۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ بود که مردم بعد ۲ سال شیوع کرونا توانستند در نمایشگاه کتاب تهران حضور یابند اما ایستگاه‌های مترو اطراف نمایشگاه از این موضوع حکایت داشت که برخلاف سال‌های قبل جمعیت زیادی از این رخداد فرهنگی، استقبال نکرده‌اند. البته هرچه به روز پایانی برگزاری نمایشگاه (۳۱ اردیبهشت) نزدیک‌تر شدیم از سردی این رویداد فرهنگی کاسته شد. پژوهشگران ایرنا با توجه به کمرنگ‌شدن مطالعه کتاب و پایین بودن سرانه مطالعه که سال‌ها است به عنوان یکی از مشکلات فرهنگی کشور عنوان شده، نقاط مثبت و منفی نمایشگاه بین‌المللی کتاب را بررسی کرده‌اند.
در پیوند با وضعیت مطالعه در کشور باید گفت آخرین آمار از سرانه کتاب را مرکز آمار ایران در سال ۹۹ ارائه داد. در سال ١٣٩٩ سرانه مطالعه افراد ۱۵ ساله و بیشترِ با سواد در ماه به طور متوسط ٨ ساعت و ١٨ دقیقه برآورد شد که به عبارت دیگر ۱۶ دقیقه و ۳۶ ثانیه در روز بوده است. استان‌های یزد با ۱۵ ساعت و ۱۶ دقیقه، قم با ۱۵ ساعت و ١٢ دقیقه و قزوین با ١٢ ساعت و ۵۸ دقیقه در ماه بیشترین و استان‌های کرمانشاه با ٣ ساعت و ۴۰ دقیقه، کهگیلویه و بویر احمد با ٣ ساعت و ٢٢ دقیقه و بوشهر با ٢ ساعت و ۴۰ دقیقه در ماه کمترین سرانه مطالعه را در سال ١٣٩٩ داشته‌اند. (۱)
کاستی‌های نمایشگاه کتاب امسال
به رسم هر سال روزهای ابتدایی نمایشگاه کتاب خلوت بود اما نه چنان که کسی در آن یافت نشود. زینب عیوضی دانشجوی دکتری با کتاب‌هایی در خصوص تاریخ ایران دوره صفویه به پژوهشگر ایرنا گفت: هر سال به نمایشگاه کتاب می‌آید اما امسال نمایشگاه از آنچه که تصور می‌شد هم خلوت‌تر است. نشر چشمه‌ای که همیشه شلوغ‌ترین غرفه را داشت، حالا خلوت است و می‌شود با فراق بال رمان‌ها را یکی یکی برداشت و ورق زد.
یکی از پیشنهادات درباره برگزاری این است که نمایشگاه کتاب سال‌های آینده در روزهای نخست ماه برگزار شود چرا که ابتدای ماه قدرت خرید مردم بالاتر است
عیوضی یکی از نقاط ضعف نمایشگاه کتاب را تجدید چاپ نشدن بسیاری از کتاب‌های تخصصی عنوان کرد و بیان داشت: تاریخ چند جلدی ایران کمبریج دیگر چاپ نشده و ناشر، شما را به صبر برای فرصت تجدید چاپ کتاب‌ها فرامی‌خواند. غرفه انتشارات علمی _ فرهنگی هم کوچک‌ترین شباهتی به غرفه هفت یا هشت سال قبل خود ندارد، این ناشر که همیشه عنوان ناشر برگزیده نمایشگاه کتاب را با افتخار در برگ آغازین آثارش می‌نگارد، حالا تجدید چاپ آن آثار با حروف‌چینی چند دهه پیش را کنار گذاشته و کتاب‌هایی جدید با طرح جلدهای چشمگیر را روانه بازار کتاب می‌کند.
به گفته این دانشجوی دکتری، بدون شک یکی از مهمترین رویدادهای فرهنگی کشور برگزاری نمایشگاه کتاب است. در این دو سالی که گذشت بازار نشر کتاب افتان و خیزان به حیاتش ادامه داد و اهالی کتاب هم اخبار چاپ یا تجدید چاپ کتاب‌ها را از سایت‌ها و کانال‌های مجازی دنبال می‌کردند اما لذت تورق کتاب تازه چاپ شده در نمایشگاه کتاب کجا و خواندن خبری در صفحه مجازی کجا!
در روز دوم به سراغ فرشاد سلیمی یکی از فعالان فرهنگی حوزه کتاب رفتیم و نظر وی را در مورد مهمترین ضعف این دوره نمایشگاه کتاب را جویا شدیم. سلیمی در این خصوص اظهار داشت: نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران باید تجلی در قد و قواره عنوان خودش داشته باشد. عنوان بین‌المللی یعنی در اینجا فرصتی فراهم شده تا تمام اهل کتاب در همه دنیا در این مکان امکان حضور یابند اما در نمایشگاه امسال جنبه بین‌المللی آن کمتر امکان تجلی پیدا کرده است.
یکی دیگر از مهمترین مسائلی که مراجعه‌کنندگان در نمایشگاه کتاب به آن اشاره کردند، قیمت‌های نجومی کتاب‌ها بود. عباس بصیری مدرس دانشگاه که روز سوم را برای خرید کتاب انتخاب کرده بود، گفت: با دوستان که غرفه‌ها را می‌گشتیم، می‌دیدیم خریداران کتاب گلایه‌مندند، چون افرادی که علاقه‌مند به کتاب هستند نمی‌توانند کتاب را از سبد خریدهای زندگیشان حذف کنند اما از طرفی با توجه به بالا رفتن قیمت این کالای فرهنگی، قدرت خرید کتاب‌های مورد علاقه خود را ندارند. به نظر می‌رسد با توجه به اینکه سه سال همه‌گیری کرونا را داشتیم حال و هوای نمایشگاه و حضور مردم در آن برای روز نخست خوب است با این حال امیدواریم مانند سال‌ها گذشته که نمایشگاه شلوغ بود در روزهای آتی هم رونق بیشتری بگیرد.
روز چهارم و پنجم به سراغ مراجعه‌کنندگانی رفتیم که دغدغه اصلی بیشتر آنها بحث افزایش چشمگیر قیمت کتاب‌ها بود. در گوشه‌ای از شبستانِ نمایشگاه، مردی را که چند بسته کتاب به سختی حمل می‌کرد، دیدیم و به سراغش رفتیم. حسین قنبری گفت در حوزه موسیقی فعالیت دارد اما دلبسته تاریخ و سیاست است و در این حوزه مطالعاتی دارد و کتاب‌هایی که خریده هم در همین حوزه است. قنبری هم از افزایش قیمت‌ها و اختصاص ندادن بُن کتاب به علاقه‌مندان به خرید کتاب شکایت کرد و اظهار داشت: به خریدارهای کتابی مانند من که دانشجو نیستم هیچ بُن کتابی تعلق نگرفته است و قیمت‌ها به دلیل اینکه یارانه‌ای در کار نیست، نجومی است. این وضع به این منجر شده که بسیاری از کتاب‌هایی را که علاقه به خواندن آنها دارم، خریداری نکنم.
یکی دیگر از نقاط ضعف نمایشگاه کتاب از نگاه مردم کاهش امکانات رفاهی نسبت به سال‌های قبل بود.به گفته قنبری، نمایشگاه امسال در مقایسه با سال‌های گذشته از امکانات رفاهی مناسب برخوردار نیست. برای نمونه جای پارک برای موتور و ماشین وجود نداشت از طرف دیگر برای استراحت‌گاه بازدیدکنندگان هیچ امکاناتی در نظر گرفته نشده و مکان‌های خرید مواد غذایی نامناسب است.
فروش آثار ادبی، شعر، داستان و رشته‌هایی مانند روانشناسی از وضعیت بهتری نسبت به سایر حوزه‌ها برخوردار است زیرا بخشی از زندگی روزمره و اوقات فراغت با این آثار پر می‌شود
در روز ششم نمایشگاه نظر مصطفی نخعی مترجم و فعال فرهنگی در خصوص حال و هوای نمایشگاه را جویا شدیم. وی بیان داشت: غرفه‌داران و انتشاراتی‌ها در روزهای نخست معتقد بودند در روزهای آتی سرشان شلوغ‌تر و بازدید از نمایشگاه گسترده‌تر خواهد شد اما اکنون با سپری شدن ۶ روز از نمایشگاه استقبال زیاد نیست. وی همچنین گرانی را عامل اصلی استقبال کمتر مردم نسبت به سال‌های گذشته از نمایشگاه دانست و پیشنهاد کرد که نمایشگاه کتاب سال‌های آینده در روزهای نخست ماه برگزار شود چرا که ابتدای ماه قدرت خرید مردم بالاتر است.
در روزهای هفتم و هشتم به سراغ فعالان فرهنگی و ناشران رفتیم که اغلب تحریم‌های ناعادلانه و مشکلات اقتصادی را مانعی بزرگ بر سر راه فرهنگ و به ویژه اعتلای نمایشگاه بین‌المللی کتاب دانستند و بیان داشتند که حضور کمرنگ دیگر کشورها در این دوره از نمایشگاه این مدعا را به خوبی ثابت می‌کند. میثم غلام‌پور نویسنده و پژوهشگر که دهمین روز نمایشگاه کتاب را برای خرید کتاب انتخاب کرده بود، نبود برخی از ناشران نامی از جمله نشر نی را از نقاط ضعف این دوره نمایشگاه عنوان و بیان داشت نمایشگاه آسیب‌هایی را هم ممکن است به دنبال داشته باشد و نمونه‌اش آسیب کتابفروشی‌های کوچک با توجه به فروش زیاد کتاب‌ها در زمان نمایشگاه است.
علی پویان‌مهر کتابدار و یکی دیگر از بازدیدکنندگان در روزهای نخست برپایی نمایشگاه در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا گفت: از آنجایی که بیشتر غرفه‌داران در روزهای آخر، تخفیف زیادی روی کتاب‌ها می‌گذارند، احتمال دارد که روزهای آتی مردم تمایل بیشتری برای شرکت در نمایشگاه داشته باشند. البته خرید از نمایشگاه مجازی کتاب و دیگر سایت‌های فروش کتاب با تخفیف‌های بالا، باوجود همه حرف و حدیث‌ها، راحت‌تر از حضور در نمایشگاه کتاب مصلی است. (۲)
| کاستی‌های نمایشگاه از دید بازدیدکنندگان |
نقاط قوت نمایشگاه کتاب ۱۴۰۱ |
| تجدید چاپ نشدن بسیاری از کتاب‌های تخصصی |
وجود نمایشگاه مجازی کتاب در کنار امکان حضور فیزیکی مردم در نمایشگاه |
| ضعف در اطلاع‌سانی قبل از برپایی نمایشگاه |
موفقیت نسبی در جلب نظرها به فرهنگ کتابخوانی بعد از وقفه اجباری دو ساله در برگزاری بزرگترین رویداد حوزه کتاب |
| استفاده نکردن مناسب از تبلیغات شهری |
برپایی نشست‌های متعدد در غرفه‌ها |
| حضور نیافتن برخی از ناشران مطرح |
امکان دیدار و گفت‌وگوی بی‌واسطه ناشران، نویسندگان و فعالان عرصه نشر با مخاطبان |
| افزایش چشمگیر قیمت کتاب‌ها |
دسترسی مناسب در حمل و نقل از جمله نزدیکی نمایشگاه به ایستگاه مترو |
| اختصاص ندادن بُن کتاب به علاقه‌مندان خرید کتاب و محدود شدن آن به قشر دانشجو |
چینش و جانمایی منظم غرفه‌ها |
| کاهش امکانات رفاهی نمایشگاه نسبت به سال‌های گذشته |
نمایشگاه مجازی کتاب، بستر ایجاد علاقه بیشتر نوجوانان و جوانان به خرید کتاب را فراهم آورد |
| جنبه بین‌المللی نمایشگاه کمتر امکان تجلی یافت |
فاصله مناسب غرفه‌ها، موجب آرامش خاطر مراجعه‌کنندگان در خرید کتاب شده بود |
| کمبود پارکینگ و استراحتگاه‌ها |
وجود تخفیف‌های دانشجویی |
نقاط قوتی که می‌توان برای سال بعد روی آن تمرکز کرد
از نقاط مثبت این دوره از نمایشگاه از نگاه مراجعه‌کنندگان دسترسی آسان آن بود. بصیری نویسنده و پژوهشگر به امکانات رفاهی نمایشگاه اشاره داشت و مهمترین مزیت آن را نزدیکی فضای نمایشگاه به سیستم حمل و نقل عمومی همچون ایستگاه مترو دانست و اظهار داشت: سیستم‌های تهویه که در شبستان گذاشته بودند، بسیار عالی بود.
بصیری در خصوص مقایسه برگزاری نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب و مصلی خاطرنشان کرد: من چند سال پیش هم که نمایشگاه در شهر آفتاب برگزار شد، شرکت کردم اما یکی از مزیت‌های برگزاری نمایشگاه کتاب در مصلی، دسترسی آسان آن برای مراجعه‌کنندگان است، چون مقصد نهایی قطارها کمتر به شهر آفتاب ختم می‌شد. همچنین در شهر آفتاب برخی امکانات هنوز کامل نبود و یک سال به دلیل بارش باران بازدیدکنندگان و غرفه‌داران دچار مشکلات عدیده‌ای شدند اما با وجود این صحبت‌ها از آنجایی که شهر آفتاب به صورت تخصصی برای نمایشگاه کتاب ساخته شده است اگر امکانات لازم برای برگزاری یک نمایشگاه قابل قبول در شهر آفتاب فراهم شود، بدون شک آنجا بهتر خواهد بود.
غلام‌پور در خصوص نقاط مثبت نمایشگاه بیان داشت: نمایشگاه کتاب با همه ایرادهای ریز و درشتش، همیشه برای من حسی خوب به همراه داشته و قدم زدن در راهروهای آن و دیدن کتاب‌ها و صحبت با فعالان عرصه کتاب، همیشه یکی از لذت‌های زندگی‌ام بوده است. امسال هم از این قاعده مستثنی نبود و از حضور در نمایشگاه لذت بردم و با بعضی از اهالی کتاب دیدار تازه کردم. من نمایشگاه را همیشه به چشم یک پاتوق فرهنگی می‌بینم. اینجا تنها جایی است که امکان دیدار و گفت‌وگوی بی‌واسطه ناشران، نویسندگان و فعالان عرصه نشر با مخاطبان فراهم می‌شود و این را در هیچ زمان و مکان دیگری نمی‌توان سراغ گرفت. این امتیاز بزرگ نمایشگاه است.
از آنجایی که شهر آفتاب به صورت تخصصی برای نمایشگاه کتاب ساخته شده ضروری است امکانات لازم برای برگزاری یک نمایشگاه قابل قبول در آن فراهم شود
قنبری فاصله مناسب غرفه‌ها را یکی از اقدامات مثبت امسال نمایشگاه کتاب دانست چرا که این امکان فراهم آمد تا مراجعه‌کنندگان با آرامش خاطر بیشتری خرید کنند.
در آخر به سراغ پدر و دختری که با لباس محلی کُردی وارد نمایشگاه شده بودند، رفتیم. آن ها که مسیر بوکان تا تهران را برای خرید کتاب طی کرده بودند، حال و هوای نمایشگاه را بسیار خوب توصیف کردند. تخفیف دانشجویی را از نکات مثبت این دوره از نمایشگاه دانستند و افزودند که در حوزه روانشناسی و طب سنتی تمام کتاب‌هایی را که می‌خواستیم توانستیم خریداری کنیم.
بنابراین در کنار نقاط ضعف نمایشگاه باید گفت که برگزاری سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در بهار امسال پس از یک وقفه ۲ ساله اجباری ناشی از شیوع ویروس کرونا، اتفاق خوب و مبارکی به حساب می‌آید. وقتی که نمایشگاه بین‌المللی کتاب را به عنوان یکی از مهمترین رویداد فرهنگی کشور در نظر بگیریم که حتی در سطح منطقه و خاورمیانه هم بازتاب خودش را دارد، در یک برداشت نمادین می‌توان آن را نوعی احیای فرهنگی تلقی کرد.
کدام کتاب‌ها به مذاق مردم جورتر می‌آید؟
بیشترین اقبال مردم به کدام کتاب‌ها است؟ این یکی از پرسش‌هایی بود که پژوهشگر ایرنا به دنبال پاسخ به آن از نگاه مراجعه‌کنندگان نمایشگاه کتاب بود. عیوضی دانشجوی تاریخ در خصوص اقبال به کتاب‌ها در نمایشگاه گفت: کتاب‌های داستان، شعر و رمان مانند همیشه بیشترین استقبال و توجه را در میان خوانندگان فارسی زبان به خود جلب کردند و ناشران با خیال آسوده، سراغ تجدید چاپ این کتاب‌ها می‌روند، مخاطبان رمان‌ها هم مانند همیشه دنبال کتاب‌های خوش‌خوان و جذاب هستند.
چالش کاغذ عامل اصلی گرانی و باز نشر نشدن برخی از کتاب‌ها است. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وعده داده از طریق تخصیص ارز و خودکفایی در تولید کاغذ، مشکلات حل شود
نخعی مترجم و فعال فرهنگی بر این باور بود که مردم از لحاظ موضوعی بیشتر از موضوع‌های روانشناسی استقبال می‌کنند برای نمونه کتاب درمانگری مولانا در خصوص روان درمانگرانه از جمله کتاب‌هایی به شمار می‌رود که به طور چشم‌گیری مورد استقبال مخاطبان قرار می‌گیرد البته کتاب‌های دیگری همچون تجربه مدرنیته که در آن مفهوم، معانی و مصادیق گوناگون مدرنیته را همراه با قرائت‌های مختلف در متونی چون فاوست گوته، مانیفست کمونیست و برخی یادداشت‌های زیرزمینی، شرح و تبیین می‌کند در صدر فروش است.
در همین خصوص، سلیمی کتاب‌ها را به ۲ دسته اساسی تقسیم کرد و گفت: برخی از کتاب‌ها که در دسته کتاب‌های تخصصی و دانشگاهی قرار دارند، مخاطب‌های خاص خودشان را دارند اما از نظر عموم جامعه و مطالعه‌کنندگان همواره این کتاب‌های حوزه ادبیات هستند که در جایگاه نخست قرار دارند؛ یعنی بازدید از غرفه‌های نمایشگاهی این موضوع را برای ما آشکار می‌سازد البته این موضوع خصلتی جهانی است و در جهان این رمان‌ها و کتاب‌های داستان و اشعار هستند که در جایگاه نخست قرار دارند و کتاب‌های تاریخی و روانشناسی در رتبه‌های بعدی به لحاظ جذابیت قرار دارند.
صادق حیدریان نویسنده و برنده جشنواره فارابی نیز بر این باور است که همواره فروش آثار ادبی، شعر، رمان و داستان از وضعیت بهتری برخوردار بوده زیرا بخشی از زندگی روزمره و اوقات فراغت با این آثار پر می‌شود این وضعیت همچنان ادامه دارد و اگر آمار دقیقی از فروش آثار وجود داشته باشد، می‌توان این مسأله را به روشنی مشاهده کرد. در مرحله بعد آثار تاریخی، فلسفی و جامعه‌شناسی از اقبال خوبی برخوردار است. کتاب خوب هم مانند یک فیلم یا موسیقی خوب، مخاطبان خودش را دارد و آثاری که محتوا و قالب خوبی دارند با اقبال مواجه می‌شوند.
نقد و نظر نمایشگاهی
مشاهده و بررسی‌های پژوهشگران ایرنا از این موضوع حکایت دارد که استقبال از نمایشگاه کتاب امسال نسبت به سال‌های پیش از کرونا به دلایلی که در ادامه خواهد آمد، کاهش یافت. نخست کاستی در اطلاع‌رسانی‌های پیش از برگزاری نمایشگاه بود چرا که حتی چند روز بعد از برگزاری نمایشگاه، هنوز بسیاری از مردم از این رخداد فرهنگی مطلع نبودند. بدون شک با اطلاع‌رسانی گسترده‌تر به ویژه از طریق صدا و سیما و دیگر رسانه‌ها استقبال بیشتر و بهتری انجام می‌شد. هر ساله هنگام برگزاری نمایشگاه کتاب و به خصوص پیش از آن به لحاظ رسانه‌ای توجه ویژه‌ای به نمایشگاه کتاب می‌شد و حتی در سطح شهر بیلبوردهای زیادی در این خصوص نصب می‌شد تا مردم بهتر در جریان این اتفاق فرهنگی قرار بگیرند اما به نظر می‌آید که امسال تا حدودی اطلاع‌رسانی ضعیف‌تر بود.
یکی دیگر از نقاط منفی این دوره که با ورود به نمایشگاه می‌شد به خوبی آن را حس کرد، نقایص آشکار در ارائه امکانات بود. برای نمونه، پیش از همه‌گیری کرونا در سراسر نمایشگاه اجرای موسیقی یا نمایش‌های مختلف وجود داشت اما برای روز نخست حتی از نصب بنرهای انگیزشی هم خبری نبود.
شیوع کرونا نیز خود عامل مهمی محسوب می‌شد که باعث شد تا نمایشگاه سی و سوم با استقبال کمتری مواجه شود. مردم به دلیل ترسی که از انتقال این بیماری داشتند، کمتر حاضر می‌شدند به مکان‌های شلوغ مراجعه کنند. البته مساله نگران‌کننده در نمایشگاه هم همین مساله بود زیرا بیشتر افراد حاضر از ماسک استفاده نکرده بودند. عامل دیگر خلوت بودن نمایشگاه کتاب، فروش مجازی کتاب بود. به این صورت که بیشتر مردم به ویژه در شهرستان‌ها به صورت مجازی و از طریق بن‌کارت‌هایی که به صورت حضوری غیرقابل استفاده بود، کتاب‌های مورد نظر خود را خریداری کردند.
یکی دیگر از نکته‌هایی که مورد توجه پژوهشگر ایرنا قرار گرفت، غایب بودن برخی از ناشران مهم از جمله نشر نی بود که ضرورت دارد، دلایل آن مورد بررسی قرار گیرد. اگرچه این موضوع در نشست خبری دومین روز نمایشگاه کتاب مورد بررسی قرار گرفت و «علی رمضانی» سخنگوی سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران دراین‌باره گفت که «از عجایب نشر است که عده‌ای از ناشران پول می‌دهند و غرفه را می‌گیرند اما حضور پیدا نمی‌کنند.» با این وجود این مهم باید مورد واکاوی رسانه‌ها قرار گیرد.
همان‌گونه که بازدیدکنندگان هم بر این موضوع اتفاق‌نظر داشتند، قیمت بالای کتاب‌ها یکی دیگر از عوامل کاهش استقبال مردم از نمایشگاه کتاب به صورت حضوری بود. البته اگرچه قیمت‌ها افزایش چشم‌گیری داشت و توان خرید اهالی کتاب و به ویژه قشر دانشجو پایین بود اما بدون شک مساله و چالش کاغذ عامل اصلی گرانی کتاب و عدم باز نشر برخی از کتاب‌های محسوب می‌شد. محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی که پنجمین روز را برای حضور در نمایشگاه کتاب تهران انتخاب کرده بود. (۳) در این ارتباط بیان داشت: مساله کاغذ را در دو موضوع دنبال می‌کنیم؛ یک بحث کوتاه‌مدت بود که الحمدللّه حل شد و آن تخصیص ارز بود. کار میان و بلندمدت ما این است که تلاش کنیم به خودکفایی در صنعت تولید کاغذ برسیم. در بهترین حالت ما سالی ۲۸۰ هزار تن در حوزه نشر به کاغذ نیاز داریم. به دنبال حل مساله مالی مجموعه‌های در حال فعال شدن و تکمیل ظرفیت هستیم، آنها بیش از ۳۵۰ هزار تن تولید خواهند کرد. این یک برآورد دقیق است؛ حرف اجمالی نیست و روی آن مطالعه شده است.
در پایان باید گفت این دوره از نمایشگاه را می‌توان به دلیل برگزاری نشست‌های گوناگون و سخنرانی افراد متخصص از دیگر نمایشگاه‌ها متمایز کرد چرا که مطالب بسیار مفیدی در این نشست‌ها بازتاب یافت.