«آسیب‌های اجتماعی نوظهور زنان در فضای مجازی با تاکید بر اینستاگرام» (۱) عنوان مقاله‌ای به قلم «کریم خانمحمدی» و «مریم غازی اصفهانی» است.
آسیب‌های اجتماعی نوظهور، آسیب‌هایی است که بر اثر فناوری‌های جدید ارتباطی مانند اینترنت، ماهواره، تلفن‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان ایجاد شده‌اند و تاثیرات مهمی بر فرد و به تبع آن جامعه داشته و دارند. این آسیب‌ها که به ۲ دسته اجتماعی و روانشناختی تقسیم می‌شوند، به دلیل میزان استفاده و خصوصیات ویژه روانشناختی زنان، بر آنان تاثیری مضاعف دارد.
روزانه موارد بسیاری از افشای حریم خصوصی بانوان و انتشار تصاویر شخصی آنها به پلیس سایبری گزارش داده می‌شود
نویسندگان در پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی صفحه‌های عمومی اینستاگرام زنان ایرانی و همچنین صفحه‌هایی که از سوی زنان و دختران ایرانی دنبال می‌شوند، پرداخته‌اند. ابتدا از قسمت اکسپلور اینستاگرام تعدادی از صفحه‌های فارسی مربوط به اینفلوئنسرهای ایرانی که مخاطبان زیادی دارند، انتخاب شدند (موضوع این صفحه‌ها با محوریت زنان و خانواده بوده است). پس از پیش‌آزمون این صفحه‌ها، به صورت اجمالی ١٠ صفحه پرمخاطب انتخاب شدند. سپس در بازه زمانی اول خرداد ۱۴۰۰ تا اول مرداد پارسال به مدت ۲ ماه محتوای آنها رصد و تعدادی از آسیب‌های مورد استخراج شده است. در واقع نویسندگان مقاله حاضر با رصد کاربران زن اینستاگرام و تحلیل کنشگری آنان، درصدد بررسی آسیب‌های اجتماعی اینستاگرام بر زنان ایرانی برآمده‌اند.
زنان و ۱۱ آسیب اینستاگرامی
در سال‌های اخیر محبوبیت شبکه‌های اجتماعی به‌شدت افزایش یافته به طوری‌که محبوب‌ترین شبکه‌ها صدها میلیون کاربر دارند. رسانه‌های نوین از روش‌های متنوعی برای انتقال پیام استفاده می‌کنند و با حجم زیادی از اطلاعات، در ساخت فرهنگ عمومی و ارزش‌های مطلوب یا نامطلوب، باورها و افکار عمومی موثرند. این فناوری‌ها هم می‌توانند در راستای ارتقای علمی افراد و جامعه نقش داشته باشند و هم در صورت افراط، می‌توانند زمینه‌ساز مشکلات رفتاری و روانشناختی افراد و درنهایت جامعه باشند.
نویسندگان مقاله حاضر برای آسیب‌شناسی فضای مجازی بر زنان به مشاهده و بررسی مطالب موجود در پست‌ها، کامنت‌ها و استوری‌های برخی از کاربران پرداخته‌اند. علاوه بر این، ١٠ نفر از کنشگران زن در اینستاگرام که به صورت مطلوب در حوزه زنان فعالیت می‌کنند جهت انجام مصاحبه در مورد آسیب‌های اجتماعی زنان در اینستاگرام انتخاب و مصاحبه‌هایی در مورد مهمترین آسیب‌های اینستاگرام بر زنان با آنان انجام شده است. در ادامه فهرست و شرح کوتاهی از این آسیب‌های آمده است؛
برخی زنان جوان در اینستاگرام با انتشار تصاویر و ویدئوهایی از خود، حالات روحی و احساسات درونی‌شان را به شکل اغراق‌آمیزی به نمایش می‌گذارند
۱- عادی‌سازی بی‌اخلاقی: کاربران زن اینستاگرام در معرض مشاهده مفاسد اخلاقی مانند قماربازی، شرابخواری، خشونت، انحرافات جنسی و نیز دروغ و فریب، فحاشی، ... قرار می‌گیرند و پس از مدتی به دلیل عادی‌شدن مواجهه با چنین مواردی قبح چنین اعمالی از بین رفته و حتی در برخی از موارد منجر به انجام رفتارهایی خلاف اخلاق در فضای حقیقی نیز می‌شود.
۲- مُدگرایی: شبکه اینستاگرام با تبلیغ، الگونمایی و ترویج ظاهری خاص، بـه همراه ارائه راه‌های دستیابی به آن، افراد را برای رسیدن به ایده‌آلی بی‌منطق و غیرواقعی، به تکاپو می‌اندازد.
۳- افشای حریم خصوصی: روزانه موارد بسیاری از افشای حریم خصوصی بانوان و انتشار تصاویر شخصی آنها به پلیس سایبری گزارش داده می‌شود. برخی زنان در اینستاگرام با انتشار تصاویری بازسازی شده و غیرواقعی، به دنبال جذب تعداد زیادی لایک و فالوئر هستند. این رفتار باعث ایجاد احساس اعتماد به نفس کاذب در آنان می‌شود و می‌تواند زمینه‌ساز بروز اختلالات و بیماری‌های روانی ازجمله خودشیفتگی شود.
۴- بی‌توجهی به انجام دستورات دینی از جمله رعایت عفاف و حجاب
۵- مشکلات روحی و روانی: مصاحبه‌شوندگان در پژوهش حاضر مشکلات روحی و روانی را یکی از آسیب‌های شایع اینستاگرام برای زنان می‌دانند. مصاحبه‌شوندگان افزایش اضطراب و نگرانی، افسردگی، ناامیدی و یاس، پرخاشگری، خودکم‌بینی‌ها و کاهش اعتماد به نفس را از مهمترین آسیب‌های رایج تلقی کرده‌اند.
۶- میل به ابراز وجود: زنان جوان در اینستاگرام با انتشار تصاویر و ویدئوهایی از خود، حالات روحی و احساسات درونی به شکل اغراق‌آمیزی به نمایش می‌گذارند؛ برای نمونه در حال مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی. انتشار این تصاویراغراق‌آمیز هم برای خود فرد و هم دیگران آسیب‌زا است و منجر به بروز احساسات با شدت وعمق غیرحقیقی می‌شود.
۷- فردگرایی و تضعیف نقش مادری و همسری: برخی از کاربران افراطی اینستاگرام به نقش مهم و ارزشمند خود در خانواده که همسری و داشتن تعامل مناسب با همسر است بی‌توجهی کرده و آن را امری با اولویت تلقی نمی‌کنند. افزون اینکه براثر تبلیغات منفی بسیاری از گروه‌های فمینیستی در اینستاگرام، ازدواج و مادری امری بی‌ارزش تلقی می‌شود.
براثر تبلیغات منفی بسیاری از گروه‌های فمینیستی در اینستاگرام، ازدواج و مادری امری بی‌ارزش تلقی می‌شود
۸- اعتیاد مجازی: استفاده افراطی از اینستاگرام و وابستگی شدید به آن، نوعی از اعتیاد مجازی است. اینکه زنان به صورت ناخودآگاه و ناخواسته سراغ اینستاگرام می‌روند از نشانه‌های اعتیاد به آن است.
۹- جلوه‌گری خود ایده‌آل: آنچه در اینستاگرام با آن مواجهیم ابراز خود به صورت غیرحقیقی است. زنان در اینستاگرام با انتشار تصاویری بازسازی شده و غیرواقعی، به دنبال جذب تعداد زیادی لایک و فالوئر هستند. به عبارت دیگر آن ویژگی‌هایی از خود را نمایش می‌دهند که دوست دارند باشند نه آنچه به صورت حقیقی هستند. این رفتار باعث ایجاد احساس اعتمادبه نفس کاذب در آنان می‌شود و می‌تواند زمینه‌ساز بروز اختلالات و بیماری‌های روانی ازجمله خودشیفتگی شود.
۱۰- تغییرات فرهنگی: نویسندگان مقاله حاضر معتقدند این فضا، قواعد فرهنگ واقعی را کمرنگ می‌کند. در فضای واقعی، در جامعه ایران، قواعد عرفی و قانونی مشخصی برای مثال در مورد رعایت حجاب وجود دارد. این قواعد در فضای مجازی، یا به صورت اندکی به نمایش گذاشته می‌شوند یا اصلا به نمایش گذاشته نمی‌شود. تا جایی که انتشار و تماشای عکس بی‌حجاب، برای بسیاری از کاربران، امری طبیعی و به هنجار در فضای مجازی به شمار می‌آید.
۱۱- روابط آزاد با نامحرم و خیانت سایبری: به دلیل اینکه فضای مجازی بسیاری از تاثیرات فضای واقعی را دارد، از نظر اسلام در حفظ حریم در ارتباط با نامحرم، فرقی بین محیط واقعی و محیط مجازی نیست و ارتباط در محیط مجازی همانند خلوت دو نامحرم است و چون کسی به آنجا راه ندارد، بنابراین محل اشکال است. آموزش سواد دیجیتال، سواد رسانه و سواد فضای مجازی، برای همه کاربران لازم و ضروری است.
زنان بیشتر از مردان تحت تاثیر فضای مجازی قرار می‌گیرند و در نتیجه آسیب‌های فضای مجازی بر آنان بیشتر از مردان است
پنج راهکار برای جلوگیری از آسیب‌های فضای مجازی بر زنان
نخست- اولین راهکار مدیریت خود و ترک اعتیاد مجازی است. کاربران اینستاگرام باید توجه کنند گشت وگذار در فضای مجازی اگر بدون نیاز واقعی و توجیه علمی صورت گیرد باعث از دست رفتن سرمایه عمر و اتلاف وقت خواهد شد؛ بنابراین، ترک سرگردانی و بی‌برنامگی در استفاده از فضای مجازی به عنوان بهترین راهکار جهت ایمن ماندن از آسیب‌ها است.
دوم- افزون بر مدیریت خود، باید آموزش‌های مجازی لازم از سوی سازمان‌ها مربوطه گسترش یابد. در غیر این صورت دیگر نمی‌توان با آسیب‌های اجتماعی ایجاد شده مقابله کرد.
سوم- نقش حیاتی والدین در آموزش و کنترل فرزندان نیز نباید نادیده گرفته شود.
چهارم- افزایش آگاهی درباره فضای مجازی و فلسفه آن و نیز کارکردها و آثار آن نیز از عوامل مهم بازدارنده دیگر است. بسیاری از آسیب‌ها براثر ناآگاهی در این زمینه است. آموزش سواد دیجیتال، سواد رسانه و سواد فضای مجازی، برای همه کاربران لازم و ضروری است.
پنجم- تقویت باورهای دینی از دیگر راهکارهایی است که نویسندگان مقاله حاضر بر آن تاکید می‌کنند. بنا به باور آنها «تقوای حضور» موجب می‌شود با وجود حضور در فضایی پرخطر، فرد از آسیب‌های آن در امان ماند.
نتایج
- به نظر می‌رسد زنان بیشتر از مردان تحت تاثیر فضای مجازی قرار می‌گیرند و در نتیجه آسیب‌های فضای مجازی بر آنان بیشتر از مردان است.
- به دلیل نقش ویژه زنان در مدیریت خانواده و تربیت فرزند، آسیب‌هایی که بر اثر فضای مجازی بر آنان وارد می‌شود، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
پی‌نوشت
۱- «آسیب‌های اجتماعی نوظهور زنان در فضای مجازی با تاکید بر اینستاگرام»، کریم خانمحمدی و مریم غازی اصفهانی، دو فصلنامه مطالعات اسلامی آسیب‌های اجتماعی، دوره ۲، شماره ۱، ۱۳۹۹.