به گزارش خبرنگار ایرنا، رودخانه‌های مازندران که از مهم‌ترین عناصر محیط زیستی این استان محسوب می‌شوند و نقشی اساسی در اقتصاد بومی این استان یعنی کشاورزی و دامداری دارند، سال‌هاست که مورد بی‌مهری قرار گرفته‌اند. اگر از خشکسالی به عنوان یکی از دلایل اقلیمی حال ناخوش رودخانه‌ها در مازندران صرف‌نظر کنیم، از یک سو بی‌توجهی شهروندان به این عناصر مهم محیط زیست در حال آسیب زدن به آن‌هاست و از سوی دیگر اجرای طرح‌های عمرانی به بهانه توسعه ، رودخانه‌های مازندران را از ماهیت اصلی زیست‌محیطی‌شان دور می‌کند.
بر اساس آمارهای رسمی شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران که اردیبهشت امسال منتشر شد، آب هفت رودخانه دائمی و مهم مازندران که ۷۰ درصد آب کشاورزی استان را تامین می‌کنند، نسبت به دوره شاخص بلندمدت ۵۰ ساله ۱۸ درصد کاهش یافته است. بررسی آماری آبدهی هفت ماه سالی آبی جاری یعنی از مهر سال قبل تا پایان فروردین سال جاری نشان می‌دهد که دِبی هر هفت رودخانه دائمی مازندران یعنی بابلرود، نکارود، تجن، تلار، هراز، چشمه‌کیله و چالوس نسبت به درازمدت کاهشی بود.
اما همان‌طور که گفته شد، علاوه بر کاهش آبدهی به دلیل کم‌بارشی و شرایط اقلیمی، رودخانه‌های مازندران از عوامل انسانی هم بشدت تهدید می‌شوند. تجاوز به حریم و بستر رودخانه، برداشت بی‌رویه مخلوط و شن از رودهای استان، اجرای طرح‌های عمرانی با توجیه توسعه پایدار در حاشیه رودخانه‌ها و برخی اقدامت دیگر در حال از بین بردن ماهیت اصلی رودخانه‌های مازندران به عنوان یک زیستگاه مستقل هستند. به همین دلیل بسیاری از کارشناسان معتقدند که از این زیست‌بوم‌های مستقل در مازندران اکنون صرفا آبراهه‌ای نصفه و نیمه باقی مانده است.
البته تعداد رودخانه‌های مازندران به همین هفت رود محدود نمی‌شود. طبق آمارهای موجود در این استان دست‌کم ۱۲۰ رشته رودخانه به طول حدود هفت هزار کیلومتر وجود دارد که آب این رودخانه‌ها در مسیر عبور برای رسیدن به دریای خزر با ایجاد سردهنه کشاورزی توسط کشاورزان برای آبیاری زمین‌های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. کاربری‌های دیگری مانند پرورش ماهی هم در این بین مورد توجه قرار دارد.
کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه رودخانه‌ها و علوم مهندسی آب معتقدند که نوع نگاه مدیریتی به کار گرفته شده در مازندران برای بهره‌برداری از رودخانه‌ها عمدتا با آن‌چه که مجامع علمی و دانشگاهی در کشورهای توسعه‌یافته توصیه می‌کنند متفاوت است. بر همین اساس نیز اقداماتی پژوهشی طی سال‌های اخیر توسط برخی از دانشگاهیان در مازندران انجام شد تا با نگاهی علمی روند مدیریت رودخانه‌های مازندران مورد بررسی قرار بگیرد.
گفت‌وگو پیرامون آب
یکی از گام‌های علمی برداشته شده برای بررسی علمی وضعیت رودخانه‌های مازندران و تبادل تجارب و دانش مدیریت رودخانه‌ها در کشورهای توسعه‌یافته، تفاهمی است که بین دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با « دانشگاه علوم کاربردی استفالیا » ی آلمان (Ostfalia University of Applied Sciences) از سال‌ها پیش منعقد شده و چند سال است که در قالب یک پروژه علمی و دانشگاهی برقرار است.
در این همکاری علمی که از سال ۲۰۰۶ شکل گرفت، دانشجویان و اساتید دانشگاه تلاش می‌کنند که با بررسی میدانی رودخانه‌های مازندران و همچنین تبادل دیدگاه‌های علمی با اساتید و دانشجویان دانشگاه استفالیا، چالش‌های موجود در روند مدیریت رودخانه‌های مازندران را بررسی کنند و در قالب گزارش‌های علمی به ثبت برسانند. این گروه دانشگاهی اخیرا برنامه‌ای آموزشی را نیز برای شهروندان مرکز مازندران برگزار کردند ؛ برنامه‌ای که تحت مدیریت دکتر محسن مسعودیان عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری و با همراهی تعدادی از دانشجویان حوزه آب و منابع طبیعی این دانشگاه از جمله فاطمه مهرپور، مسعود سرکویه، اعظم احمدی، حسین معافی، همتا توسلی، سحر محمودی و سید صابر میرساداتی در قالب گفت‌وگو با شهروندان برای بیان اهمیت رودخانه‌ها و نوع نگاه به آن‌ها در بوستان ملل ساری برگزار شد.
در این میز گفت‌وگو، شهروندانی که برای تفریح و گذران اوقات پایانی روزشان به حاشیه رودخانه تجن آمده بودند از اهمیت رودخانه‌ها و ضرورت‌های محافظت از آن شنیدند و دیدگاه‌های خود را نیز بیان کردند ؛ گفت‌وگویی که از نگاه دانشگاهیان پایه فرهنگسازی برای افزایش توجه به رودخانه‌هاست.
دکتر محسن مسعودیان عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری که مدیریت این فعالیت علمی بین دو دانشگاه را بر عهده دارد، درباره اهمیت انجام این قبیل اقدامات علمی به خبرنگار ایرنا می‌گوید: از سال ۲۰۰۶ که ارتباط ما با دانشگاه استفالیای آلمان شکل گرفت تعداد قابل توجهی از اساتید دانشگاه و دانشجویان آلمانی به ایران آمدند و از سازه‌های آبی و فعالیت‌های وابسته به رودخانه‌ها اعم از ساخت‌وساز و بهره‌برداری بازدید کردند. مسائل مرتبط با آب به شرایط اجتماعی، مسائل کشور و نکات متعدد دیگری بستگی دارد که ممکن است در هر جامعه متفاوت باشد. دانشجویان آلمانی پس از بازدیدهای میدانی این مسائل را در درس‌ها و کلاس‌ها به عنوان خروجی یک بازدید از سازه‌های آبی این منطقه مطرح می‌کنند.
وی می‌افزاید: از مازندران هم اساتید و دانشجویانی به آلمان اعزام شدند و توانستند تجارب و پژوهش‌هایی داشته باشند. بازدید از سازه‌ها، مدیریت منابع آبی آلمان و مسائل زیست‌محیطی مرتبط با آب را دیدند و گزارش تهیه کردند که خروجی این تبادل علمی قطعا در فعالیت‌های آن‌ها نمود پیدا می‌کند. مهم‌ترین هدف این است که دانشگاهیان بتوانند دانش خود را به اشتراک بگذارند که خودبه‌خود این به اشترک‌گذاری در فعالیت‌های پژوهشی تاثیر خود را می‌گذارد.
این استاد دانشگاه اظهار می‌کند: علاوه بر رابطه علمی شکل گرفته بین دو دانشگاه از ۱۵ سال پیش تا کنون، پروژه گفت‌وگو پیرامون آب با عنوان اختصاری DiWa حدود سه سال است که بین دانشگاه علوم کشاورزی ساری و دانشگاه استفالیا در حال انجام است و پشتیبانی مالی پروژه را مؤسسه تبادلات آکادمیک آلمان با نام اختصاری DAAD (Deutscher Akademischer Austauschdienst) انجام می‌دهد. در این پروژه گفت‌وگو بین دو کشور در حوزه آب رقم می‌خورد.
به گفته مسعودیان در این پروژه سه ساله قرار بود هر سال یک مدرسه تابستانه در مازندران و آلمان برگزار شود که در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ به دلیل کرونا فعالیت‌ها مجازی شد و از سال ۲۰۲۲ فعالیت‌های میدانی دوباره شکل گرفت و مدرسه تابستانه برگزار شده برای شهروندان در بوستان ملل ساری نیز یکی از برنامه‌های همین پروژه است ؛ پروژه‌ای که پایان سال ۲۰۲۲ پایان می‌یابد و گزارش تهیه شده از آن توسط دانشگاهیان برای مؤسسه DAAD فرستاده می‌شود و مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در حال حاضر دو نفر از دانشگاه منابع طبیعی و علوم کشاورزی مازندران در آلمان روی همین پروژه مشغول فعالیت هستند.
تغییر نگاه به رودخانه‌ها در جهان
مدیر پروژه گفت‌وگو پیرامون آب در ایران خاطرنشان می‌کند: موضوع مدیریت رودخانه‌ها در دنیا از سال ۲۰۰۰ به بعد متفاوت شد. یعنی نگرشی که به رودخانه وجود داشت تغییر کرد. مثلا ما در بوستان ملل ساری می‌بینیم دو طرف رودخانه بتن شده و کف آن را هم از فرم طبیعی خارج کرده‌اند. در رودهای استان سازه‌هایی داریم که ارتباط‌های طبیعی موجود در رودخانه را قطع کردند. همه این‌ها کارها از نگاه علمی ضد محیط زیستی است و اکوسیستم رودخانه را کاملا تغییر می‌دهد. ضمن این که با توسعه پایدار به طور کامل منافات دارد.
وی می‌افزاید: در گذشته ماهی‌ها در رودخانه حرکت داشتند، در کناره رود گیاهانی وجود داشت که بین آن‌ها یک سری جانداران زندگی می‌کردند. ماهی برای تخم‌ریزی در طول مسیر از جانداران کنار آبزی و حشرات تغذیه می‌کرد. سرعت و عمق آب طوری بود که ماهی می‌توانست حرکت کند. این شرایط طبیعی طی هزاران سال شکل گرفته بود تا چرخه ایجاد شود. اما کافی است که فقط یک سازه کوچک ایجاد شود و با یک سد یکی از حلقه‌های این زنجیره قطع شود. طبیعتا زنجیره مختل خواهد شد و ارتباط گیاهی حاشیه رودخانه و مسائل جانوری تغییر می‌کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه منابع طبیعی و علوم کشاورزی ساری تصریح می‌کند: این تغییرات توسط بشر روی رودخانه ایجاد می‌شود. اما از سال ۲۰۰۰ دیدگاه دانشمندان تغییر کرد. گفتند حتی اگر قرار است کاری روی رودخانه انجام دهیم باید عملکرد طبیعی رودخانه حفظ شود. پس اگر قرار است دیواره‌سازی کنیم باید به شیوه‌ای باشد که با شرایط طبیعی رودخانه سازگار شود. نه این‌که رود را به کانال آب تبدیل کنیم. اگر قرار است سازه‌ای ساخته شود باید طوری باشد که اکوسیستم رود به هم نخورد.
مسعودیان می‌گوید: این مباحث در ۲۰ سال اخیر شدت زیادی گرفت. حتی در اروپا از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ به کشورهای اروپایی ۱۵ سال وقت داده شد که رودها را از شرایط موجود به شرایط طبیعی برگردانند. پروژه‌های زیادی از جمله در آلمان تعریف و اجرا شد. در بسیاری از جاهایی که این‌طور ساختار رودخانه را تغییر داده بودند با مطالعات علمی و اختصاص بودجه‌های لازم شرایط را به حالت طبیعی برگرداندند. یعنی سعی کردند سازه‌ها را با شکل طبیعی اجرا کنند. سازه‌هایی که روی اکوسیستم رودخانه تاثیر می‌گذاشت را تعدیل کردند و بستر و حریم را به حالت اولیه برگردانند.
وی می‌افزاید: البته این اقدامات در ۱۵ سال تمام نشد و به همین دلیل زمان اجرای آن تمدید شد. برای پروژه‌های جدید هم می‌گویند باید طوری اجرا شود که اکوسیستم‌های رودخانه را حفظ کند و کارکردهای طبیعی رود به هم نخورد.
مسعودیان خاطرنشان می‌کند: متاسفانه این نگاه در مدیریت رودخانه‌های ما وجود ندارد. نمونه‌اش همین پارک ملل ساری است که رودخانه کارکرد طبیعی خود را در آن از دست داد. در حالی که می‌شد طوری آن را طراحی کرد تا هم کارکرد رود حفظ شود و هم این فضای تفریحی را داشته باشیم.
این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: پروژه گفت‌وگو پیرامون آب دقیقا روی همین نکات متمرکز می‌شود و خروجی آن در چنین مسائلی برای آینده مدیریت رودخانه‌ها به کار می‌آید. در واقع بحث روی مدیریت منابع آب و مدیریت یکپارچه رودخانه‌هاست که باید در کشور و بویژه مناطقی مانند مازندران جدی گرفته شود.
فاصله مدیریت با نگاه علمی
مساله مهمی که درباره نگاه دستگاه‌های اجرایی مازندران به رودخانه‌ها می‌توان مطرح کرد، دور بودن مطالعات انجام شده برای اجرای پروژه‌های مختلف مرتبط با رودخانه‌ها از نگاه علمی و پژوهشی است. موضوعی که سبب شده در بسیاری از اقدامات مرتبط با رودخانه‌ها روند تخریب اکوسیستم رودخانه‌ای در چارچوب مجوزهای قانونی انجام شود.
تصاویری که طغیان تجن در آخرین روزهای سال ۱۳۹۷ با زیر آب بردن تاسیسات ایجاد شده در بوستان ملل و آسیب زدن به برخی از زیرساخت‌ها ثبت کرد نمونه‌ای از نگاه نادرست به بهره‌برداری از رودخانه‌ها در مازندران است؛ نگرشی که با همان روند برای اجرای پروژه ملل۲ ادامه یافته و توجهی به اصول مد نظر دانشگاهیان برای بهره‌برداری درست از رودخانه‌ها ندارد.
به چالش‌های مربوط به رودخانه‌های مازندران باید مسائل متعدد دیگر مانند رها شدن پساب خانگی و صنعتی، تخلیه زباله‌ها، فعالیت غیراصولی معادن شن و ماسه در حاشیه رودخانه‌ها، رعایت نشدن حریم و تجاوز به بستر به شیوه‌های گوناگون را نیز افزود. معضلاتی که سال‌هاست در مازندران وجود دارد و نفس بسیاری از این شریان‌های حیاتی طبیعت را در مازندران به شماره انداخته است.