ایران یکی از زلزله‌خیزترین کشورهای جهان با گسل‌های فراوانی است که حدود ۹۰٪ مساحت آن را می‌پوشاند. بر اساس آمار کشورمان سومین کشور زلزله خیز در جهان است و تنها در بیست سال گذشته حدود ۳۷ هزار کشته ناشی از زلزله داشته؛ که برخی از آنها، زلزله آوج همدان در سال ۸۱، ۲۶۱ کشته. زلزله بم کرمان در سال ۱۳۸۲، ۳۴ هزار کشته. زلزله فیروزآباد فارس در سال ۱۳۸۳، ۳۵ کشته. زلزله زرند کرمان در سال ۱۳۸۳، ۶۱۲ زلزله باختر قشم در سال ۱۳۸۴، ۱۳ کشته زلزله بروجرد استان لرستان در سال ۱۳۸۵، با۷۰ کشته بوده است.
در دهه ۹۰ نیز زلزله آذربایجان شرقی با ۳۶ کشته. زلزله دشتی بوشهر در سال ۱۳۹۲، ۳۷ کشته زلزله سراوان و سیستان و بلوچستان در سال ۱۳۹۲، ۱۰۰ کشته زلزله ازگله کرمانشاه ۶۲۰ کشته. زلزله سرپل ذهاب کرمانشاه ۵۷۴ کشته. زلزله ترکمانچای آذربایجان شرقی ۵ کشته. زلزله سی سخت ۶۳ کشته و زلزله ۱۴۰۱ بندرخمیر نیز ۵ کشته برجا گذاشته است.
دستپاچگی و فرار نشانه‌های عدم آگاهی
همان طور که پیش از این بیان شد ایران کشور زلزله خیزی است و راه‌کار برای کاهش این آمار علاوه بر زیست در ساختمان‌های ایمن، نحوه صحیح واکنش در برابر این رخداد طبیعی است. اخبار نشان می دهد در برخی از زلزله‌هایی که بزرگی زیادی ندارد واکنش های نادرست افراد سبب مصدومیت و گاه فوت شده است. دستپاچگی و فرار، دو واکنش اشتباه افراد در هنگام وقوع زلزله است که ناشی از فقدان آگاهی افراد بوده و خطرات و آسیب‌های احتمالی را افزایش می‌دهد. بررسی الگوهای پناه گیری هنگام وقوع زلزله با توجه به بررسی های انجام شده در ارتباط با چگونگی رفتار هنگام زلزله در دنیا تا سال ۲۰۰۴ تنها یک مدل پذیرفته شده در کشورهای دنیا به نام DCH بوده که برگرفته از سه کلمه Drop (بنشین)، Cover (سر و گردن را بپوشان) و on Hold (جایی را محکم نگهدار) است.
در این حالت به افراد توصیه می شد تا در هنگام زلزله برای حفظ تعادل خود بلافاصله روی زمین نشسته، سپس به سرعت در مکان مناسبی (مانند زیر میز محکم، گوشه دیوار داخلی) پناه گرفته و از سر و گردن خود محافظت کرده و تا اتمام لرزش های زمین در این وضعیت باقی بمانند.
اما در سال ۲۰۰۴، کاپ که مسئولیت یک تیم غیردولتی امداد و نجات را در آمریکا بر عهده داشت، با استناد بر مشاهدات خود در چند زلزله مختلف، روش دیگری را تحت عنوان مثلث حیات Triangle of Life پیشنهاد داد. تئوری مثلث حیات به افراد توصیه می کند تا به جای پناه گرفتن در زیر میز، در کنار اجسام سنگین و متراکم مانند یخچال پناه بگیرند. بنابراین، می توان نتیجه گرفت که دو روش DCH و مثلث حیات Triangle of Life تنها روش های مطرح شده تاکنون برای واکنش و پناه گیری در هنگام زلزله هستند.
با توجه به اطلاعات جمع آوری شده از سراسر دنیا، هم اکنون در بسیاری از کشورهای جهان همچنان روش DCH توصیه می شود و روش مثلث حیات به صورت رسمی پذیرفته نشده است.
آیا پناه‌گیری درست، از مصدومیت‌ها می کاهد؟
آگاهی از نحوه پناه گیری در زمان وقوع زلزله تا حدی آسیب های ناشی از آن را می کاهد. در پژوهشی، به منظور شناخت در صد نسبی سطح آگاهی مخاطبان از روش های پناه گیری در زمان وقوع زلزله، از آنها سوال شد که آیا قبل از زلزله از پناه گیری در زمان زلزله اطلاع داشتید. از مجموع ۲۹۰ مصاحبه شونده، ۸/۴۴ درصد پاسخ مثبت دادند. به نظر می رسد سطح آگاهی مردم نسبت به این پدیده مطلوب نبوده است.
بررسی ها نشان می دهد که «دانشجویان»، «معلمان» و «مهندسان ساختمان، نیروهای نظامی و انتظامی، امدادگران و نجات گران» به ترتیب آگاهی بیشتری نسبت به دیگر گروه های شغلی دارند.
همچنین بررسی ها نشان می دهد که رابطه مستقیمی بین تحصیلات و میزان آگاهی افراد از روش های پناه گیری وجود دارد. در واقع، با افزایش سطح میزان تحصیلات، میزان آگاهی افراد نیز بیشتر می شود. علاوه بر این، رابطه سن افراد با میزان آگاهی آنان از روش های پناه گیری مورد مطالعه قرار گرفت. اینطور به نظر می رسد که با افزایش سن، میزان آگاهی افراد در مورد روش های پناه گیری در زمان زلزله کاهش پیدا می کند.
مطالعات موردی انجام شده رفتارهای مردم هنگام زلزله در ایران و دیگر کشورها نشان می دهد که عکس العمل طبیعی و ناخودآگاه همه افراد در هنگام زلزله ترس، دستپاچگی و فرار است.
آموزش های ایمنی در برابر زلزله سعی دارد به جای دستپاچگی و فرار، افراد را آماده کند تا اقدام به پناه گیری کنند. این امر چون برخلاف فطرت طبیعی انسان است، نیاز به آموزش و تمرین زیاد دارد تا در ضمیر ناخودآگاه افراد جای گرفته و آنها بتوانند به صورت خودکار با کمترین میزان دستپاچگی اقدامات صحیح را انجام دهند.
بر اساس مطالعات انجام شده و با توجه به اینکه اکثر افراد منبع آموزشی خود را مدرسه، کتاب های درسی و برگزاری مانور های آموزشی معرفی کرده اند، پیشنهاد می شود به برگزاری مانورهای مداوم و برنامه ریزی شده در مدارس توجه بیشتری صورت گیرد و دانش آموزان در دوره های زمانی متناوب به طور مثال به صورت فصلی مانور را اجرا کنند و فقط به اجرای مانور سالی یکبار (۸ آذر هر سال) اکتفا نشود.
آموزش مداوم پناه‌گیری سبب بهترین واکنش در هنگام وقوع زلزله می‌شود
مهراب شریفی معاون آموزش و پژوهش و فن آوری جمعیت هلال احمر در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: هنگام وقوع زلزله و درک آن از سوی ساکنان تا تخریب محیط زمان بسیار کمی است؛ که افراد بتوانند از آنجا خارج شوند.
وی افزود: توصیه به افرادی که در خانه‌های یک طبقه زندگی و به سرعت امکان دسترسی به محوطه‌های باز را دارند، خروج از خانه است. این افراد که بیشتر در محوطه‌های روستایی زندگی می کنند، بهتر است هرچه سریع‌تر خانه را ترک کرده و در یک محوطه ایمن تا پایان زلزله بمانند.
شریفی ادامه داد: اما افرادی که در خانه‌های چند طبقه قرار دارند بهترین روش، پناه‌گیری مناسب در هنگام وقوع زلزله است؛ افراد ساکن در این خانه پیش از وقوع زلزله باید محیط ایمن خانه را شناسایی کرده و تا وقوع حادثه به انجا بروند. تا در هنگام وقوع زلزله دچار دستپاچگی نشوند و با آرامش پناه بگیرند.
معاون آموزش و پژوهش و فن آوری جمعیت هلال احمر آموزش کامل به اعضای خانواده بخصوص کودکان و تمرین مداوم آن را ضروری ارزیابی کرد و گفت: خانواده‌ها باید پیش از وقوع زلزله تمرین پناه‌گیری را بارها و بارها تمرین کرده باشند، تا در هنگام وقوع زمین لرزه انجام دهند.
وی توجه به اشیاء محیطی را یکی دیگر از موارد مهم دانست و گفت: افراد باید مراقب پرتاب اشیاء مثل ساعت، تابلو، گلدان به سوی سر و بدنشان باشند؛ زیرا بسیاری از مصدومان زلزله‌ها دچار این شکل از آسیب شده‌اند.
معاون آموزش و پژوهش و فن آوری جمعیت هلال احمر پناه گرفتن در کنار هر نوع پنجره‌ای اشتباه ارزیابی کرد و گفت: خرد شدن شیشه‌ها در بیشتر پنجره‌ها هنگام وقوع زلزله اتفاق می افتد که می تواند منجر به صدمات جدی فرد شود.
شریفی افزود: افراد ساکن در ساختمان پس از پایان تکان‌ها باید با آرامش از خانه خارج شوند و به محیط‌های باز همانند پارک و سالن‌های ورزشی بروند البته در تمام این موارد توجه داشته باشند در جایی قرار نگیرند که احتمال افتادن اجسام وجود داشته باشد.