر می‌شود که به آمار دانشجویان رشته‌های علوم انسانی توجه کنیم. بر اساس آخرین گزارش آموزش عالی در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ تعداد کل دانشجویان کشور در سال ۱۴۰۰، سه میلیون و ۲۰۶ هزار و ۳۸۰ نفر بوده است که از این تعداد ۷۰۱ هزار و ۶۲۰ نفر (۲۱/۹ درصد) در نظام حضوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تحصیل می کنند. همچنین تعداد یک میلیون و ۸۴۷ هزار و ۱۶۶ نفر (۵۷ درصد) در بخش دولتی و یک میلیون و ۳۵۹ هزار و ۲۱۴ نفر (۴۲ درصد) در بخش غیردولتی درس می‌خوانند.
دکتر ابوالفضل باقری عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در گفت وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، در مورد دلیل ثابت ماندن تعداد شرکت های دانش بنیان بعد از رشد فراوان سال های ۹۵ و ۹۷ اظهار داشت: نرخ رشد این شرکت ها نسبت به قبل کمتر بوده ولی باید توجه کنیم تعداد شرکت ها به تنهایی شاخص کامل و دقیقی نیست و اقتصاد و اشتغال مهم است.
حتی اگر تعداد شرکت ها کمتر باشد، ولی حجم اقتصاد دانش بنیان بزرگ تر باشد و اشتغال بیشتری ایجاد کنیم، به این معناست که شرکت ها بالغ تر هستند. راهکار این مساله بزرگ کردن شرکت های موجود است که جزء اهداف سیاستی و برنامه ای کشور نیز هست.
شرکت‌های موجود را باید بزرگ کنیم
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور یکی از دلایل کم بودن نرخ رشد شرکت‌های دانش‌بنیان را شاخص‌های سخت‌گیرانه دانش‌بنیانی شدن دانست و افزود: این موضوع خوب است؛ زیرا دانش‌بنیان بودن برند قابل اعتمادی است و استانداردهای ارزشیابی آن در معاونت علمی پایین نیامده و سخت‌گیری هایی برای دانش‌بنیان شدن شرکت‌ها صورت می‌گیرد.
باقری ادامه داد: البته اقتصاد دانش بنیان به طور کلی حدود یک درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را به خود اختصاص داده است و نمی توان انتظار داشت بدون بزرگ شدن این اقتصاد تعداد شرکت ها بیشتر شود.
مدیر شبکه سیاست پژوهی علم، فناوری و نوآوری با اشاره به تحریم ها علیه کشور اظهار داشت: کشور در سال های اخیر تحت تحریم بوده که بر رشد اقتصادی کشور هم اثر گذاشته و این امر به حوزه اقتصاد دانش بنیان نیز تسری یافته است.
بازار اقتصاد دانش بنیان یا صادرات است، یا دولت و دستگاه های اجرایی یا شرکت های خصوصی یا مردم، اما کاهش نرخ رشد اقتصادی باعث می شود این بازار در همه بخش ها آسیب ببیند.
وی ادامه داد: علت دیگر که در قانون جهش تولید دانش بنیان و حتی شعار سال مقام معظم رهبری نیز به آن پرداخته شده، کوچک بودن زمین بازی دانش بنیان است. این شرکت ها با زمین بازی فعلی نمی توانند افزایش یابند. اما اگر فضا را برای آنها بزرگتر کنیم اثرگذاری و سهم آنها در اشتغال و تولید ناخالص داخلی بیشتر می شود و این وضع به طور خودکار به توسعه اقتصاد دانش بنیان کمک می کند. حمایت های قانون جهش تولید دانش بنیان نیز در گسترش فضای کاری این شرکت ها موثر است.
اقتصاد دانش‌بنیان فقط شامل شرکت‌های دانش‌بنیان نیست
باقری توضیح داد: بر اساس قانون حمایت از شرکت های دانش بنیان مصوب سال ۱۳۸۹ ابزارهای حمایتی از شرکت های دانش بنیان مانند معافیت مالیاتی وجود داشت؛ ولی قانون جهش تولید دانش بنیان فقط روی فعالیت های شرکت های دانش بنیان متمرکز نیست و هر شرکتی که بخشی از فعالیت هایش دانش بنیان باشد مثلا یک شرکت پتروشیمی، فولاد و غیره که فعالیت دانش بنیان کند به همان میزان از معافیت مالیاتی برخوردار می شود که جزئیات این موارد در ایین نامه قانون مشخص خواهد شد.
وی نتیجه گرفت: به این صورت اقتصاد دانش بنیان ما دیگر فقط شامل شرکت های دانش بنیان نیست بلکه هر شرکتی است که فعالیت دانش بنیان انجام دهد. اگر این شرکت ها که عمدتا هم بر منابع طبیعی کشور و معادن کار می کنند بخشی از سرمایه و فعالیت خود را به فعالیت دانش بنیان معطوف کنند شاهد تحول در اقتصاد دانش بنیان خواهیم بود. آیین نامه های قانون جهش تولید دانش بنیان در حال تدوین و بندهای بدون نیاز به آیین نامه نیز در حال اجرا است.