مستندات و تحقیقات بسیاری در دنیا و ایران ، ارتباط مستقیم باقیمانده میان سموم و ترکیبات سمی مانند فلزات سنگین، نیترات و ...در محصولات کشاورزی را با انواع بیماری‌های کشنده چون سرطان‌ها، پارکینسون، ام. اس و بسیاری دیگر از بیماری‌ها به اثبات رسانده است.
این واقعیت کشورهای مختلف را واداشته تا به روش‌های مختلف با ارتقای کیفیت سم و یا حذف سموم پرخطر مانند «د. د.تـ»، تشدید نظارت‌ها و تقویت قوانین و دستورالعمل‌های کنترلی در طول فرآیند تولید تا صادرات و واردات این محصولات نسبت به مدیریت و کاهش میزان آن در محصولات و ارتقای سلامت جامعه و محیط زیست اقدام کنند.
در ایران نیز باقیمانده سموم چالشی جدی است، به گونه‌ای که در دهه ۷۰ منجر به قانون حذف سم د. د.ت شد که در بخش کشاورزی ما بسیار گسترده و پرکاربرد بود و به اذعان مسئولان، تلاش شده سم‌های کم خطرتر جایگزین انواع پرخطر شود.
اما در سال‌های اخیر بار دیگر شاهد بازگشت برخی سموم کشاورزی واداراتی هستیم. به یاد داریم چند سال قبل وقتی که پسته، این خشکبار لوکس و ارزشمند کشور به دلیل وجود سم افلاتوکسین آسیب جدی دید. آن روزها که دستمان برای صادرات به کشورهای مختلف از جمله اتحادیه اروپا بازتر بود بارها با مشکلی چون برگشت محصولات کشاورزی از جمله پسته، کشمش و ... به دلیل باقیمانده سم و کود مواجه شدیم.
در ماه‌های پایانی سال ۱۳۹۹ اتاق بازرگانی ایران در نامه‌ای به اتاق‌های کشور با اشاره به این که بر اساس اطلاع سازمان ملی استاندارد مقادیر غیرمجازی از سم افلاتوکسین در پسته صادراتی ایران به ۲ کشور استرالیا و ژاپن مشاهده شده است، خواستار بررسی و پیشگیری مواردی از این دست و صادرات محصولات مضر و غیراستاندارد شد که موجب خدشه‌دار شدن اعتبار صادراتی ایران در بازارهای جهانی می‌شود. پیش از آن هم محصول پسته، کشمش و بازار صادرات آن کم از این ناحیه آسیب ندیده بود.
در نیمه دوم سال۱۴۰۰ نیز چندین محصول کشاورزی صادراتی از جمله فلفل دلمه‌ای و پیش از آن هندوانه، گوجه فرنگی، سیب زمینی و کیوی از کشورهایی چون امارات، عراق، روسیه، ازبکستان، ترکمنستان و هند برگشت خورد.
این وضعیت، به حساسیت‌ها، دغدغه‌ها و نگرانی‌ها در این مورد دامن زد. در واردات هم از جمله در زمینه ورود گندم و برنج خارجی مواردی از وجود سموم در مورد آنها گزارش شد چنانکه آلوده بودن برنج‌های وارداتی از هند به آرسنیک، حدود سه سال قبل مطرح شد.
البته در موارد اخیر تقریبا همه دست اندکاران امر، وجود سم را در محصولات صادراتی تکذیب کردند، آنگونه که در مورد آلوده بودن اقلام کشاورزی وارداتی نیز، این آلودگی رد شد.
«علیرضا مهاجر» معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور زراعت در ۲۸ دی ماه ۱۴۰۰ اما با صراحت بیان کرد: هیچ یک از محصولات ما آلوده نیست و دشمن در این شرایط می‌خواهد همه چیز را برهم بزند و به هر وسیله‌ای که شده فتنه ایجاد کند.
«شاهپور علایی» رییس سازمان حفظ نباتات کشور نیز ۱۴ دی ۱۴۰۰ گفت: این که برگشت محصول از کشورهای مقصد داشتیم به واسطه سموم بیش از حد نبوده است، زیرا هر کشور MRL مخصوص خود را دارد و ما هیچ‌گونه گزارش، آنالیز و نامه‌ای مبنی بر این موضوع که محصولات ما بیش از اندازه استاندارد سم داشته، نداشته‌ایم. علت برگشت برخی محصولات تغییر مقررات و پروتکل‌های کشورهای مقصد است که بر این اساس به جای آنکه کشور مقصد محصولات را بررسی کند و گواهی بهداشتی و سلامت بدهد، می‌خواهند بدانند محصول در کدام مزرعه تولید می شود و چه عملیات داشتی روی محصول اتفاق می‌افتد، برای این که چه میزان سم و آفتکش زده می شود و چه میزان تغذیه گیاهی انجام می‌شود؟
رئیس هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان سموم و رئیس اداره آفت‌کش‌های سازمان حفظ نباتات وزارت جهاد کشاورزی هم وجود آلودگی و سم در محصولات را تکذیب و این برگشت محصولات را به علل دیگری عنوان کردند.
گروه پژوهش ایرنــا بــرای بررسی بیشتر این موضوع با چند تــن از کارشناســان و پژوهشــگران این حوزه گفت‌وگو کرد که مشروح آن را می‌خوانید:
«دکتر علــی کیانــی راد» رئیــس موسســه پژوهشهــای برنامه‌ریــزی، اقتصـاد کشـاورزی و توسـعه روسـتایی، «مسعودگیل آبادی» رئیس هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان سموم کشور، «سید جواد نوروزیان» رئیس اداره آفت‌کش‌های سازمان حفظ نباتات وزارت جهاد کشاورزی، «دکتر ناصر شاهنشوشی» عضو هیات علمی گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه فردوسی و «دکتر جواد کریمی» محقق و عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در زمینه وجود بقایای سم و کو د و اثرات آن بر سلامت انسان و امنیت غذایی و نیز اقتصاد کشاورزی در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا بر مدیریت بر چرخه تولید و عرضه در این حوزه ، ساماندهی فرآیندها و تولید و واردات سموم با کیفیت به همراه مجموعه اقدامات نظارتی و راهبردی واجرایی تاکید کردند که بخش نخست این گفت‌وگوها را در ادامه می‌خوانید:
چالش‌های تولید سالم از عرضه تا صادرات؛ صادراتی بی توجه به قوانین کشور مقصد
در این سالها به ندرت موردی بوده که وجود سم در محصولات کشاورزی داخلی مورد تائید قرار گرفته باشد، در واقع مسئولان به صراحت وجود سم و آلودگی را در محصولات برگشتی تکذیب می‌کنند و عمده دلیل بازگشت بارهای صادراتی کشاورزی را بی‌توجهی به قواعد و قوانین کشورهای هدف صادراتی وتغییر آنها می‌دانند، قواعدی که هر چند سال یکبار به منظور بالابردن سلامت محصولات مصرفی و امنیت غذایی مردم‌شان اصلاح و ارتقا می‌یابد.
«مسعود گیل‌آبادی» رئیس و عضو هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان سموم در این زمینه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: هیچ یک از چندین مورد برگشت محصولات صادراتی به دلیل مشکل باقیمانده سموم نبود. بیش از یک سال قبل روسیه برای واردات محصولات کشاورزی از کشورهای مختلف پروتکل جدیدی را صادر کرد که باید از بستر تولید بازدید کرده و فرآیند تولید از کاشت تا برداشت، بسته‌بندی و محصول نهایی به تایید آنها برسد.
وی با بیان اینکه این پروتکل یکسال قبل به وزارت جهاد کشاورزی اعلام شده بود اما معلوم نیست چرا اجرا نشده بود، تصریح می‌کند: بر اساس پروتکل‌های یک سال اخیر آنان باید نوع سم و کود مصرفی برای محصول صادراتی به روسیه اعلام شود از این‌رو در زمان صادرات، آنها اعلام کردند چهار نوع سم مصرفی مورد استفاده ایران در روسیه ثبت نشده و مجوز ندارد.
رئیس و عضو هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان سموم خاطر نشان می‌کند که سموم تولیدی و مصرفی ما در ۱۲۰ کشور دیگر به ثبت رسیده و استفاده از آنها مجاز است.
وی با تاکید بر اینکه سیب زمینی‌هایی هم که به ازبکستان ارسال شد به دلیل خاک زیاد برگشت خورد، می افزاید: این کشور نیز این موضوع را اعلام کرد و ارتباطی به باقیمانده سموم نداشت.
گیل آبادی می‌گوید: برای ترکمنستان هم اصلا محموله‌ای ارسال نشده که در مرز برگشت داده شود و در این ۲ مورد هم باقیمانده سموم اصلا مطرح نبود و کیوی هم به دلیل داشتن شپشک توت برگشت خورده است.
«سید جواد نوروزیان» رئیس اداره آفت‌کش‌های سازمان حفظ نباتات وزارت جهاد کشاورزی به پژوهشگر ایرنا می‌افزایدمی‌گوید: کشورها در حوزه سلامت، قوانین و مقررات خود را دارند و در حوزه آفت‌کش‌ها نیز به سمت بهبود و ارتقای سلامت محصولات رفته‌اند و در این زمینه به طور دائم قوانین و مقررات خود را تغییر داده و به روز می‌کنند.
این مسئول می‌افزاید: در واقع تا پیش از این به موضوع تغییر قوانین کشورها توجه نشده بود اما در پی بازگشت برخی محصولات صادراتی، در این زمینه حساسیت ایجاد شد و اکنون سازمان غذا و دارو و وزارت جهاد کشاورزی از جمله سازمان حفظ نباتات و بخش‌های مرتبط به این موضوع توجه کرده و با هم هماهنگ شده‌اند تا در کمترین زمان این مساله را حل کنند.
وی تاکید می‌کند: در پی بروز این موارد به تولیدکنندگان و صادرکنندگان و سایر مجموعه‌های مرتبط، موضوع تغییر قوانین این کشور، مباحث و حساسیت‌ها اعلام و تاکید شده اگر تولید کننده‌ای قرار است محصولش صادر شود باید الزامات جدید کشور مقصد از جمله روسیه را از مرحله تولید (کاشت، داشت و برداشت) تا صادرات اعمال کند.
محصولات ما قابلیت صادرات به اتحادیه اروپا را ندارند
اما کارشناسان که حساسیت جایگاه مسئولان را ندارند با صراحت بیشتری در این رابطه اظهار نظر می‌کنند.
«دکتر ناصرشاهنوشی» عضو هیأت علمی گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در این رابطه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید : چه بسیار مواردی که تولیدات ما منطبق با استانداردهای اروپایی نیست و در واقع ما قادر به رعایت استانداردهای آنها نیستیم.
وی با اشاره به سالهایی که میزان قابل‌توجهی پسته به اروپا صادر می‌شد، می‌افزاید: زمانی که آنان در قوانین واردات محصولات کشاورزی خود مانند پسته تجدید نظر کردند، محصول تولیدی ما با استانداردهای بهداشتی جدید اروپا تطابق و کیفیت لازم را نداشت و تا این قوانین و قواعد را در تولید پسته خود اعمال نکردیم همچنان عمده محصول ما آلوده بود و برگشت می‌خورد. در واقع کشورهای اروپایی و بازارهای هدف امروز ما مانند روسیه به تناسب پیشرفت‌های فنی و تکنولوژیک، استانداردهای خود را ارتقا و تغییر می‌دهند اما ما خود را با تغییرات آنها تطبیق نمی‌دهیم.
کشورهای اروپایی و بازارهای هدف امروز ایران به تناسب پیشرفت‌های فنی و تکنولوژیک، استانداردهای خود را ارتقا و تغییر می‌دهند اما ما کشاورزی خود را با تغییرات آنها تطبیق نمی‌دهیمارتقای استانداردهای سلامت درکشورها؛ تهدید حوزه صادرات
تطبیق نداشتن شرایط تولیدات کشاورزی داخل با استانداردها و قواعد کشورهای هدف صادرات و نبود ارتقای محصولات ما متناسب با این تغییر قوانین از دیدگاه کارشناسان امر، برای حوزه صادرات کشاورزی خطری جدی است که می‌تواند به اقتصاد کشاورزی لطمه بزند.
دکتر «جواد کریمی» استاد و محقق رشته گیاه پزشکی کشاورزی به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: در خصوص برخی محصولات بازگشت داده شده باید گفت دلیل این بوده که استانداردهای کشورهای هدف صادرات تغییراتی داشته و اینکه کشاورزان همچنان با روش‌های پیشین به کاشت و داشت مبادرت کرده و به دلیل تحریم نیز سیستم کشاورزی ما ارتقا پیدا نکرده است.
می‌افزاید: قوانین کشورها برای دادن مجوز به محصولات وارداتی با یکدیگر تفاوت دارد و ممکن است هر سال سخت‌تر و انقباضی‌تر شود چنانکه در مورد پسته ایران که یکی از محصولات مهم صادراتی ماست تغییر استاندارد قابل قبول و نیز روش سنجش به وسیله متد دقیق «کروماتوگرافی مایع» با کارایی بالا، موجب شده که محصولات ما از نظر آنها سالم نباشد و امکان صادرات به اتحادیه اروپا از دست برود.
وی تصریح می‌کند: چالش باقیمانده سموم در محصولات کشاورزی تولید داخل موضوعی جدی است که در گام نخست باید وجود این مشکل را پذیرفت تا بتوان راهکار مناسب، علمی و منطقی برای آن فراهم کرد.
سابقه ۳۰ ساله در برگشت محصولات کشاورزی
کارشناسان و متخصصان امر معتقدند در طول دهه‌های اخیر مساله باقیمانده سموم یکی از چالش‌های اصلی بخش کشاورزی ایران بوده و به قول عضو هیات نمایندگان اتاق تهران «این امر به هیچ وجه قابل انکار نیست.»
«احمد فرشچیان» عضو اتاق بازرگانی تهران با اشاره به اینکه موضوع باقیمانده سموم، مساله جدیدی نیست و عمر آن به بیش از ۳۰ سال می‌رسد، می‌گوید: چالش و بازگشت محصولات صادراتی ما بیش از سه دهه است که روی تولید و صادرات محصولات کشاورزی ایران سایه انداخته و منجر به از دست رفتن بازارهای تراز اول دنیا شده است.
چالش باقیمانده سموم و بازگشت محصولات صادراتی بیش از سه دهه است که بر تولید و صادرات محصولات کشاورزی ایران سایه انداخته و منجر به از دست رفتن بازارهای تراز اول دنیا شده استاو که خود از صادرکنندگان محصولات کشاورزی است، به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: سطح استانداردها در کشورها متفاوت است. در زمینه کنترل باقیمانده سموم، اروپایی‌ها پیشگام بودند و پس از ارتقای استانداردها در این کشورها، سخت‌گیری آنها نسبت به محصولات ایرانی افزایش یافت و در نهایت به تدریج کشورهایی مانند آلمان، فرانسه، سوئیس و انگلستان از حجم مبادلات خود با ایران کاستند.
وی عنوان می‌کند: بازارهای هدف ما اکنون به چهار کشور همجوار از جمله عراق و افغانستان محدود شده که اگر آنها نیز مقررات و ضوابط بهداشتی و غذایی خود را ارتقا دهند، صادرات ایران به این کشورها نیز با محدودیت مواجه می‌شود.
به اعتقاد وی، مساله باقیمانده سموم، محصولات ایرانی را از بازارهای تراز اول و دوم دنیا به سمت بازارهای درجه سه و چهار سوق داده و پیامد حضور در بازارهای دست چندم و ارزان نیز آن است که علاوه بر کاهش کیفیت محصولات، ارزآوری و قیمت فروش کاهش پیدا می‌کند.
فرشچیان با تاکید بر اینکه کنترل‌ها و سخت‌گیری در بازارهای تراز سه و چهار نیز رو به افزایش است، می‌افزاید: از ۲ سال پیش در کمیسیون کشاورزی اتاق تهران جلسات متعددی را با حضور نمایندگان نهادهای مرتبط مانند وزارت جهاد کشارزی، سازمان‌های غذا و دارو و استاندارد برگزار کردیم و خروجی آن، سندی به نام باقیمانده سموم بود که در آن راهکارهایی از سوی کمیسیون کشاورزی اتاق تهران پیشنهاد و به وزیر وقت جهاد کشاورزی ارائه شد اما این موضوع چندان مورد توجه قرار نگرفت و در وزارت جهاد کشاورزی مسکوت ماند.
بخش اندکی از حجم صادرات ۴ میلیون تنی برگشت می‌خورد
اما رئیس اداره آفت‌کش‌های سازمان حفظ نباتات وزارت جهاد کشاورزی با بیان این که بخشی از موارد طرح شده در این زمینه واقعی و درست نیست، می‌گوید: میزان کالاهای کشاورزی که سالانه صادر می‌شود بیش از ۴ میلیون تن است اما مقداری که برگشت می‌خورد، بسیار اندک است و بخش قابل توجهی از مباحث مطرح شده در مورد آلودگی محصولات ما شانتاژ(جوسازی) سیاسی و خبری است چون اگر تناسبی میان صادرات و میزان محصول برگشتی برقرار شود این رقم ناچیز است.
نتیجه تحقیقات مختلف؛ آلودگی محصولات به آفت‌کش‌ها
یک کارشناس که نخواست نامش ذکر شود، در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا می‌گوید: فقط در یک بررسی و تحقیق ۵۰ محصول مختلف ارزیابی شد که در تمام ۵۰ مورد محصول کشاورزی؛ میزان سموم و نیترات بالاتر از حد مجاز داشتند.
کنکاش در اطلاعات و آمار ارقام مسمومیت‌ها و نیز موارد بیماری‌های صعب العلاج چون سرطان، پارکینسون، ام. اس و نیز بیماری‌هایی چون دیابت، کم خونی، سقط جنین، اختلال گوارشی، ناباروری و عقیم شدن از جمله مواردی هستند که آفت‌کش‌ها و کودهای شیمیایی در بروز آنها نقش مشخص و تعیین شده دارند تحقیقات بسیاری در حوزه دانشگاهی و مراکز تحقیقاتی جهاد کشاورزی استان‌ها، در مورد احتمال آلودگی محصولات کشاورزی به باقیمانده سموم و کودهای شیمیایی انجام شده است.
دکتر کریمی استاد گیاه پزشکی دانشگاه فردوسی مشهد با استناد به برخی تحقیقات انجام شده در موضوع سموم باقیمانده در محصولات کشاورزی از جمله بررسی دکتر «تاری و همکاران» (۲۰۲۰) در این دانشگاه می‌گوید : براین اساس محصولات کشاورزی با بالاترین مقادیر آلودگی به آفت‌کش‌های شیمیایی به ترتیب شامل ماهی، خیار، گوجه فرنگی، چای، گندم، برنج، سیب درختی، چغندر قند، نارنگی، شکر، شیر پاستوریزه و روغن زیتون روبه رو هستند.
وی عنوان می‌کند: در این میان مقدار دیازینون (که حشره کشی بسیار پرمصرف است) در گوجه فرنگی گلخانه‌ای ۵.۵۲ برابر حداکثر میزان مجاز باقی مانده ( معروف به MRL که توسط سازمان استاندارد کشور تعیین می‌شود) بوده است.
دکتر کریمی می‌افزاید: در مطالعه موردی دیگری که توسط «دکتر رضایی گلستانی و هاشمی» در سال سال ۲۰۱۸ بین گیاهان و محصولات کشاورزی انجام شد هویج و گوجه فرنگی کمترین و چای و خربزه بالاترین مقادیر باقی مانده آفتکش را داشتند. همچنین در محصولات دامی نیز ماهی بیشترین و فرآورده‌های لبنی کمترین مقدار باقی مانده آفتکش را داشتند.
وی تاکید می‌کند: در واقع در موضوع نهاده‌های کشاورزی یکی از مسائلی که مغفول مانده و آن‌چنان که باید مورد توجه قرار نمی‌گیرد، موضوع سلامت انسان و دام تحت تاثیر آنهاست.
این متخصص پاتولوژی حشرات می‌افزاید: متاسفانه اثرات نهاده‌های شیمیایی شامل سموم و کودها گاه از نظر دور است ولی کنکاش در اطلاعات و آمار ارقام مسمومیت‌ها و نیز موارد بیماری‌های صعب العلاج چون سرطان، پارکینسون، ام. اس و نیز بیماری‌هایی چون دیابت، کم خونی، سقط جنین، اختلال گوارشی، ناباروری و عقیم شدن از جمله مواردی هستند که آفت‌کش‌ها و کودهای شیمیایی در بروز آنها نقش مشخص و تعیین شده دارند و با همین نگاه در سال‌های اخیر کشورهای مختلف، استانداردهای خود جهت امکان صدور مجوز واردات را تغییر داده و اصلاح کرده‌اند.
وی می‌افزاید: به همین دلیل، بسیاری از کشورهای اروپایی چندین سال است که واردات محصولات کشاورزی از مبدا برخی کشورها از جمله ایران را ممنوع کرده‌اند.
چندی قبل نیز«مسعود خوانساری» رئیس اتاق تهران پس از بازگشت بخشی از این محصولات صادراتی در اینستاگرام خود متن نامه‌ای را با عنوان «مرگ خاموش» منتشر کرد که بیش از یک سال قبل از آن، خطاب به «کاظم خاوازی» وزیر وقت جهاد کشاورزی نوشته بود که در آن در مورد میزان مصرف سموم و باقیمانده آن در محصولات کشاورزی هشدار داده بود.