در سال ۲۰۱۰ تخمین زده شد که ۵۲۴ میلیون نفر یا ۸ درصد از جمعیت جهان را افراد سالمند ۶۵ سال به بالا تشکیل می‌دهند و انتظار می‌رود این رقم در سال ۲۰۵۰ میلادی تقریبا ۳ برابر شود و به حدود ۱.۵ میلیارد نفر یا ۱۶ درصد از جمعیت جهان برسد.
برای بسیاری از افراد، گذار از جوانی به سالمندی، در تغییر توجه فرد از جست‌وجوی ثروت به حفظ سلامتی بازتاب پیدا می‌کند. در اواخر بزرگسالی، بدنی که در حال پیر شدن است، به کانون دغدغه‌های فرد تبدیل شده و جایگزین دغدغه‌هایی مانند شغل و روابط می‌شود که افراد در میان سالی به آن فکر می‌کنند.
سالمندی معمولا به مرحله‌ای از زندگی گفته می‌شود که در سن ۶۵ سالگی آغاز شده است. پیری‌شناسان، سالمندان را به دو دسته تقسیم می‌کنند. پیران جوان که از سن ۶۵ تا ۷۴ سال هستند و پیران سالمند که از سن ۷۵ به بالا را طی می‌کنند. برخی افراد، بالای سن ۸۵ سال را پیران کهنسال می‌گویند.
نکته مهم در زمینه سالمندی این است که باید سالمندان را مسیر مهمی برای رسیدن به جمعیت سالم و فعال بدانیم و نه این‌که فقط روی کاغذ شعار دهیم و پای تریبون از حمایت‌ها صحبت کنیم. آن هم برای جامعه‌ای که روز به روز پیرتر می‌شود و به توجه ویژه‌ای به جمعیت سالمند نیاز دارد.
نگاهی گذرا به وضعیت سالمندی در ایران
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، استان گیلان با ۱۳.۲ درصد و استان سیستان و بلوچستان با ۴.۹ درصد از جمعیت ۶۰ ساله و بیشتر، بالاترین و پایین‌ترین درصد سالمندی را در بین استان‌های کشور به خود اختصاص داده‌اند.
بر اساس پژوهش‌های انجام شده در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، رشد جمعیت به سمت سالمندی در استان‌های البرز و مازندران بالاست. یعنی رشد سالمند شدن جمعیت این استان‌ها زیاد بوده و در استان گیلان این رشد به نسبت دیگر استان‌ها بالاتر است.
همچنین بر اساس همین پژوهش‌ها، ۸۶ درصد سالمندان با همسر خود، ۲۹.۲ درصد با فرزندان و ۷.۳ درصد نیز به تنهایی زندگی می‌کنند و در این میان، تنهایی در زنان سالمند بیشتر است؛ آن هم در حالی که بیشتر این زنان از بیمه تکمیلی برخوردار نبوده، حقوق بازنشستگی ندارند و حتی سرپرست خانوار هم محسوب می‌شوند.
رشد جمعیت به سمت سالمندی در استان‌های البرز و مازندران بالاست.در استان گیلان این رشد بالاتر است. ۸۶ درصد سالمندان با همسر خود، ۲۹.۲ درصد با فرزندان و ۷.۳ درصد نیز به تنهایی زندگی می‌کنند و در این میان، تنهایی در زنان سالمند بیشتر استاهمیت روابط اجتماعی برای سلامت سالمندان
می‌توان افراد پیر را به دو دسته پیران سالم و پیران بیمار نیز تقسیم کرد. در واقع پیران سالم از هیچ‌گونه بیماری در رنج نبوده اما پیران بیمار، نقص‌ها یا بیماری‌هایی دارند که در عملکرد و کیفیت زندگی آنها تاثیر گذاشته است و به توجه پزشکی یا روان پزشکی نیاز دارند.
سالمندان همانند جمعیت جوان نیازمند توجه و استفاده از امکانات، تعاملات، روابط و تسهیلات اجتماعی و دولتی هستند. جمعیتی که اگر به موقع مورد توجه قرار نگیرند، منجر به از کار افتادن بخشی از بدنه فعال و سالم جامعه خواهد شد.
«نازنین آهنگری» دکترای روان‌شناس بالینی در این زمینه به پژوهشگر ایرنا گفت: نیازهای پزشکی سالمندان با توجه به پیر شدن جمعیت به شدت افزایش یافته و پزشکان، روان‌شناسان و روان‌پزشکان نقش مهمی برای درمان این گروه مهم جامعه برعهده دارند. سالمندان سالم، سطح فعالیت‌ها و ارتباط اجتماعی خود را تا حد مشخصی حفظ می‌کنند اما این حفظ رابطه اندکی با سال‌های پیش از سالمندی متفاوت است. البته این احتمال نیز وجود دارد که به دلیل بیماری‌های جسمی یا مرگ دوستان و خانواده یا بازنشستگی یا دلایل دیگر، سالمند در تعامل اجتماعی خود دچار مشکلاتی شده و احساس انزوا در او بیشتر شود و در نتیجه نسبت به افسردگی آسیب‌پذیر باشد.
وی ادامه داد: در این زمینه شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد حفظ فعالیت اجتماعی و تعامل با سایر افراد برای سلامت جسمی سالمند اهمیت دارد. همچنین تماس سالمندان و ارتباط اجتماعی با افراد جوان جامعه نیز مهم است و به این ترتیب می‌توانند تجربه خود را به نسل جوان منتقل کرده و حتی با مراقبت و راهنمایی جوانان، احساس سودمندی بیشتری داشته باشند.
آهنگری بیان کرد: البته باید به این توجه کرد که سلامتی تنها عامل تعیین‌کننده کیفیت مطلوب زندگی سالمند نیست و بر اساس مطالعات انجام شده روی سالمندان، تماس‌ها و ارتباطات اجتماعی نیز به اندازه سلامتی ارزشمند هستند. یعنی عوامل موثر بر کیفیت خوب سالمندی، ابعاد مختلفی دارد. بر اساس تعاریف، اینگونه باید گفت که سالم پیرشدن، به مشغولیت‌های سازنده، وضعیت عاطفی، وضعیت کارکرد و وضعیت شناختی بستگی دارد.
«در مطالعات سالمندانی که از سالم‌ترین وضعیت برخوردار بودند نسبت به سالمندانی که سلامتی کمتری داشتند، تماس‌ها و ارتباطات اجتماعی بیشتر، سلامتی و بینایی بهتر و حوادث کمتر در طول ۳ سال قبل گزارش شده است. هرچند با افزایش سن، تندرستی به صورت خطی کم می‌شود، اما تندرستی را در پیرترین افراد نیز می‌توان مشاهده کرد.»
ابعاد رفاه اجتماعی و زندگی بهتر سالمندان
«به زیستن» مفهومی چند بُعد است. برخی محققان «به زیستن» را بر اساس ابعاد رفاه شامل تهیه غذا، آب آشامیدنی، سرپناه، مراقبت بهداشتی و سایر ملزومات شکوفایی جسمانی، خرسندی شامل احساس مداوم رضایت فرد از زندگی، آزادی شامل حق انتخاب سرنوشت و توانایی زیستن، تعریف می‌کنند.
سلامت و امکانات کافی برای یک زندگی، نشان‌دهنده بُعد رفاه، امنیت و روابط خوب اجتماعی، بُعد خرسندی و آزادی انتخاب و عمل و همچنین بُعد آزادی است.
از طرفی بهتر زندگی کردن ابعاد متعددی دارد که این ابعاد در همپوشانی با یکدیگر قرار دارند. در واقع می‌توان گفت بهتر زندگی کردن، تعادلی بین عوامل فیزیکی، روان‌شناختی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی است که بر همه افراد و به خصوص سالمندان تاثیر دارد. حالا اگر یکی از این موارد از تعادل خارج شده و دچار اختلال شود، روند زندگی بهتر را تحت تاثیر قرار می‌دهد و باید فکری به حال تعادل دوباره آن کرد.
این‌جاست که اهمیت ارتباط فرد با محیط در تعریف زندگی بهتر به خوبی مشاهده می‌شود. در واقع بهتر زندگی کردن، یک موقعیت پویاست که فرد در آن می‌تواند استعدادهای بالقوه، کار، تولید و خلاقیت خود را گسترش بدهد و روابط مثبتی با سایر افراد جامعه ایجاد کرده و در اجتماعات شرکت کند. این توانایی وقتی بیشتر می‌شود که افراد قادر به برآوردن اهداف شخصی و اجتماعی خود باشند و در واقع نوعی احساس مفید بودن در جامعه داشته باشند.
حالا باید بررسی شود که سالمندان در جامعه ما چقدر این شاخص‌ها را دارند یا در کدام یک از این شاخص‌ها در زندگی سالمندان ضعف وجود دارد؟ این‌که در جامعه ما و به خصوص فضاهای اجتماعی و شهری، چقدر به سالمندان توجه شده و شعارهایی مانند تکریم سالمندان چقدر به واقعیت و اجرا نزدیک است؟
باید به این مولفه‌ها توجه کرد که نرخ فقر در سن سالمندی در کشور چقدر است و آیا سالمندان در رفاه نسبی زندگی می‌کنند؟
سالمندان چقدر از نظر روان‌شناسی در وضعیت مناسبی هستند و چه امکانات و تسهیلاتی از این نظر در اختیار دارند؟
آیا شعارهای روی کاغذ و پای تریبون درباره سالمندان به مرحله عمل رسیده یا فقط به تدوین سندهایی مانند سند ملی سالمندان پرداختیم که آن هم در انتظار بودجه ۱۴۰۲ است؟
سالمندی و افزایش هزینه‌های بهداشتی و درمانی
تحلیل الگوی مصرف خانوارهای شهری ایران در بخش‌های مختلف هزینه‌ای نشان می‌دهد که بین سن و هزینه بهداشت و درمان، رابطه مستقیم وجود دارد. یعنی با افزایش سن، میزان هزینه‌های بهداشتی و درمانی افزایش می‌یابد و شیب افزایش آن در دوران سال خوردگی به اوج می‌رسد.
می‌توان نتیجه گرفت با افزایش سهم افراد بالای ۶۵ سال در جمعیت، سهم هزینه‌های بهداشتی و درمانی از هزینه کل به طور چشم‌گیری افزایش پیدا می‌کند. افزایش این هزینه‌ها در سن ۶۵ سال به بالا بیشتر می‌شود و این موضوع می‌تواند ناشی از بیماری‌های دوران سالمندی باشد.
«سیدمهدی میرشاه ولد» مدیرکل روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان بیمه سلامت ایران در این زمینه به پژوهشگر ایرنا گفت: افراد در طول چرخه زندگی همواره درصدی از هزینه کل خود را به هزینه‌های بهداشتی و درمانی اختصاص می‌دهند. درصد این تخصیص در سنین مختلف، متفاوت است. به طوری که با افزایش سن و به ویژه در دوره سالمندی، تقاضا در بخش هزینه‌های بهداشتی و درمانی افزایش قابل توجهی دارد.
وی ادامه داد: براساس الگوی مربوط به این تغییرات در سطح خرد یا خانواده و تعمیم آن به سطح کلان یا جامعه، می‌توان به این نتیجه رسید که با توجه به تغییرات ساختار سنی ایران در چند دهه آینده و افزایش قابل توجه نسبت سالخوردگان در جمعیت، در آینده به مراتب بیشتر از حال حاضر، بخش بهداشتی و درمانی هزینه‌بردار خواهد بود و در واقع الگوی مصرف تغییر خواهد کرد. بنابراین در این راستا باید برنامه‌ریزی مسنجم‌تری انجام داد.
بیمه‌های غیردرمانی وارد موضوع سالمندی شده و با حمایت‌های حاکمیتی، از دوران جوانی برای سالمندی افراد برنامه‌ریزی کنند. مشابه آنچه در کشورهای توسعه یافته اتفاق می‌افتدوظیفه بیمه‌ها برای سالمندان
وقتی از بیمه حرف می‌زنیم، معمولا ذهن به سمت بیمه‌های درمانی می‌رود اما همه چیز درباره بیمه، بحث درمان نیست و باید به موارد دیگر اجتماعی نیز توجه کرد. این‌که بیمه‌های غیردرمانی وارد موضوع سالمندی شده و با حمایت‌های حاکمیتی از دوران جوانی برای سالمندی افراد برنامه‌ریزی کنند. مشابه آن چیزی که در کشورهای توسعه یافته اتفاق می‌افتد و جمعیت سالمند را به جمعیت فعال و سالم تبدیل می‌کند.
«محسن شتی» رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این زمینه به پژوهشگر ایرنا اظهار کرد: درصد بالایی از سالمندان تحت پوشش بیمه پایه درمانی هستند اما مشکل سالمندان معمولا بیمه تکمیلی است که می‌توان گفت نزدیک به نیمی از سالمندان تحت پوشش بیمه تکمیلی نیستند. در واقع این طور نیست که بیمه پایه عمده خدمات را پوشش دهد. وقتی سالمند بیمه تکمیلی ندارد، اگر دچار بیماری‌هایی شوند که امکان وقوع هزینه‌های کمرشکن سلامت وجود دارد، دچار مشکلاتی خواهند شد و باید هزینه‌های بالایی پرداخت کنند.
وی ۱۴ بهمن ۱۳۹۹ نیز در همین رابطه گفته بود: بیمه‌ها یکی از محورهای مهم برنامه‌های سالمندی در جهان محسوب می‌شوند؛ در واقع حضور بیمه‌ها در حوزه خدمات سالمندی پر منفعت است. بیمه‌ها باید در تعریف بسته‌های خدمتی برای سالمندان، حضور فعال داشته باشند زیرا بیمه‌ها بخش مهمی از موضوع خدمات سالمندی هستند.
«محمدمهدی ناصحی» مدیرعامل سازمان بیمه سلامت نیز ۱۱ مهر ۱۴۰۰ در پیامی به مناسبت هفته سالمندان نوشته بود: توجه به وضعیت سالمندان از منظر اجتماعی در بسیاری از کشورهای توسعه یافته تقریبا به ثبات رسیده و می‌توان از الگوهای موفق در این زمینه استفاده کرد. در این راستا نیازمند توسعه مکانیسم‌هایی برای تامین منابع مالی پایدار برای پوشش خدمات بیمه‌ای، تمرکز بر پیشگیری و سرمایه گذاری از دوران جوانی و میانسالی برای سالمندی هستیم. بنابراین نباید سالمندی را مخاطره محسوب کنیم و باید نیازهای این دوران از قبل پیش‌بینی شود.
مشکل سالمندان معمولا بیمه تکمیلی است؛ نزدیک به نیمی از سالمندان تحت پوشش بیمه تکمیلی نیستند. وقتی سالمند بیمه تکمیلی ندارد اگر دچار بیماری‌هایی شوند، امکان وقوع هزینه‌های کمرشکن سلامت وجود دارد هرچند در این زمینه باید به مشکلات سالمندانی که از بیمه‌های تکمیلی مانند «آتیه‌سازان حافظ» استفاده می‌کنند هم اشاره کرد. سالمندانی که عمده آنها بازنشسته دولت هستند و تحت پوشش این بیمه تکمیلی برای مسائل درمانی قرار دارند، اما برای دریافت هزینه‌های خود هر بار با مشکلات فراوانی مواجه می‌شوند.
یکی از مشکلات سالمندان با این بیمه تکمیلی یا سایر بیمه‌ها، لزوم ارائه اسناد کاغذی است که متاسفانه با وجود تصریح قانون در بودجه ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ هنوز اجرایی نشده و حتی با واکنش مدیرعامل سازمان بیمه سلامت نیز مواجه شده است.
ناصحی ۳۱ تیرماه امسال در این رابطه گفت: قانون در بودجه ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ تاکید کرده که همه موسسه‌ها باید خدمات را الکترونیک ارائه دهند. از بیمه‌های تکمیلی درخواست می‌کنیم با توجه به مشکلات مردم و ارائه پرینت کاغذی به بیمه‌های تکمیلی، سامانه‌ها را الکترونیک کنند تا نیازی به پیگیری حضوری مردم نباشد.
تخصص طب سالمندی در هاله ابهام
یکی از رشته‌های مهم علوم پزشکی که به موضوع سالمندان می‌پرداخت، طب سالمندی بود که حالا چند سالی می‌شود از دور خارج شده و گویا تعارض منافع برخی رشته‌های دیگر علوم پزشکی منجر به این شده که این رشته مهم همچنان در اغما باشد و به احیا نرسد.
بیشتر کشورها به این نتیجه رسیده‌اند که برای مدیریت مشکلات سالمندان به متخصص طب سالمندی نیاز داریم اما هنوز در کشور ما این رشته تخصصی احیا نشده است رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درباره این رشته مهم علوم پزشکی گفت: جلسه‌های متعددی با معاونت آموزشی وزارت بهداشت در این زمینه برگزار کردیم اما هر بار به نتیجه‌ای می‌رسیم، این اقدام متوقف می‌شود. بیشتر کشورها متخصص طب سالمندی دارند و ما به متخصصانی نیاز داریم که با مشکلات سالمندان آشنا باشند و سالمند نیازی به مراجعه به مطب‌های مختلف و تخصص‌های گوناگون نداشته باشد تا سرگردان نشود.
شتی افزود: مشکل دیگر این است که سالمند وقتی به متخصصان مختلف مراجعه می‌کند، با توجه به دیدگاه‌های مختلف با داروها و روش‌های درمانی گوناگون مواجه می‌شود که همین موضوع می‌تواند شرایط سالمند را سخت‌تر کند. بیشتر کشورها به این نتیجه رسیده‌اند که برای مدیریت مشکلات سالمندان به متخصص طب سالمندی نیاز داریم، اما هنوز در کشور ما این رشته تخصصی احیا نشده است.
مشکلات سالمندان را نباید فقط از یک یا دو نظرگاه بررسی کرد. وقتی درباره جوانی جمعیت و ازدواج و فرزندآوری حرف می‌زنیم، باید به این هم توجه کنیم که بخشی از بدنه جامعه که سالمند هستند در معرض خطرهای فراوانی زندگی می‌کنند و آسیب‌های روانی و جسمی مختلف آنها را تهدید می‌کند.
نبود برنامه‌ریزی مناسب برای زندگی سالم و شاد سالمندان، در بیشتر برنامه‌ها و قوانین کشور به چشم می‌خورد و گویی متولیان و مسئولان در بخش‌های مختلف تمایلی ندارند که به جامعه سالمندان نگاه کنند. این بی‌توجهی نسبت به سالمندان به آسیب‌هایی در سال‌های آینده منجر خواهد شد که چاره و راه برگشتی ندارد.