در ۵۰ سال اخیر توسعه اقتصادی و نظام سلامت همراه با پدیده‌هایی چون کاهش باروری و به دنبال آن افت رشد جمعیت و افزایش امید به زندگی منجر به ایجاد تغییرات قابل ملاحظه‌ای در ساختار جمعیت جهان شده، به طوری که در این مدت تعداد سالمندان به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته است.
افزایش جمعیت سالمندی واقعیت‌انکار ناپذیر جامعه در خیلی از کشورها است و از طرفی باید به مواردی مانند نبود یا کمبود حمایت‌های اجتماعی، نداشتن شغل و نقش اجتماعی، مخارج بالای زندگی و به ویژه هزینه‌های بهداشتی و درمانی در این بخش مهم از جامعه توجه داشت. هرچند هزینه‌های بهداشتی و درمانی فقط بخشی از مقوله سالمندی است اما از معدود مسائلی است که مورد توجه ویژه سیاستگذاران قرار گرفته به مسائل دیگر جز بهداشت و درمان سالمندان توجه چندانی صورت نگرفته است.
افزایش جمعیت سالمندی در کشورهای پیشرفته طی ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال اتفاق افتاده است، در حالی که در کشورهایی مانند ایران، این مسیر در طول ۳۰ تا ۴۰ سال رخ می‌دهد
نگاهی به مختصات سالمندی در ایران
اگر چه در حال حاضر توسعه یافته‌ترین کشورها، سالخورده‌ترین نمودار جمعیت را دارند، ولی سریع‌ترین سالخوردگی جمعیت در کشورهای کمتر توسعه‌یافته اتفاق می‌افتد. همچنین سازمان جهانی بهداشت پیش‌بینی کرده که بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۵۰ تعداد افراد سالخورده در کشورهای کمتر توسعه‌یافته در مقایسه با ۷۱ درصد افزایش در کشورهای توسعه یافته، ۲۵۰ درصد افزایش پیدا کند.
این پدیده با کاهش نرخ باروری و عمر طولانی شکل می‌گیرد و با کاهش تولد و افزایش طول عمر، سهم افراد سالخورده از کل جمعیت در حال افزایش است.
نکته قابل توجه دیگر در این زمینه، آهنگ متفاوت رشد جمعیت سالمندی در کشورهای توسعه‌یافته و سایر کشورها است. افزایش جمعیت سالمندی در کشورهای پیشرفته در طول ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال اتفاق افتاده است، در حالی که در کشورهایی مانند ایران، این مسیر در طول ۳۰ تا ۴۰ سال رخ می‌دهد. این موضوع می‌تواند مشکلات زیادی را به ویژه در زمینه تامین مخارج بهداشتی و درمانی سالمندان به همراه داشته باشد. سالمندان در برابر بیماری‌ها بیشتر از بقیه جامعه آسیب‌پذیرند و در واقع زمانی که افراد سالمند می‌شوند، خطر بسیاری از بیماری‌های مزمن در آنها افزایش پیدا می‌کند. این افزایش با بسیاری از تئوری‌های سالمندی مطابقت دارد.
بر اساس پژوهش‌های انجام شده در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال ۱۳۹۵، بیشترین سهم سالمندی در کشور مربوط به استان گیلان و کمترین سهم سالمندی مربوط به استان سیستان و بلوچستان است. رشد جمعیت به سمت سالمندی در استان‌های البرز و مازندران بالا است. یعنی رشد سالمند شدن جمعیت این استان‌ها زیاد است و در استان گیلان این رشد به نسبت دیگر استان‌ها بالاتر است.
همچنین بر اساس همین پژوهش‌ها، ۸۶ درصد سالمندان با همسر خود، ۲۹.۲ درصد با فرزندان و ۷.۳ درصد نیز به تنهایی زندگی می‌کنند و در این میان، تنهایی در زنان سالمند بیشتر است. این در حالی است که اغلب این زنان از بیمه تکمیلی برخوردار نبوده، حقوق بازنشستگی ندارند و حتی سرپرست خانوار هم محسوب می‌شوند.
۸۶ درصد سالمندان با همسر خود، ۲۹.۲ درصد با فرزندان و ۷.۳ درصد نیز به تنهایی زندگی می‌کنند و در این میان، تنهایی در زنان سالمند بیشتر است
چه خبر از سند ملی سالمندی؟
با توجه به اهمیت مساله سالمندی و برخی شاخص‌ها و مسائل مربوط به آن که اشاره شد، روز ششم مهر ماه ۱۳۹۹ و در آستانه روز جهانی سالمند «حسام الدین علامه» رییس دبیرخانه شورای ملی سالمندان از ابلاغ متن سند ملی سالمندان به دستگاه‌های اجرایی خبر داد. او گفته بود: سند ملی سالمندی یک کتاب تعیین و تبیین وضعیت سالمندی در کشور است. این سند پس از اجرا و رصد پیامدها، در دوره‌های پنج ساله بازنگری و به روز رسانی خواهد شد. از ویژگی‌های این سند افزوده شدن پیوست اجرایی برای اعلام الزامات اجرایی برنامه عملیاتی، نظام پایش و ارزشیابی است و با توجه به اینکه ۱۸ دستگاه اجرایی در شورای ملی سالمندان کشور حضور دارند، این دستگاه‌ها موظف شدند تا نماینده تام الاختیار دستگاه را متناسب با فلسفه وجودی حضور آن نهاد در شورای ملی سالمندان و همچنین در سطح مدیرکل دستگاه برای شرکت در جلسات شورا معرفی کنند.
بگذریم از ابلاغ سند ملی سالمندی در بحران کرونا و چالش‌های جسمی و روانی بسیاری که بیماری کووید ۱۹ برای سالمندان به همراه آورد، نکته مهم درباره این سند ملی که در واقع یک برنامه فراوزارتخانه‌ای و بین بخشی محسوب می‌شود این است که رییس آن، وزیر رفاه است و در نتیجه این طور به نظر می‌رسد که دستگاه‌های مربوطه، اجرای آن را چندان جدی نمی‌گیرند.
«محسن شتی» رییس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درباره سند ملی سالمندی به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: سند ملی سالمندان فقط مربوط به وزارت بهداشت نیست و دستگاه‌های مرتبط با سالمندی در نوشتن آن نقش داشتند. این سند در مهر ماه ۱۳۹۹ ابلاغ شد که شامل اهداف مختلف است. این سند تا سیاست‌های اجرایی پیش رفته است که حالا باید برای آن برنامه عملیاتی نوشته شود و این برنامه‌ها را باید دستگاه‌های اجرایی اجرا کنند. بخشی از اهداف آن به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مربوط می‌شود و بخش‌های دیگر به طور مثال به توانبخشی و موارد دیگر مرتبط است. وظیفه پیگیری اجرای آن بر عهده شورای ملی سالمندان است.
رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت: رئیس شورای ملی سالمندان وزیر رفاه است و در نتیجه این طور به نظر می‌رسد که دستگاه‌های مربوطه، اجرای سند ملی سالمندان را چندان جدی نمی‌گیرند
وی اظهار می‌دارد: ریاست شوراهای ملی دیگر بر عهده ریاست جمهوری است، اما ریاست شورای ملی سالمندان بر عهده وزیر رفاه است که همین موضوع می‌تواند منجر به عدم اجرای صحیح و کامل اهداف شود. رییس این شورا باید فرا دستگاهی باشد تا همه اعضا را حول یک محور جمع کند.
شتی درباره میزان پیشرفت بخشی از سند ملی سالمندان که بر عهده وزارت بهداشت است، اظهار می‌دارد: نزدیک به ۵۰ عنوان و برنامه در راستای اهداف سند ملی سالمندان را در جداولی نوشتیم و هرکدام از این موارد مشخص است که کدام سیاست در سند ملی سالمندان پیگیری می‌شود و تا چه مرحله‌ای پیش رفته‌اند. در طول این سال‌ها در معاونت بهداشت وزارت بهداشت در راستای سالمندی تلاش‌های زیادی انجام شده است. متاسفانه به جز وزارت بهداشت و وزارت رفاه و سازمان بهزیستی، در بسیاری از دستگاه‌های اجرایی دیگر، حتی یک کارشناس مرتبط با سالمندان وجود ندارد.
سند ملی در کشوی سازمان برنامه و بودجه
۳۰ فروردین ۱۴۰۱ سرپرست دبیرخانه شورای ملی سالمندان اعلام داشت: امسال دستگاه‌های عضو این شورا، برنامه‌های جاری خود را مانند قبل انجام می‌دهند و با توجه به اینکه برنامه اقدام ملی سالمند در اسفند ماه ۱۴۰۰ آماده شد، برنامه‌هایی که مبتنی بر سند ملی سالمندان است از سال ۱۴۰۲ اجرا خواهد شد. با سازمان برنامه و بودجه تعامل می‌کنیم تا ردپای سندملی در بودجه سال ۱۴۰۲ دیده شود که البته بستگی به توجه و تصمیم سازمان برنامه دارد. بودجه سال ۱۴۰۲ پاییز امسال به سازمان برنامه و بودجه ارسال می‌شود تا در فصل زمستان در مجلس شورای اسلامی تصویب شده و اجرای آن برای سال آینده است.
این موضوع از دید بسیاری از ناظران یعنی حتی سازمان برنامه و بودجه نیز علاقه چندانی به بحث سالمندی ندارد و سال به سال برنامه‌های اجرایی سند ملی سالمندان به تعویق می‌افتد. شاید مهم‌ترین دلیل خاک خوردن سند ملی سالمندی در کشوهای سازمان برنامه و بودجه همین باشد که ریاست شورای ملی سالمندان بر عهده رییس جمهوری نیست و سایر دستگاه‌ها به دنبال اجرای این سند نمی‌روند.
اوضاع سالمندان در کشورهای رده اول کیفیت سالمندی
سازمان جهانی بهداشت طول عمر را همانند سلامت، مسکن، رفاه اجتماعی، درآمد، اشتغال، یکی از شاخص‌های توسعه اجتماعی محسوب می‌کند و یکی از عوامل موثر بر بُعد اجتماعی را کیفیت زندگی سالمند می‌داند. کشورهای مختلف هر سال از نظر حمایت از سالمندان مورد بررسی قرار می‌گیرند و یک رده بندی بر مبنای میزان توجه آنها به وضعیت افرادی که بالغ بر ۳۰ سال در کشور کار کرده‌اند، انجام می‌شود.
طبق گزارش ۲سال پیشِ این سازمان در مورد شاخص‌های حمایت از سالمندی، کشورهای سوئیس، نروژ، سوئد، آلمان و کانادا پنج کشوری هستند که در ابتدای فهرست قرار گرفته و بیشترین حمایت را از سالمندان انجام داده‌اند. در این شاخص، سه مولفه شامل امنیت درآمدی، وضعیت سلامت، توانایی و ایجاد فضایی که سالمند برای انجام مستقل فعالیت روزمره به آن نیاز دارند، مورد توجه قرار گرفته است.
اگر به دقت به توریست‌های خارجی نگاه کنید، می‌بینید که عمده این توریست‌ها از افراد سالمند هستند که معمولا از یارانه‌های دولتی برای سفر رفتن بهره‌مند می‌شوند
ایران در درجه‌بندی کشورها از نظر کیفیت سالمندی از میان ۹۸ کشور جهان در رتبه ۷۵ قرار گرفته است. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته موضوع سالمندان به ثبات رسیده و بیمه مراقبتی از سالمندان وجود دارد و حتی برای این نوع بیمه از جوانی برنامه‌ریزی می‌شود. یعنی هزینه‌ای برای زمان سالمندی به نام بیمه مراقبتی پس‌انداز می‌شود.
کشورهای اسکاندیناوی یعنی سوئد، نروژ، فنلاند و نیز دانمارک به دلیل سیاست‌ها و استانداردهای بالای حمایت از خانواده و سطح رفاه مطلوب، مشهورند. این کشورها بین ثروتمندترین کشورهای جهان قرار دارند و در عین حال دولت بخش قابل توجهی از منابع اقتصادی را به طور هدفمند میان کسانی که بیشترین نیاز اقتصادی را دارند توزیع می‌کند.
به طور مثال تعداد سالمندان در سوئد به شکل قابل ملاحظه‌ای در حال افزایش است. نسل متولد شده در این کشور پس از جنگ جهانی دوم، دوران بازنشستگی را می‌گذرانند و به همین دلیل، سوئد با افزایش جمعیت سالمند جوان یعنی افراد بین ۶۵ تا ۷۰ سال روبه‌رو شده است. پیش‌بینی شده که در دهه ۲۰۲۰ تعداد سالمندان در این کشور یعنی افراد بالای ۸۰ سال افزایش پیدا کند. علت افزایش جمعیت سالمندان در این کشور به دلیل مواردی مانند کاهش مرگ و میر و افزایش میانگین سن امید به زندگی است.
به گفته کارشناسان، سیاست دولت سوئد این است که سالمندان در این کشور بتوانند به شکل مستقل و بدون نیاز به کمک دیگران زندگی مطلوبی داشته باشند. در این زمینه خدمات اجتماعی برای سالمندان در سه سطح مختلف در نظر گرفته شده است. سطح اول اینکه دولت سوئد و پارلمان این کشور، اهداف سیاست های اجتماعی سالمندان را از طریق ارائه قوانین و تعیین بودجه لازم معین می‌کند. سطح دوم اینکه انجمن‌های محلی وظیفه تهیه و تدارک مراقبت‌های بهداشتی و دارویی و همچنین ارائه خدمات نگهداری سالمندان را بر عهده دارند. سطح سوم هم اینکه ۲۹۰ واحد فعال در شهرداری‌ها وظیفه ارائه خدمات مراقبتی، بهداشتی، پرستاری، حمل و نقل، مسکن و موارد دیگر را بر عهده دارند.
بر اساس آمارها، ۸۷ درصد از سالمندان در سوئد در شرایط و منازل استاندارد زندگی می‌کنند و از مستمری مبتنی بر حق بیمه، مستمری تضمینی، مستمری مبتنی بر درآمد و طرح بیمه‌های تکمیلی برخوردار هستند. سالمندان در این کشور همچنین از برنامه‌های بهداشتی و درمانی، تفریحی و ورزشی مطلوب نیز بهره می‌برند.
شرایط درباره نروژ، دانمارک و فنلاند نیز تقریبا به همین صورت است. دولت نروژ نیز مانند سایر کشورهای اسکاندیناوی از جمله دولت‌های ناظر بر رفاه عمومی محسوب می‌شود. دولت‌های محلی و مرکزی مسئول نظارت بر مدارس، بیمارستان‌ها، مستمری بازنشستگان و خدمات اجتماعی هستند. خدمات رفاهی برای خانواده شامل خدمات درمانی، پرداخت به بیماران و ناتوانان، پرداخت مستمری و بیمه بازماندگان است.
در دانمارک خدمات اجتماعی و سیاست‌های مربوط به خانواده برای تمام شهروندان فراهم است و بخش عمومی وظیفه دارد تا خدمات با کیفیت مطلوب را به شهروندان ارائه کند. در این میان سالمندان، کسانی که ناتوانی جسمی دارند، کودکان و بیماران را مورد توجه بیشتری قرار می‌دهند. این خدمات شامل سرویس‌های گسترده نگهداری، برنامه برای گروه‌های خاص، مستمری برای سالمندان، حقوق برای مادران، کمک‌های مالی به افراد با ناتوانی خاص است.
رییس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت: جمعیت سالمند کشور ما تا ۲۰ سال آینده ۲ برابر می‌شود و این در حالی است که سایر کشورها حدود ۱۰۰ سال فرصت داشتند که بسترهای لازم برای افزایش جمعیت سالمند را فراهم کنند
جوانی جمعیت و نقش سالمندان
با توجه به شاخص‌های کیفیت سالمندی و اوضاعی که سالمندان کشورهای پیشرفته دارند، نزدیک شدن به این استانداردها حداقل در کوتاه‌مدت دور از ذهن به نظر می‌رسد اما این به معنای رها کردن اوضاع سالمندان به حال خودشان نیست.
اگر گذرتان به شهرهای توریستی مانند اصفهان و شیراز افتاده باشد و اگر به دقت به توریست‌های خارجی نگاه کنید، می‌بینید که عمده این توریست‌ها از افراد سالمند هستند که معمولا از یارانه‌های دولتی برای سفر رفتن بهره‌مند می‌شوند. چنین رفتارهایی با سالمند می‌تواند منجر به ارتقای سلامت روان او و در نتیجه کاهش بیماری‌های جسمانی سالمندان شود.
رییس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این زمینه بیان می‌دارد: سالمندان در سایر کشورها مورد حمایت قرار گرفته و جهانگردی می‌کنند. بیمه‌های دیگر که از افراد حمایت می‌کنند و در قالب یک صنعت فعال هستند، باید وارد این موضوع شوند و از سالمندان حمایت کنند. جمعیت سالمند کشور ما تا ۲۰ سال آینده ۲ برابر می‌شود و این در حالی است که سایر کشورها حدود ۱۰۰ سال فرصت داشتند که بسترهای لازم برای افزایش جمعیت سالمند را فراهم کنند. سالمندی با بیماری‌های مختلف همراه است و باید برای این موضوع آماده باشیم.
به گفته شتی، به عنوان ایرانی و مسلمان و فرزند این مسئولیت را داریم که از سالمندان مراقبت کرده و از تجربه‌شان بهره‌مند شویم. به همین دلیل، مباحث حمایتی درباره سالمندان اهمیت پیدا می‌کند. برخی از خدمات برای سالمندان در کشورمان به این دلیل شکل نمی‌گیرد که بیمه‌ها از این خدمات حمایت نمی‌کنند. از طرفی دولت باید به این موضوع فکر کرده و از بیمه‌ها برای این موضوع حمایت کند تا بیمه‌ها بتوانند برخی خدمات را برای سالمندان تحت پوشش قرار بدهند. بحث جوانی جمعیت فقط به معنی فرزندآوری نیست، بلکه به معنی حمایت و مراقبت از سالمند سالم و فعال نیز مطرح می‌شود.
شتی می‌افزاید: در حال حاضر ۸ میلیون سالمند در کشور داریم که در ۲۰ سال آینده به ۱۶ میلیون نفر می‌رسند و اگر به این موضوع فکر نکنیم، ۱۶ میلیون سالمندی خواهیم داشت که به خاطر بیماری‌ها و ناتوانی‌های مختلف، استقلال خود را از دست داده‌اند. ولی اگر از سالمندان حمایت کنیم، ۱۶ میلیون سالمندی خواهیم داشت که بسیار با تجربه بوده و محور و حامی خانواده هستند و مشکلات خانواده‌ها بدین وسیله بهتر حل خواهد شد. اگر از سالمند مراقبت نشود، به دلیل بیماری‌های مختلف و عدم کنترل به موقع بیماری‌ها، وضعیت سالمندان بدتر شده و زودتر ناتوان می‌شوند.
در حال حاضر ۸ میلیون سالمند در کشور داریم که در ۲۰ سال آینده به ۱۶ میلیون نفر می‌رسند
رییس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت تصریح می‌دارد: در ۲۰ سال آینده تعداد زیادی سالمند خواهیم داشت که الان در حال طی کردن میانسالی هستند. حمایت از سالمندان در همه حوزه‌ها منجر به این می‌شود که سالمند سالم و فعال داشته باشیم.
به طور کلی آن‌چه در بحث جمعیت مورد غفلت واقع شده، سالمندی است. در یکی دو سال اخیر آن‌قدر به موضوع فرزندآوری پرداخته شده که جامعه نسبت به آن واکنش نشان می‌دهد، اما تقریبا هیچ برنامه مناسبی برای ارتقای کیفیت زندگی سالمندان به مرحله اجرا در نیامده است.
نکته قابل تامل این‌جا است که حتی برخی شعارها و حمایت‌ها در زمینه ازدواج و فرزندآوری هم چندان جدی گرفته نمی‌شود و در همان مرحله شعار و روی کاغذ باقی می‌ماند. متاسفانه سیاستگذاران علاقه چندانی به موضوع سالمندی نشان نداده‌اند مگر در معدود مواردی چون بحث حقوق بازنشستگان، حال آن‌که خودشان در سال‌های آتی به همین سالمندی می‌رسند یا همین حالا هم سالمند هستند، ولی مشکلات سایر سالمندان را ندارند.