بیشتر از هزار سال از عمر" مسجد جامع عتیق " اصفهان می‌گذرد، اثری که گفته می‌شود بر پایه‌های یک آتشکده بناشده است و درجایی قرار دارد که هسته اولیه شکل‌گیری اصفهان کهن خوانده می‌شود؛ این مکان جویباره است و شواهد زیادی را از تاریخ در سینه دارد.
باستان‌شناسان معتقدند که باید در هر نقطه از جویباره منتظر یک پدیده نهفته باستانی بود. درحالی‌که پیشتر، در عملیات گودبرداری برای ایجاد زیرگذر "میدان امام علی" سفالینه‌های بسیاری از دوران اشکانی تا دوران اسلامی زیر و رو شد، حالا دوباره گزینه‌های پیش رو برای عبور مترو از دل این تاریخی‌ترین بافت شهر روی میز وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قرارگرفته است تا به تعبیر کوشندگان میراث فرهنگی از بین سه گزینه، بین بد و بدتر یک انتخاب تکلیف خط ۲ متروی اصفهان را روشن کند.
از بین گزینه‌های سازمان قطار شهری اصفهان، یک گزینه بیشتر از همه پررنگ شده است و آن عبور مترو از حریم درجه‌یک و فاصله ۳۰ متری مسجد جامع عتیق است که اگرچه در سال ۹۷ و دوره پیشین مدیریت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان موافقت‌های ضمنی با آن شد اما حالا مدیران میراث فرهنگی اصفهان می‌گویند حفظ مسجد جامع عتیق برای آنها اولویت اول است و باید دراین‌باره پژوهشگاه میراث فرهنگی با توجه به دیتاهایی که قطار شهری اصفهان ارائه می‌کند، تصمیم بگیرد.
درحالی‌که گفته می‌شود از بین گزینه‌های پیشنهادی، گزینه ۳ در حریمی قرارگرفته که یونسکو برای مسجد ثبت جهانی عتیق در نظر گرفته است و از این منظر تأمل‌برانگیز به نظر می‌رسد که چگونه چنین توافقی می‌توانسته روی این گزینه داده شود، از سوی دیگر ۲ گزینه پیشنهادی یک و ۲ نیز حداکثر ۱۵۰ متر با مسجد عتیق فاصله‌دارند؛ فاصله‌هایی که به تعبیر باستان‌شناسان، همه در دل اصفهان کهن یعنی جویباره، حفاری برای عبور تونل مترو را در پی خواهند داشت.
آن‌طور که به ایرنا گفته‌شده، گزینه پیشنهادی شماره ۳ که از نزدیک‌ترین فاصله به مسجد عتیق اصفهان می‌گذرد، قرار است از زیرِ زیرگذر میدان امام علی عبور کند، عمقی که گفته می‌شود در فاصله ۳۰ متری مسجد عتیق و ۳۰متری عمق زمین است؛ همین‌جا، یعنی میدان امام علی قرار است ایستگاه قطار شهری شود.
آنچه تحت عنوان میدان امام علی و زیرگذر آن یاد می‌شود؛ عملیات به تعبیر شهرداری اصفهان" احیای میدان عتیق" بود که در اواخر دهه هشتاد و اوایل دهه نود سعی داشت میدان سلجوقی اصفهان را در مرکز شکل‌گیری شهری اصفهان احیا کند. در عملیات گودبرداری‌های زیرگذر میدان امام علی، سفال‌های دوران آل‌بویه و به گفته باستان‌شناسان سفال‌های دوره اشکانی و ساسانی پیدا شد و کارشناسان میراث فرهنگی و ایکوموس نسبت به این اقداماتِ بدون کاوش‌های باستان‌شناسی واکنش صریح نشان دادند.
کاری کنیم که آیندگان از ما به نیکی یاد کنند
در همین پیوند یک کنشگر میراث فرهنگی که خواست نامش محفوظ بماند به ایرنا گفت: هر کدام از پیشنهادهای قطار شهری مزایا و معایبی دارد اما پیشنهاد شماره ۳، بدترین گزینه است. در سال ۹۷ میراث فرهنگی اصفهان با این گزینه که از کنار مسجد جامع می‌گذرد، موافقت کرده است؛ دفاع آنها این بوده که به دلیل یکسری گودبرداری ها و خاکبرداری‌ها برای احداث زیرگذر میدان امام علی، حالا مترو می تواند از زیر آن رد شود اما بدی این گزینه این است که در حریم میراث جهانی مسجد عتیق قرار گرفته است و باید بازنگری شود.
این کنشگر میراث فرهنگی افزود: یکی از ضوابط حریم مسجد جامع عتیق اصفهان این است که عبور هرگونه وسیله نقلیه از کنار مسجد جامع نیازمند گرفتن مصوبه از سوی وزارتخانه میراث فرهنگی است. هر کدام از گزینه‌های پیشنهادی، ایرادهای خودشان را دارند، گزینه ۳ به مسجد عتیق ، گزینه یک به جویباره و گزینه ۲ به امام‌زاده اسماعیل و شعیای نبی نزدیک می‌شود، اما گزینه شماره ۳ بدترین گزینه است. این تصمیم باید به شکلی گرفته می شد که بافت میراث جهانی را دور بزند.
در پیشنهاد عبور خط ۲مترو فاصله با مسجد عتیق در نظر گرفته نشده است
وی با اشاره به مغازههای برِ کوچه ای که به سمت گنبد تاج‌الملکِ مسجد جامع و مقبره علامه مجلسی می‌رود، گفت: مسجد جامع تا این کوچه و پشت این مغازه‌ها ادامه دارد اما به دلیل وجود همین مغازه‌ها که جلوی آن قرار گرفته است ، مسجد جامع در پشت آنها درک نمی‌شود. باید خط ۲مترو از این منطقه دور شود و با یک فاصله دورتری از مسجد ادامه پیدا کند.
این کنشگر میراث فرهنگی افزود: استدلال این بوده است که زمانی برای احداث زیر گذر و میدان امام علی گودبرداری کرده‌اند و حالا که کار به اینجا رسیده، مترو هم می‌تواند از این محدوده بگذرد اما فاصله با مسجد را در نظر نگرفتند!
راجع به قلب تاریخ اصفهان صحبت می‌کنیم!
علیرضا جعفری‌زند باستان‌شناس و نویسنده کتاب " اصفهان پیش از اسلام" در همین ارتباط با اشاره به گودبرداری‌های زیرگذر میدان امام علی به خبرنگار ایرنا گفت: اشتباه بزرگی در آن زمان انجام گرفت که من از مخالفان سرسختش بودم؛ این اتفاق هم دنباله همان اشتباه قبلی است. ما در اطراف مسجد جامع،هر گوشه و هر کنارش، منتظر یک پدیده نهفته باستانی هستیم چرا که این منطقه قلب تاریخ اصفهان است.
به تعبیر این باستان‌شناس، منطقه اطراف مسجد عتیق اصفهان که در معرض تونل مترو قرار گرفته به دلیل آثار نهفته باستانی، منطقه خطر است و باید قبل از ایجاد تونل مترو کاوش باستان‌شناسی شود.
وی در همین ارتباط افزود: چندین بار گفته‌ام که خط ۲ مترو باید با دقت زیاد و کاوش‌های باستان شناسی در بافت تاریخی اصفهان انجام شود؛ چون اصفهان کهن زیر اصفهان امروز است و بنابراین صد در صد و خوشبختانه سازمان میراث فرهنگی هم نسبت به این مساله حساسیت دارد و امیدوارم که این موضوع را پیگیری کند و به نتیجه برساند.
جعفری‌زند در پاسخ به این سوال که آیا ممکن است در عمق ۳۰ متر لایه‌های باستانی وجود داشته باشد، گفت: تونل مترو، چه از زیرِ زیرگذر میدان امام علی بخواهد عبور کند و چه از کنارش، از هر قسمت که باشد، باید باستان شناسان در اینجا مستقر بشوند؛ اما نه باستان‌شناسی که فقط تشریفات باشد.
نویسنده کتاب "اصفهان پیش از اسلام" افزود:ممکن است ما زیر ۳۰ متر هم آثار داشته باشیم؛ اصفهان در این قسمت تاریخی که قلب شکل‌گیری این شهر است، به یک کاسه می‌ماند. آب زاینده‌رود را اگر رها کنند در این کاسه جمع می‌شود. بنابراین شهری که چند هزار سال تاریخ دارد ، ما هیچ از چند و چونش خبر نداریم و نمی توانیم به جرات بگوییم که دیگر زیر ۳۰ متر خبری نیست.
ماجرای دروی سفال‌های باستانی برای احیای یک میدان تاریخی!
استدلال جعفری‌زند اما این است که اصفهان پوشیده از لایه‌های رسوبی از دوران‌ها و طغیان‌های مختلف است و این شهر همیشه در معرض سیل بوده و بنابراین نمی‌توانیم بگوییم که در عمق سی متر لایه‌های باستانی وجود ندارد.
جعفری‌زند افزود: باید نقشه تونل مترو را به میراث بیاورند و این نهاد با متخصصان و نه البته به شکل فرمایشی مشورت کند تا ببینیم تونل به طور دقیق از کجا می‌خواهد عبور کند.
به باور جعفری‌زند این قسمت از اصفهان از نظر باستان‌شناسی بسیار با اهمیت است و هریک سانتی‌متر خاکبرداری آن باید با مطالعه انجام شود.
وی با گریز به گودبرداری‌ها و خاکبرداریهای زیر گذر میدان امام علی، اهمیت کاوش باستان‌شناسی در این محدوده را یادآور شد و گفت: قدیمی‌ترین سفال‌هایی که در گودبرداری‌های زیرگذر میدان امام علی به دست آمده بود، مربوط به دوره اشکانی، ساسانی و دوران اسلامی بود. سفال‌های سالم و نه خورده سفال که از دل خاکبرداری لودرها بیرون آمده بود.یعنی اگر کاوش باستان شناسی انجام شده بود، بود خدا می‌داند که چه چیزهایی پیدا می شد اما کاوشی وجود نداشت! و تنها یک نفر دانشجوی باستان‌شناسی از طرف میراث فرهنگی ناظر بود! شب تا صبح بیل مکانیکی و لودر کار می کرد و هر سفالی که بیرون می افتاد، جمع می کردند و به میراث می‌بردند.
از سویی اهمیت کاوش‌ها و بررسی‌های باستان‌شناسی محدوده جویباره و مسجد عتیق و از سوی دیگر ارتعاش و لرزش‌های ناشی از عبور مترو در فاصله ۳۰ متری مسجد جامع عتیق و تاثیرات آن بر این بنای هزار ساله نگرانی کنشگران میراث فرهنگی را برانگیخته است. در همین ارتباط ایرنا نظر کارشناسان سازه و ژئوتکنیک را جویا شد تا ابعاد واضح‌تری از احتمال خطرپذیری این اقدام برای مسجد جامع عتیق اصفهان در اثر عبور مترو داشته باشد.
برای عبور مترو از کنار میراث جهانی اصفهان، مطالعات میدانی و آزمایشگاهی نیاز است
پیام اسدی متخصص سازه و دانشیار دانشگاه صنعتی اصفهان در همین ارتباط به ایرنا گفت که با توجه به اهمیت این بنای کهن که جزو میراث جهانی است، لزوم توجه به سازه بسیار اهمیت دارد و باید مطالعات کافی و کامل چه به صورت میدانی و چه به صورت آزمایشگاهی و چه به صورت عددی روی سازه انجام تا اطمینان حاصل شود که هیچ آسیبی به سازه چه در کوتاه مدت و چه در درازمدت نمی رسد.
در قرن ۲۱ هستیم، اگر کارها اصولی پیش برود جای نگرانی نیست
اما حمید هاشم‌الحسینی متخصص ژئوتکنیک و عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان نظر خوشبینانه‌تری نسبت به این موضوع دارد و معتقد است که در قرن ۲۱ می‌توان این نگرانی‌ها را مرتفع کرد اما خدا می‌داند که در عمل چه کسانی و چگونه کار خواهند کرد!
به باور وی اگر حفاری دستگاه تی بی ام با دقت انجام شود مشکلی ایجاد نخواهد شد: مترو از کنار مدرسه چهارباغ و سی و سه پل هم عبور کرد، مهم این است که در زمان بهره‌برداری تمهیداتی ببینند که ارتعاشات قطار در دراز مدت آسیبی به مسجد جامع نزند.
هاشم الحسینی در ادامه یادآور شد: اولین بار نیست که تی بی ام از کنار آثار تاریخی عبور می کند. تی بی ام پیشتر هم از کنار مدرسه چهارباغ و از ۳۶ متری سی و سه پل هم عبور کرد اما به طور رسمی، آسیبی که متوجه این آثار شده باشد، از سوی میراث فرهنگی اعلام نشده است.
وی افزود:ممکن است یک ساختمان روتین که به تعداد زیاد هم درست می کنند مثل متروپل آبادان، درست کار نشود و بریزد ولی اگر درست کار بشود هیچ ایرادی ایجاد نمی شود. باید در مورد عبور مترو از کنار مسجد جامع عتیق بررسی‌ها و مطالعات انجام شود؛ اما اینکه چه کسی و چه کاری انجام شود، خدا می‌داند!
گزینه‌ها روی میز پژوهشگاه و کارشناسان میراث فرهنگی
همچنین علیرضا ایزدی مدیرکل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان به ایرنا گفت که تاکنون مطالعه‌ای در خصوص هیچ کدام از گزینه‌های پیشنهادی برای عبور خط ۲ مترو در این محدوده تاریخی اصفهان و از جوار مسجد جامع عتیق از سوی سازمان قطار شهری به میراث فرهنگی ارائه نشده است اما قرار است مستندات لازم و دیتای‌های گزینه‌های پیشنهادی سازمان قطار شهری برای عبور این خط مترو به وزارتخانه میراث فرهنگی ارائه شود تا آنها ابعاد این موضوع را بررسی کنند.
وی افزود : درباره ابنیه تاریخی و لایه‌های باستان شناسی ،خودمان اهلیت پاسخگویی و بررسی داریم اما در خصوص اینکه در لایه پایانی، حرکت مترو و لرزش هایی که ایجاد می کند برای بنای ما خطرآفرین هست یا نه، نیاز به بررسی دارد.
وی افزود: به دوستان قطار شهری گفته‌ایم که باید اهل فن، کار کارشناسی انجام بدهند تا بتوانیم تصمیم بگیریم. این فناوری در بسیاری از کشورهای اروپایی هم هست؛ می‌توان با جابه جایی و یا استحکام بخشی مناسب کار را انجام داد اما بایستی طرح به دست ما برسد.
ایزدی با بیان اینکه سه مسیر برای عبور خط ۲ مترو پیشنهاد داده شده که این پیشنهادها بدون دیتا هستند، افزود:یکی از این گزینه‌ها عبور از زیرگذر میدان امام علی(ع) است. قطار شهری باید گزارش‌های لازم را آماده کند تا در تهران بررسی و تصمیم گیری شود. اولویت ما حفظ آثار، به خصوص مسجد جامع عتیق، از شاخصه های معماری و یکی از آثار ثبت جهانی است که حفاظتش برای ما در اولای اقدامات قرار دارد.
ایزدی با بیان اینکه حتی حرکت اتوبوس‌ها هم تبعاتی برای این آثار تاریخی در پی دارد، گفت: در خصوص معماری و باستان شناسی پاسخگو هستیم اما آنچه تخصصش را نداریم مثل بحث لرزشها و ارتعاشات ایجاد شده توسط مترو، باید اهل فن نظر بدهند و ما تابع نظر متخصصین هستیم.
پاسخ سازمان قطار شهری اصفهان به پرسش ایرنا
ایرنا کوشید تا با مقامات سازمان قطار شهری اصفهان گفت‌و گو کند؛ پاسخ مسوول روابط عمومی این سازمان چنین بود: قرار است به زودی نشستی با برخی خبرنگاران که در خصوص عبور مترو از کنار مسجد جامع درخواست مصاحبه داده‌اند، داشته باشیم؛ شما را در جریان قرار خواهیم داد.
جویباره، هسته اولیه شکل‌گیری اصفهان است و از این رو آن را میراث‌دار تاریخ نهفته این شهر می‌دانند؛جایی که مسجد جامع عتیق در آنجا قرار گرفته است و گفته می‌شود بر بنیان یک آتشکده ساخته شده است. این مسجد که قدمتش به قرن دوم هجری بازمی‌گردد، مجموعه ای از معماری دوران سلجوقی، ایلخانی، مظفری، تیموری، صفوی و قاجار است که همین امر موجب شده آن را موزه معماری ایران بدانند. این مسجد در شمار ۵ مسجد باشکوه تاریخ معماری جهان است و در لیست آثار ثبت جهانی قرار دارد.