به گزارش خبرنگار معارف ایرنا، قربان عبارت از کارهای نیکی است که انسان به‌وسیله آن بخواهد خود را به رحمت خداوند نزدیک کند، بنابراین عمل نیکی که انسان انجام دهد تا بدان وسیله خویشتن را به رحمت حق‌تعالی نزدیک سازد آن کار را قربان گویند؛ مانند فرمایش رسول اکرم(ص) که فرمود: نماز موجب تقرب و نزدیکی هر پرهیزکار به رحمت پروردگار است.
قربانی کردن نفس و خواسته‌های دنیوی و ارجحیت دادن عالم معنوی و در واقع یکی از اصول مهم این روز بزرگ است. قربانی رمز فداکاری و از خودگذشتگی و دادن جان در راه محبوب و حد نهایی تسلیم در برابر معبود است یعنی همچنان که خون این قربانی را در راه تو ای خالق یکتا بی‌دریغ می‌ریزم حاضرم بدون هرگونه تعقل در راه دفاع از حریم دین و اجرای فرامین آسمانی تو از جان خود نیز بگذرم و خون خود را تقدیم پیشگاه اقدست نمایم.
عید قربان یا همان روز دهم ماه ذی‌الحجه از گرامی‌ترین عیدهای اسلامی است و مسلمانان به پیروی از حضرت ابراهیم (ع) و فرزند بزرگوارشان حضرت اسماعیل(ع) این روز را در سراسر جهان جشن می گیرند و قربانی می کنند. این ایثار و عشق پیامبر به انجام فرمان الهی، فریضه‌ای برای حجاج می شود تا در روز عید قربان مراسم قربانی را به جا آورند و از این طریق برای یتیمان و تهیدستان خوراک فراهم کنند.
عید قربان روز ذبح نفس با تیغ تقوا است. قربانی کردن حیوان، به نشانه ذبح جنبه حیوانی انسان است، بنابراین انسان باید برای رسیدن به کمال باید با الهام از ایمان و تقوای حضرت ابراهیم (ع)، در قربانی کردن نفس و امیال دنیوی و غیر خدایی تلاش کند و در انجام اعمال خالص به درگاه خداوند کوشا باشد.
حکایت ابراهیم و اسماعیل، نه یک خاطره، بلکه یک کتاب از آموزه هاست که می تواند الگوی تربیتی والایی را از آن به دست آورد. به برخی از عبرت های تربیتی و روان شناختی واقعه قربان اشاره می کنیم تا راه و رسم تربیت دینی صحیح را از دل این رویداد معنوی بزرگ بیاموزیم و به کار بندیم.
در آموزه های تربیتی اسلام، علاقه به فرزند یک فضیلت شمرده می شود، ولی در مقابل، اگر این علاقه سبب دور شدن از انجام وظایف بندگی گردد، از آن نهی شده است. علاقه مندی انسان به فرزندان، مسئلهای طبیعی، غریزی و بایدی است که از آن با عنوان دلبستگی و مهرمندی یاد می کنند، ولی وابسته بودن به این علاقه و بازماندن از قافله دین مداری و انجام تکالیف دینی به بهانه علاقه به فرزندان، در قلمرو وابستگی تعریف می شود و از آن نهی شده است. در جریان امر حضرت ابراهیم علیه السلام به عبور از علاقه پدری به حضرت اسماعیل علیه السلام به دلیل انجام وظیفه بندگی، چنین کرامتی به خوبی دیده می شود.
علاقه به فرزندان تا جایی است که آنان را از بندگی خداوند باز ندارد. اگر والدینی به دلیل دوست داشتن فرزند، هیچ کدام از فرایض را از او نخواهند یا فضیلت های اخلاقی را در وی زمینه سازی نکنند، به وظیفه والدینی خود عمل نکرده اند.
زمانی که حضرت ابراهیم علیه السلام با دستور خداوند روبهرو شد، آن را با فرزند مطرح نمود و با توجه به تربیت دینی نیکویی که فرزندش داشت، با این مسئله موافقت کرد و آماده اجرای دستور خداوند گردید. این مسئله را در گام های دیگری از زندگی پدر و پسر مشاهده می کنیم تا جایی که در گرمای حجاز، به کمک یکدیگر خانه کعبه را بازسازی کردند و همکاری کاملی را بدون اعتراض نمایش دادند.
خدامحوری سبب عبور از دشواری ها و بهره مند شدن از موقعیت هاست. زمانی که پدر از معنویت سرشار باشد، در جنبه اقتدار و اثرگذاری بر شخصیت فرزند، بسیار موفق تر خواهد بود تا آن گاه که رابطه معنوی میان والد و آفریدگار وجود نداشته باشد.
همچنین، بندگی به دنبال خود محبت و محبوب شدن را به همراه دارد. در پرتو بندگی، حیات پاک و زندگی خوش سامان می گیرد و اعضای چنین خانواده ای، مرزها و حرمت ها را به خوبی می شناسند و اجرایی می کنند.
زمانی که علاقه به خداوند در جایگاه نخست قرار می گیرد، الفت با دیگران نیز به اوج می رسد و زمانی که فرد از کمبود ویتامین ارتباط با حضرت دوست رنج می برد، توان محبت ورزی به دیگران را هم از دست خواهد داد؛ زیرا در خود احساس نشاط معنوی نمی کند تا بتواند در آن شادابی با دیگران سهیم شود. خداوند فرزندان را وسیله آزمایش بندگان معرفی می کند. این مسئله از دو جنبه قابل بررسی است:
کوتاهی در حق فرزندان و سهل انگاری در تربیت و تأمین آنها؛ یعنی عمل نکردن به وظیفه شرعی که به دنبال آن مردود شدن در آزمون را به دنبال دارد.
فرزند سالاری ناشایستی که می تواند انسان را از مسیر توحید خارج و او را در انجام خواست های الهی متوقف کند. هر دو جنبه از این آزمون، به پدر و مادر، دقت در فرزندپروری و تقویت ایمان را همزمان با قبول این وظیفه مهم یادآور می شود.
یکی از بزرگ ترین و شاخص ترین جنبه های شخصیتی پیامبر بزرگ خدا، پایداری در برابر وسوسه های شیطان و خواست های عاطفی خویش بود. از نخستین زمان ابلاغ دستور تا آن گاه که به قصد قربانی چاقو کشیده شد، همه لحظاتی دشوار و آزمونی بسیار بزرگ بود که خاستگاه اولیه موفقیت در آن، چیرگی بر وسوسه ها بود.
وجود ایمان و باور به دستورهای خداوند، بهرغم مخالف بودن آن با میل باطنی و عاطفه پدری، شاهکاری ماندگار در رفتارشناسی حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام بود که او و این روز را برای همیشه در تاریخ زنده نگاه داشت.
رگزار کردن مراسم قربانی در این عید بر همه افرادی که براساس فقه اسلامی قربانی نمودن واجب و الزامی است و مسلمانان در سراسر جهان در این روز، گوسفند، گاو یا شتری را قربانی کرده و گوشت آنرا بین همسایگان و مستمندان تقسیم می‌کنند.
حاجیان در این روز پس از به پایان رساندن مناسک حج، حیوانی را ذبح می‌کنند و پس از قربانی آنچه بر آنان در حال احرام، حرام شده بود – مانند نگاه کردن در آینه، گرفتن ناخن و شانه زدن مو -، حلال می‌گردد و با توجه به اینکه حج، یکی از عبادتهای بسیار مهم در اسلام است، توانایی به انجام رساندن آن نیز برای هر مسلمانی بسیار شادی آور است، در نتیجه، روزی که پس از انجام وظایف سنگین حج، به عنوان جایزه الهی و اتمام احرام پیش می‌آید را عید می‌دانند.
همچنین در روایت‌های مکرری نقل شده که در روز عید قربان، قربانی کنید تا گرسنگان و بیچارگان نیز به خوراک برسند. در ادامه به فرازی از صحیفه سجادیه امام سجاد (ع) در روز عید قربان اشاره می‌شود:
فرازی از صحیفه سجادیه امام سجاد(ع) در روز عید قربان
خدایا، امروز روزی مبارک و فرخنده است و مسلمانان در هر گوشه و کنار زمین، گرد هم آمده‌اند؛ گروهی به نیاز خواهی از تو، عدّه‌ای در طلب نعمت‌هایت، جمعی امیدوار، و دسته‌ای با ترس و لرز، و تو نیازهای ایشان را می‌بینی. حال از تو می‌خواهم که به لطف و کرم خود، و به آسان بودن خواهش من نزد تو، بر محمد و خاندانش درود فرستی.
خدایا، ای پروردگار ما، از آنجا که فرمانروایی هستی از آن تو، و حمد و ستایش برای توست، و جز تو هیچ خدایی نیست، و تویی آن خداوند بردبار بزرگوار مهربان بخشنده‌ی نعمت و صاحب شکوه و بزرگی و پدید آورنده‌ی آسمان‌ها و زمین، از تو می‌خواهم که هرگاه میان بندگان مؤمن خود نیکی و تن درستی و برکت و هدایت و توفیق بندگی را تقسیم کنی، یا به کار خیری بر آنان منّت نهی و به‌وسیله‌ی آن به‌سوی خود هدایتشان فرمایی، یا آنان را نزد خود والا مرتبه گردانی، و یا از خوبی‌های دنیا و آخرت چیزی به آنان عطا کنی، نصیب و بهره‌ی من از این بخشش‌ها را بیفزایی.
حجت الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری، در مطلبی با عنوان "عید قربان روایتگر شریعت «توحید محور» اسلام"، با تبیین فسلفه عید قربان، به ۵ نکته مهم درباره این روز بزرگ اشاره کرده و آورده است: عید قربان فلسفه‌های متنوع و متعددی را با خود به همراه دارد که همه در نقطه‌ای کانونی به هم می‌رسند. این نقطه، «تقرب به خداوند» است که در این گفتار به پاره‌ای از این فلسفه‌ها اشاره می‌کنیم:
یکم؛ تعیین مسیر زندگی و افق فراروی آن
عید قربان «مسیر زندگی» و افق فراروی آن را نشان می‌دهد. این مسیر مبتنی بر توجه ژرف به خداوند، همراه با احساس و امید، نعمت و امنیت و ارتباط شاد با انسان‌ها است. و افق آن، عبودیت و بندگی محض و تقرب به خداوند است؛ تقربی جامع، ژرف، پر احساس و چند لایه. هر چند که این تعیین مسیر در اندیشه‌های اسلامی به صورت متعدد مطرح شده است؛ اما عید قربان اندیشه‌های مسیر تقرب را در قامت نمادهایی با قابلیت حضور استوار در تاریخ آشکار کرده، و فرصتی را برای بازتولید مداوم اندیشه تقرب به خداوند فراهم آورده است. عید قربان نماد «رابطه ناب خلق و خالق» و نمود معنویت مواج «تقرب به خداوند» است. قربان، رفتن تا نزدیکی خداوند و بازگشتن به سوی خلق به صورت شاد و مسرور است.
دوم؛ فرودستی غیر خدا در برابر خدا
بر اساس فلسفه عید قربان، انسان در بندگی خود به مرحله‌ای باید برسد که حاضر شود در راه خداوند از همه چیز بگذرد و در ترجیح بین خدا و غیرخدا، خدا را انتخاب کند حتی اگر آن غیر، فرزند باشد. از این رو، بر اساس فلسفه این عید، همه چیز باید در برابر خداوند، وضع فرودستی پیدا کند.
سوم؛ عطوفت خداوند پشتوانه عاطفه انسانی
عید قربان بیانگر و روایتگر رحمت الهی است؛ چه آنکه حضرت ابراهیم(ع) در جریان ترجیح خدا بر فرزند خود مشمول «عطوفت خداوند» شد. نقطه زیبا و استثنایی حادثه آن است که عطوفت خداوندی به مدد عاطفه انسانی آمد و عواطف پدری را از شرایط سخت (و بر حسب چینش ظاهری بی‌رحم) نجات بخشید.
چهارم؛ توجه به جامعه و خدمت خلق
در عید قربان، تقرب به خداوند با حل برخی از مشکلات اجتماعی همچون فقر پیوند برقرار کرده است. دیگر اینکه شاد بودن به صورت جمعی و اجتماعی، نظیف بودن و نو پوشیدن، دید و بازدید داشتن و... بخش دیگری از ابعاد اجتماعی- انسانی عید قربان است.
پنجم؛ تأسیس مکتب توحید و ملت ابراهیم
داستان ابراهیم(ع) شروع حرکت بی‌پیرایه «توحید» به صورت یک جریان پر امتداد در تاریخ است. آیینی که در تاریخ با قدرت هر چه تمام شکل‌گرفته، تداوم یافته و ابعاد و لایه‌های اجتماعی خود را تعریف می‌کند و در قالب ادیانی مهم ظهور و بروز می‌بخشد.
قربانی کردن حاجیان در روز عید قربان، نمادی از قربانی کردن هواهای نفسانی و ذبح نفس اماره است، گفت: منظور خداوند از دستور به ذبح حضرت اسماعیل(ع) به این دلیل بود تا حضرت ابراهیم(ع) در پرتو این عمل، با سرسخت‌ترین و ریشه دارترین عامل تعلّق نفس که حُبّ و دوستی فرزند است مبارزه کند و بدین وسیله در پرتو اطاعت از پروردگار، تعلّق نفسانی را ریشه کن سازد.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: به همین خاطر نیز قربانی کردن حاجیان در واقع نوعی جهاد با نفس در راستای زدودن تعلّقات و وابستگی‌های دنیوی و مادی و رهایی از زندان مال‌پرستی و دنیاطلبی است.
از این روست که ما معتقدیم قربانی کردن درس فداکاری و ایثار، همچنین گذشت و نوع دوستی و کنار گذاشتن منیت ها و خواهش های نفسانی است تا انسان بهتر بتواند مشکل و گرفتاری دردمندان و گرفتاران و نیازمندان را درک کرده، سراسیمه به یاری و کمک آن ها بشتابد.
زیارت امام حسین(ع) در ایام خاصی بسیار تأکید شده است، شب و روز عید قربان یکی از همان ایامی است که زیارت حسین(ع) از دور و نزدیک در آن موضوعیت دارد، در حدیث شریف می‌خوانیم: امام معصوم فرمودند: هر کس امام حسین(ع) را در یکی از این سه شب زیارت کند، خداوند تمام گناهانش را می‌بخشد، پرسیدند کدام شب‌ها؟ فرمود: شب عید فطر، شب عید قربان و شب نیمه شعبان. این‌ها همه در واقع اهمیت عید قربان را نشان می‌دهد و باید مسلمان‌ها اهتمام ویژه به آن داشته باشند.
آنچه در قربانی، از ماجرای فرزندان آدم گرفته تا ابراهیم و عیسی و امام حسین(ع) و همین حاجیان خانه خدا، اهمیت دارد این است که قربانی‌کننده از یک چیزی بگذرد و آن، شهوت‌ها و هواها و هوس‌هاست. اما دقت کنیم که برای وصول به این هدف نباید از اعمال ظاهری غافل شویم. ما به وسیله اعمال ظاهری به ارتقای باطنی خود کمک می‌کنیم.
عید قربان را جشن می گیریم تا یاد و خاطره رفتاری را گرامی داریم که در آن درس ها و عبرت های فراوان تربیتی است؛ رفتاری که شاید در ظاهر به مذاق برخی مادی گرایان خوش نیاید، ولی روح حاکم بر آن، سراسر حکمت و تسلیم و ایمان به خواست الهی را نشان می دهد.