۳۱ تیرماه ۱۴۰۱روزی است که نه تنها استان فارس، بلکه کل ایران با بهت و حیرتی عجیب به نام سیل در تابستان مواجه شد. سیل یکی از بلایای طبیعی است که همیشه و در همه جای تاریخ وجود داشته اما آن‌چه که بیش از هر چیز موجب این بهت می‌شود، وقوع آن درست در فصل تابستان و در یکی از خشک‌ترین سال‌های نیم قرن گذشته و باز هم در جنوب ایران و مناطق گرمسیر است! این‌که چرا سیل در این فصل سال بروز کرد و چرا در حاشیه جنوب‌شرق استان فارس پدیدار شد، نکته‌ای است که باید به‌طور دقیق بدان توجه ویژه داشت.
به گفته کارشناسان، می‌توان دو دلیل اصلی برای این پدیده در نظر گرفت: یکی «تغییرات شدید اقلیمی» و دیگری «فرسایش شدید خاک» که هر دو این موارد در یک رابطه متقابل، تقویت‌کننده و تشدیدکننده(سیبرنتیک) با یکدیگر قرار دارند. جدا از کوتاهی و سهل‌انگاری مردم و مسئولان در سیل اخیر فارس، این پدیده دلایل ریشه‌ای‌تر هم دارد که باید به آن توجه جدی داشت.
تغییرات شدید اقلیمی
این‌که تغییر اقلیم چیست و چرا ایجاد می‌شود، خود موضوعی است که توضیح مجزایی از تغییرات مداوم سطح زمین و تفاوت آن با تغییر اقلیم را می‌طلبد. سطح زمین به‌طور پیوسته در حال تغییر شکل است. تغییرات چهره زمین نیز تحت تاثیر دو نیروی «داخلی» و «خارجی» زمین است. نیروهای داخلی شامل زمین‌لرزه، آتشفشان و حرکات مداوم پوسته زمین قرار دارد که به شکلی آرام و مداوم و در طول میلیون‌ها سال، شکل کنونی ظاهر زمین را ایجاد کرده‌اند.
اما عوامل بیرونی چیزهایی مانند باد، باران، یخبندان و ... هستند که هر یک در جای خود تغییرات ظاهری زیادی را ایجاد می‌کنند. عوامل متعددی در تغییر شکل سطح زمین مؤثر هستند. چنانچه یکی از مهم‌ترین عوامل، آب‌های جاری بوده که ریشه اولیه آن از بارش نزولات جوی است؛ در نتیجه بارش باران، شکل‌های متعدد فرسایشی ایجاد می‌شود و یا این‌که باعث بروز پدیده‌های متعددی مانند رانش زمین، خزش و ریزش می‌شود. پس از آن‌که بخشی از نزولات جذب زمین شد و یا تبخیر شدند، بقیه به صورت آب جاری روان می‌شود. این جریان به دنبال خود باعث ایجاد رودخانه و یا در مواردی هم سیلاب می‌شود.(۱)
نکته قابل توجه در رابطه با این عوامل داخلی و خارجی طبیعی بودن و عدم دخالت انسان در آن‌هاست. این تغییرات آن‌قدر کند و آرام پیش می‌روند که کمتر به چشم می‌آیند اما با کوچک‌ترین دخالت انسان، بدون توجه به عواقب زیست‌محیطی، می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری به بار آورد.
تغییراتی مانند ایجاد «سد» که در نگاه نخست بسیار مفید به نظر می‌رسد اما در دراز مدت به دلیل تغییرات شدید اکوسیستم - نظیر خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها - موجب فرسایش خاک و عوارض طبیعی در «کوتاه مدت» شده و حتی به دلیل افزایش رطوبت در یک منطقه -که تا پیش از آن دریاچه سد وجود نداشت - تغییرات آب و هوایی زیاد ایجاد می‌کند که این نیز به نوبه خود تغییرات بیشتر زیست‌محیطی را موجب می‌شود. یکی از دلایل باران‌های سیل‌آسای محلی در مقیاس کوچک و یا خشکسالی، از مهم‌ترین پیامدهای سد سازی است.
وقتی سدی روی رودی احداث می‌شود، حجم زیادی از خاک و پوشش گیاهی در مخزن سد قرار گرفته و تخریب می‌شود. همچنین با احداث سد به ویژه در حوزه فلات مرکزی، بسیاری از تالاب‌ها خشک شده و فرسایش شدید خاک آغاز می‌شودفرسایش خاک
چنانچه اشاره شد تغییراتی که انسان در طبیعت ایجاد می‌کند، موجب تغییرات گسترده و بروز پدیده‌ای به نام فرسایش می‌شود. عوامل متعدد و مختلفی در ایجاد چنین وضعیتی موثر هستند. برای مثال وقتی سدی روی رودی ساخته می‌شود، حجم زیادی از خاک و پوشش گیاهی در مخزن سد قرار گرفته و تخریب می‌شود. همچنین با احداث سد به ویژه در حوزه فلات مرکزی، بسیاری از تالاب‌ها خشک شده و فرسایش شدید خاک آغاز می‌شود.
همچنین وقتی مرتعی بیش از حد مورد استفاده دامداران قرار می‌گیرد، پوشش گیاهی خاک از بین رفته و با کوچک‌ترین جریان باد و بارندگی، به حرکت در می‌آید. در چنین شرایطی با کم‌ترین باران حجم زیادی از آب به همراه خاک روان شده و سیل‌های تخریب‌گر را موجب می‌شوند.
این در حالی است که در صورت وجود پوشش گیاهی مناسب خاک تثبیت شده و به مانند یک اسفنج طبیعی آب را در خود نگه داشته و به تدریج آن را پس داده و چشمه‌سارها را ایجاد می‌کند.
وضعیت تغییر اقلیم و فرسایش خاک در استان فارس چگونه است؟
براساس نظر کارشناسان، هر دو این عوامل در استان فارس در وضعیت بسیار بغرنجی قرار دارند. به عنوان مثال در منطقه شرق استان فارس تاکنون بیش از ۱۰ سد در حال بهره‌برداری(۲) و ۵ سد در حال مطالعه و ساخت(۳) هستند، که این سدها علاوه بر تخریب و فرسایش خاک، موجب از بین رفتن ۵ تالاب بین‌المللی «ارژن»، «پریشان»، «طشک»، «بختگان» و «کمجان» در غرب، شرق و شمال استان شده‌اند.(۴)
| تعداد سدها | حجم توقف آب در مخزن (میلیون متر مکعب) | |
| موارد احداث شده | ۱۰ | ۳.۱۲۰ |
| موارد در حال مطالعه برای احداث | ۵ | ۸۶۸.۸۶ |
در استان فارس ۱۰ تالاب وجود دارد که از مناطق جنوبی تا شمال، شرق و غرب استان را در برگرفته و هر یک در مقیاس وسیعی مانع از فرسایش خاک می‌شدند اما اکنون همه آن‌ها یا خشک شده یا در حال خشک شدن هستند
در استان فارس ۱۰ تالاب وجود دارد که از مناطق جنوبی تا شمال، شرق و غرب استان را در بر گرفته و هر یک در مقیاس وسیعی مانع از فرسایش خاک می‌شدند اما همه آن‌ها یا خشک شده یا در حال خشک شدن هستند.(۵) این تالاب‌ها در مجموع بیش از ۱۸۰ هزار هکتار(۶) از مساحت استان فارس را تشکیل می‌دهند که تقریبا برابر با ۱.۵ درصد از مساحت این استان است.
بر اساس تحقیقات انجام شده توسط «فاطمه هادیان و همکاران» در سال ۱۳۹۴، با ساخت سد «ملاصدرا» سطح بسیاری از اراضی مرتعی و کشاورزی (۷۹۱ هکتار) نابود شده و میزان خاک بدون پوشش نیز در منطقه از ۱۰۱ هکتار به بیش از ۱۶۱۸ هکتار افزایش داشته و در مورد سطح مراتع کاهش در حدود ۶ درصد (۹ هزار و ۱۸۹ هکتار به ۸ هزار و۶۲۲ هکتار) دیده می‌شود. مضاف بر این‌که میزان اراضی کشاورزی هم حدود هزار و ۷۳۰ هکتار کاهش داشته است.(۷)
به گفته «منوچهر گرجی»رئیس انجمن خاک ایران بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد رطوبت خاک بیش از ۸ برابر رطوبت همه رودخانه‌هاست و این رطوبت موجب توسعه پوشش‌های گیاهی و مرتع می‌شود.
براساس گزارش سازمان ملل، در سال ۲۰۱۸ فرسایش خاک در جهان ۲۴ میلیارد تن در سال است که با توجه به این‌که ایران یک درصد از مساحت خشکی دنیا را دارد، فرسایش خاک در ایران ۸ درصد کل دنیاست که متاسفانه ۱۷ درصد از کل فرسایش ایران نیز به فارس اختصاص دارد!
به گفته «امیر اسلامی» مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی جهاد کشاورزی استان فارس، به دلیل پراکندگی اقلیم این استان، سطح وسیع کشاورزی و مساحت در شمار پرفرسایش‌ترین استان‌های کشور به حساب می‌آید.(۸)
جان کلام
استان فارس بر اثر فعالیت‌های مداوم سدسازی و تخریب پوشش گیاهی سرآمد فرسایش خاک در کشور است که میزان پراکندگی این فرسایش در همه این استان به چشم می‌خورد. خاک فرسوده تحمل نگهداری آب را نداشته و ثابت هم نیست. چنین وضعیتی به همراه تغییرات اقلیمی، که سدهای استان بنابر تحقیقات علمی به دست آمده، نقش جدی در آن دارند، یکی از دلایل اصلی بروز سیل در استان فارس و به ویژه سیل اخیر منطقه «سلطان شهباز» شده است.
به استناد برآوردهایی که از زیان اقتصادی ناشی از فرسایش خاک در دنیا انجام شده، ارزش اقتصادی هر تن خاک ازدست رفته ۲۸ دلار تعیین شده است. بنابراین اگر میزان فرسایش خاک در ایران را ۱۶ تن در هکتار و در سال برآورد شود؛ یعنی در هر هکتار ۴۴۸ دلار به دلیل فرسایش خاک از دست می‌رود که در سطح ۱۲۵ میلیون هکتار این رقم بسیار زیاد خواهد بود و مفهومش این است که به‌طور متوسط در کشور سالانه چنین رقمی از دست می‌رود.(۹)
میزان خسارت جدا از خسارتی است که در اثر پیامدهای فرسایش یعنی سیل، ریزگرد و ایجاد می‌شود، در واقع میزان خسارات ناشی از فرسایش خاک بسیار بیشتر از چیزی است که به نظر می‌رسدالبته باید در نظر داشت که این میزان خسارت جدا از خسارتی است که در اثر پیامدهای فرسایش یعنی سیل، ریزگرد ایجاد می‌شود، درواقع میزان خسارات ناشی از فرسایش خاک بسیار بیشتر از چیزی است که به نظر می‌رسد. به عنوان مثال در سیل اخیر شرق استان فارس ۲۱ نفر جان خود را از دست دادند که ریشه اصلی بروز چنین فاجعه‌ای آن هم در فصل تابستان به دلیل دخالت‌های انسانی(سدسازی‌های بدون توجیه منطقی) در طبیعت و نتایجی چون فرسایش خاک و تغییر اقلیم است که نمی‌توان با هیچ عدد و رقمی آن را مقایسه یا جبران کرد.
پی‌نوشت:
۱. https://www.tabiat.ir/page/۴۷۱۵/%d۸%b۹%d۹%۸۸%d۸%a۷%d۹%۸۵%d۹%۸۴-%d۸%ae%d۸%a۷%d۸%b۱%d۸%ac%db%۸c-%d۸%af%d۸%b۱-%d۸%aa%d۸%ba%d۹%۸a%d۹%۸a%d۸%b۱-%d۸%b۴%d۹%۸۳%d۹%۸۴-%d۸%b۲%d۹%۸۵%d۹%۸a%d۹%۸۶
۲. https://www.sceg.ir/fa/civil-engineering/education/iran-dams/۵۹-iran-dams-bahrebardari-ostani/۲۰۴-fars-dams-bahrebardari.html
۳. https://www.sceg.ir/fa/civil-engineering/education/iran-dams/۶۱-iran-dams-under-study/۲۶۹-iran-dams-under-study-ostani.htm
۴. http://www.tabnakfars.ir/fa/news/۵۰۴۷۰۷
۵. https://amordadnews.com/۱۶۲۷۳
۶. http://www.tabnakfars.ir/fa/news/۵۰۴۷۰۷
۷. فصلنامه گیاه و زیست بوم، پیاپی ۴۴ (پاییز ۱۳۹۴)
۸. https://www.tasnimnews.com/fa/news/۱۳۹۸/۱۱/۲۳/۲۲۰۱۶۷۶
۹. https://www.sharghdaily.com/%D۸%A۸%D۸%AE%D۸%B۴-%D۸%A۷%D۸%AE%D۸%A۸%D۸%A۷%D۸%B۱-۳/۸۲۴۸۴۸-%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%B۲%D۸%B۴-%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۵%D۹%۸۸%D۸%B۴-%D۸%B۴%D۸%AF%D۹%۸۷-%D۸%AE%D۸%A۷