به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی ایرنا، در شهر شلوغ و پرترافیک تهران شاید باورش کمی سخت باشد که تکیه‌ها و حسینیه‌های قدیمی همچنان وجود دارند، در آنها مراسم برگزار می‌شود، عاشقان اهل بیت(ع) با همان شور و حال گذشته خود نسبت به خاندان پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) اظهار عشق و ارادت می‌کنند و شور حال وصف نشدنی را به محلات قدیمی تهران می‌بخشند.
از دورانی که آیین‌های شیعی به ویژه سوگواری‌ها در ایران رواج یافت، حسینیه‌ها، تکیه‌ها و محافل عزاداری در واقع مکمل مسجدها بودند؛ به همین دلیل به راحتی جا افتادند و کارکردهای خاص خودشان را دنبال کردند. در این میان تکیه‌ها از اهمیت خاص‌تری برخوردار بودند؛ اماکنی که هم محل اقامه عزای سیدالشهدا(ع) محسوب میشدند، هم جایی برای اجرای تعزیه. غالباً هم موقت بودند و در ماه‌های محرم و صفر فعال‌تر بودند و رونق داشتند.
ماه محرم و صفر که فرا می رسد، هر خیابان و محله تهران با بیرق‌های سیاه رنگ و به نام امام حسین(ع) مزین می‌شود، اما رفتن به تکایا و حسینیه‌های قدیم تهران از جنوب تا شمال پایتخت از محله‌های نفرآباد، سنگلج و عودلاجان تا قلهک و تجریش و نیاوران حال و هوای دیگری دارد. بر اساس اسناد تاریخی تکیه‌ها در گذشته به عنوان زورخانه مورد استفاده قرار می‌گرفتند، اما از دوران صفویه به بعد و روی آوردن مردم به مذهب شیعه، تکایا به عنوان محل برگزاری مراسم عزاداری در ایام محرم و صفر شناخته شدند.
تکیه‌ها به نام صنوف، محلات و اقوام
در گذشته هر محله تهران تکیه مربوط به خود را داشت که تکیه نفرآباد، ارگ، چاله‌حصار، هفت‌تن، عودلاجان، کرمانی‌ها، سرپولک، درخونگاه، عرب‌ها، حاج وکیل و سادات اخوی، دولت و تجریش از این جمله هستند. اگر چه اغلب تکیه‌های تهران شاید حال و هوایشان همانی باشد که چندصد سال پیش بود، اما شکل و شمایل آنها خیلی حفظ نشده است، مرور حوادث تاریخی و البته جمعیت بالای عزاداران در این سال‌ها، چهره متفاوتی از تکیه‌ها را در مقایسه با گذشته نشان می‌دهد.
از جنوب تا شمال تهران، بازهم این تاریخ تکیه‌هاست که آیین‌ها و رسوم عزاداری‌ها در محرم را از یک قالب ظاهری به یک مفهوم باطنی تغییر می‌دهد. برخی تکیه‌ها براساس نام و نوع فعالیت صنوف مختلف شکل گرفته‌اند. مثل تکیه بزازها و خراط‌ها که از قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران است. برخی تکیه‌ها محلی بودند و اسمشان به نام محله‌شان بود. گاهی هم تکیه‌های صنفی و محلی یکی میشدند. مثل تکیه کفاش‌ها در راسته ارسی‌دوزها. برخی اوقات تکیه‌ها به نام قوم‌هایی بود که به تهران می‌آمدند و دسته عزاداری راه می‌انداختند. مثل تکیه خلج‌ها.
بزازها، افشارها و بربری‌ها، پامنار، پهلوان شریف، چاله میدان، بازار، چهل تن، حاجی وکیل، خشتی‌ها، خلج‌ها، خدا آفرین، دباغ خانه، رضاقلی‌خان، زرگرها و قمی‌ها نام تکیه‌های معروف دیگر تهران است که در ماه های عزاداری راوی تاریخ مذهبی پایتخت در کمتر از ۲۰۰ سال پیش‌اند
همان‌قدر که روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی در دوران صفویان فراگیر شد، دوران قاجار اوج برافراشتن تکیه‌ها در شهر تهران بود. و دوره عطف آن به ناصرالدین شاه قاجار پیوند خورده است. در این دوران، ۵۰ تکیه در تهران شناسایی شده که حالا جز اندکی از آنها، بقیه هنوز هم جزو اماکن عزاداری شناخته شده در تهران هستند، در این گزارش با تعدادی از معروف ترین تکیه های قدیمی که هر کدام از آنها، هویت تاریخی و شناسنامه معنوی محله‌های قدیم تهران هستند.، آشنا می‌شویم.
تکیه نفرآباد
خیلی‌ها اولین تکیه تهران را تکیه نفرآباد واقع در شهرری جنب ضلع شرقی حرم عبدالعظیم حسنی می‌دانند. تکیه‌ای که قدمت آن را به دوره قاجار تخمین می‌زنند و اهالی شهرری همچنان پایبندش هستند و محرم نیامده، برپایش می‌کنند.
نفرآباد حالا برای جنوبی‌های اصیل تهران فقط یک تکیه نیست، هویتی است که حدود ۴۰۰ سال پیش، وجودشان را به این گذر، گره زده است. تاریخ ساخت اغلب تکایای معروف به زمان ناصرالدین شاه برمی‌گردد. این تکیه در سال ۱۳۴۲ یکبار بازسازی شد و بعد از آن رونق بیشتری یافت.
تکیه شوفرها
تاریخ تکیه شوفرها به صد سال هم نمی‌رسد، حدود ۷۷ سال پیش بود که شوفرهای خط تهران–کرج تصمیم گرفتند، تکیه‌ای را که زمانی برای دل خودشان به راه انداخته بودند در میدان قزوین همگانی کنند. این تکیه در سال ۱۳۲۴ در گاراژهای مسافربری میدان قزوین تهران مسافربری می‌کردند، زمانی در یک کوچه نه‌چندان پر رفت و آمد برپا شده بود، اما کمی بعد نسل سوم شوفرها را هم پای منبر آورد و داخل یک گاراژ بالا رفت. در این تکیه ۱۰ شب تعزیه برگزار می‌شود.
هر راننده‌ای که گذرش به این سمت‌ها می‌افتد، اجازه نمی‌دهد نام تکیه شوفرها به این راحتی‌ها از تاریخچه تکیه‌های پایتخت، حذف شود. نقاشی های قهوه خانه ای با ارزشی که بعد از هفتادسال بر دیوارهای تکیه شوفرها باقی‌مانده، این تکیه را تبدیل به موزه آیینی مذهبی کرده است. تعمیرگاه‌های گاراژ اسلامی که محل برپایی تکیه شوفرهاست در دهه اول محرم به مدت ۱۳ شب تعطیل می‌شوند.
تکیه (حسینیه) سادات اخوی
از معدود تکیه‌هایی که هنوز سبک قدیمی خود را حفظ کرده و همچنان به همان روال سابق عزاداری‌ها را برگزار می‌کند، تکیه یا حسینیه سادات اخوی در پامنار است که در زمان آقامحمدخان قاجار به این اسم معروف شده است. این حسینیه شبیه ساختمان‌های قدیمی چند دری است که یک حیاط بزرگ در وسط دارد و اطراف با اتاق‌های تو در تو پر شده است. هنگام عزاداری، زن‌ها در حیاط و مردها روی ایوان می‌نشینند و جالب اینکه منبر در میان خانم‌هاست.
عزاداری در این تکیه هنوز هم به روال گذشته انجام می‌شود و سرتاسر تکیه با پرده‌ها و پارچه نوشته‌های دوران قاجار تزئین شده است. در مجاورت این حسینیه میزبان با چای و نان قندی از عزاداران پذیرایی می‌کند و جزو آخرین حسینیه‌ای‌هایی است که با همان سبک قدیم به برگزاری مراسم عزاداری می‌پردازد.
تزیینات و پرده های حسینیه سادات اخوی بسیار ارزشمند و کار استادکاران برجسته است و برخی از این آثار قدمت ۱۴۰ ساله دارد. سقف این حسینیه مانند خیمه عاشورا به یاری حلقه‌هایی در دیوار برافرشته شده است، در گذشته این خیمه با چوب پابرجا بوده اما به دلیل فرسودگی چوب‌ها جای خود را به میله‌های آهنی داده‌اند. این ساختمان ۱۶۸سال قدمت دارد و از زمان ناصرالدین شاه به مدت ۱۵۰ سال به عنوان حسینیه وقف شده است.
تکیه رضا قلی‌خان
تکیه رضا قلی‌خان از تکیه‌های قدیمی تهران در محله عودلاجان است؛ این تکیه در گذشته مجموعه کاملی از سقاخانه، آب انبار، مسجد و حسینیه بود که اکنون به دلیل خیابان کشی‌های اولیه تنها سقاخانه از این مکان باقی مانده است.
کهن محله عتیق عودلاجان یکی از چهار محله عتیق تهران است که هسته اولیه قریه تهران را به اشتراک با دو محله دیگر چال میدان و بازار در ضلع جنوبی خود جا داده است.کوچه را به نام تکیه زده‌اند، کوچه را که به انتها برسانی، تازه ورودی تکیه رضاقلی خان پیداست.
رضا قلی‌خان ادیب دوره ناصرالدین شاه بود، او در زمان امیرالشعرایی خود در تهران و در محله ی عودلاجان میانی می زیست. آنچه امروزه با نام تکیه رضاقلی‌خان بر جای مانده، در اصل منزل و تکیه ای بوده که وی در این محل بنا کرده است. همچنین، بدون ذکر تاریخ دقیقی از این رخداد بیان شده است که وی در مجموعه ی منزل و عمارت خود مدرسه ای نیز با عنوان مدرسه ی دینی رضاقلی‌خان داشته که پس از تاسیس دارالفنون تعطیل شده است. در این تکیه، علمی با پرهای سفید که به همراه دسته‌های عزاداری به خیابان‌ها می‌آید، خودنمایی می‌کند.
تکیه درخونگاه
تکیه درخونگاه از تکیه‌های قدیمی تهران در محدوده بازار تهران و سنگلج تهران قرار دارد که ماه محرم میزبان عزاداران حسینی است. در این تکیه نخلی قدیمی نگهداری می‌شود. در دوره قاجار برای عبور دسته‌های عزاداری از کنار نخل امام حسین(ع) که در این محله بود، معمولا دعوا و خونریزی میشد. به همین دلیل، این محله به نام درخونگاه معروف شد تا اینکه ناصرالدین شاه دستور داد نخل عزاداری محله گرو گرفته شود تا دیگر دعوا و خونریزی پیش نیاید.
تکیه دولت
تکیه دولت آنقدر معروف است که کمتر تهرانی اصیلی است که نامش را نشنیده باشد. تکیه‌ای در جنوب شرقی کاخ گلستان و در جنوب غربی کاخ شمس العماره که حالا دیگر اثری از آن باقی نمانده است. تکیه دولت تعزیه، آیین‌های سوگواری و روضه خوانی‌های ویژه‌ای را به چشم دیده است، اما معماری آنهم یک شاهکار منحصر به فرد در دوران قاجار محسوب می‌شود.
تکیه دولت نماد تهران ناصری محسوب می‌شود. ناصرالدین شاه زمانی که از فرنگ برگشت، دستور ساخت این تکیه را داد. تکیه‌ای که ۵ سال برای ساخت آن زمان صرف شد و در نهایت از آنچه خواست ناصرالدین شاه بود، فاصله گرفت و به علت نارضایتی و اعتراضات متدینین از مرکز نمایش‌های غیر مذهبی به مرکز مذهبی ویژه مراسم روضه خوانی و تعزیه گردانی تغییر شکل داد.
این تکیه که در گذشته به تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر، تکیه بزرگ شاهی هم معروف بوده، توسط ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده و در آن مراسم تعزیه و آیین‌های سوگواری و روضه‌خوانی برپا میشد. تکیه دولت نه‌تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه هم دارای اهمیت خاصی بوده است.
تکیه نیاوران
تکیه نیاوران با قدمتی در حدود ۱۶۰ سال قدیمی‌ترین تکیه پا برجای تهران است. این تکیه به دستور ناصرالدین شاه قاجار و توسط استاد حسن خرپاکوب ساخته شده است. شاه قاجار که علاقه زیادی به برپایی مجالس تعزیه داشت و تکیه دولت که به فرمان او ساخته شده زبانزد خاص و عام بود، دستور ساخت بنای تکیه نیاوران را در سال‌هایی که ایام محرم مصادف با تابستان میشد و او در کاخ صاحبقرانیه و نیاوران به سر می‌برد، صادر کرد.
تکیه نیاوران اکنون تغییر شکل زیادی داده، اما همچنان پا برجاست، لبه‌های ایوان هنوز چوبی و دست‌نخورده باقی مانده است. روی ایوان پایین، ایوان دیگری بنا شده که طبقه دوم تکیه محسوب می‌شود و زنان روی آن می‌نشینند. در اصلی تکیه نیاوران که بیش از سه متر ارتفاع دارد، از چوب گردو ساخته شده وهمچنان خودنمایی می‌کند. مرشد اکبر و حاج اسدالله خیری از مداحان معروف این تکیه بودند.
برخی حسینیه نیاوران را به دلیل اینکه زمانی لوکیشن سریال شب دهم بود، می‌شناسند، این تکیه می‌تواند نمادی از تهران باشد زیرا از زمان ناصرالدین‌شاه تاکنون تغییر نکرده و بنا حفظ شده است. این مکان که صحن آن ذوزنقه‌ای شکل است،١٠ ستون و ١٤ طاق‌نما دارد که هر کدام از طایفه‌ها مسئولیت تزیین هر نما را برعهده دارند.
مساحت تکیه ۱۵۰۰ مترمربع و مشتمل بر صحن میانی مستطیل شکل با گوشه‌های پخ شده است که در چهار ضلع آن طاق‌نماها و غرفه‌هایی، در دو طبقه ساخته شده‌اند. فضای میانی تکیه، در اصل روباز بوده و تنها به هنگام مراسم با چادر مسقف می‌شده که حدود نیم قرن پیش، با کمک افراد خیر و استادی استاد حسن بخارا با پوشش شیروانی پوشانده شد. این تکیه در دوره پهلوی مرمت کلی و در سال ۱۳۶۱ نیز سقف آن تعمیر شده است.
تکیه پایین تجریش
یکی دیگر از تکیه‌های مهم شمیران، تکیه پایین است که در مجاورت مسجد اعظم تجریش واقع است، زمین تکیه در انتهای کوچه قدیمی و پر پیچ و خم زغالی‌ها (خیابان محمودی)، از موقوفات حاج محمد شفیع تجریشی است، عمر این تکیه به دوران قاجاریه باز می‌گردد.
طاق ورودی تکیه با آجر و کاشی کاری و خطوط ثلث تزئین شده است. در گذشته این تکیه دارای بام و بیست طاق نما بود و در اوایل سده خورشیدی حاضر به همت خیران محله سقف شیروانی آن احداث شد. این تکیه در ابتدا بدون سقف بود و تنها برای محافظت از باد و و باران با چادر مسقف شد. بعدها یک خرپای چوبی بزرگ روی بنای آجری و روی آن پوشیده می‌شود.
ساختمان قدیمی تکیه پایین با آجرکاری ها و طاق‌نما و سقف شیروانی و خرپای چوبی، بخشی از هویت فرهنگی تاریخی تجریش به شمار می‌آید. در این تکیه مانند تکیه بالا غرفه‌هایی پیرامون میدان‌گاه و صحن مرکزی در دو طبقه تعبیه شده است که در طول سال اجاره داده می‌شود.
طبق وقف‌نامه اجاره این غرفه‌ها یازده ماهه است و در ماه محرم فضای آنها در اختیار عزاداران قرار گیرد. البته در تکیه پایین بر خلاف تکیه بالا تنها در تاسوعا و عاشورا مراسم برگزار می‌شود و بقیه ایام محرم مغازه‌ها تعطیل نیستند. به همین دلیل عمده عزاداری‌ها حتی در ایام تاسوعا و عاشورا در میدانچه یا صحن تکیه انجام می شود.
تفاوت دیگر تکیه بالا و پایین در ورودی های آن است فضای مستطیل شکل میانی در تکیه پایین در گوشه مسطح شده است. ورودی‌های دوگانه در دو ضلع بلند تکیه تعبیه شده و از یک‌سو آن را با بازار تجریش و از سوی دیگر به کاروانسرا مرتبط می‌سازد.
هیات جوانان این تکیه در سال ۱۳۳۹ تشکیل شد که اکنون با گذشت بیش از ۵۰ سال همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
تکیه تجریش (تکیه بالا)
تکیه تجریش که به آن تکیه بزرگ یا تکیه بالا نیز می‌گویند، از مهمترین مراکز مذهبی شمال شهر تهران به شمار می آید. دیرینگی این بنای تاریخی به دوره قاجار باز می گردد و ۲۵ مهر ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. این تکیه در ضلع شمالی آستان مقدس امامزاده صالح(ع) واقع شده و همجواری آن با این آستان و نیز بازار سنتی تجریش آن را در کانون رویدادهای تاریخی و اجتماعی مردم شمیرانات قرار داده است.
تکیه بزرگ تجریش به همراه امامزاده صالح (ع) و پاساژ تجاری از اماکن دیدنی منطقه بازار تجریش‌اند. این تکیه و دارای پوشش شیروانی و پلان مستطیل شکل است. اتاق شاه‌نشین آن در ضلع جنوبی قرار گرفته‌است و مغازه‌ها در اطراف آن احداث شده‌اند. صحن وسط سکویی به شکل مستطیل است که در گذشته به عنوان مکانی برای اجرای آیین شبیه‌خوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
غرفه‌های تکیه بزرگ تجریش در گذشته هر کدام به نام یکی از اهالی قدیمی محل نام گذاری شده بودند. این تکیه، یکی از بناهای شاخص خشتی شمیران است که در اثر وقوع سیل ۱۳۶۶ تجریش به کلی تخریب شده و هویت و اصالت تاریخی خود را از دست داده بود، که بعدها بازسازی شد. این تکیه در ایام محرم محل عزاداری و تعزیه است و در ایام دیگر سال محل فروش میوه و سبزیجات است.
تکیه سوپورها
تکیه سوپورها یکی از تکیه‌های خاص و البته صنفی تهران از تکیه‌های قدیمی محله دزاشیب است که از قدیم‌ها به همین نام خوانده میشد. هنوز هم که برقرار است و با همین نام مشهور است؛ این تکیه کوچک، با حضور تعدادی رفتگر در مسجد کوچک آشیخ علی شریعتمداری شکل گرفت. آن زمان‌ها، دزاشیب و اطرافش پر از زمین‌های کشاورزی و باغ و صیفی‌جات بود و به این شکل امروزی نبود.
در دهه ۵۰ نایب تقی صالحی که بزرگِ سوپورهای (رفتگران) آن روزگار بود در نمازخانه یکی از باغ‌های بزرگ شمال شهر پیشنهاد شکل‌گیری هیئتی از سوپورها را داد. در آن زمان این هیئت به رسمیت شناخته شد. وی سوپورهای شمیران را دور هم جمع می‌کرد تا در این گوشه باغ در دزاشیب، عزاداری محرم‌شان را بجا آورند. هنوز یاد و خاطره تابلوها و پشتی ها آن زمان هنوز مورد استفاده قرار می گرفت، هرچند بخش‌هایی از آن بر اثر مرمت‌های چندباره تخریب شده بود.
تکیه دزاشیب
یکی از تکیه‌های بازمانده از گذشته تکیه دزاشیب است ساخت آن را به زمان ناصرالدین شاه مربوط می‌دانند؛ یعنی قدمتش به بیش از ۱۲۰سال می‌رسد. نقل است که در بخش شمالی این حسینیه، نمازخانه‌ای کوچک هم بوده و ساختمان فعلی آن به استثنای شیروانی، با هزینه خیران و همت رضاقلی‌خان مجد الممالک ساخته شده است در مساحتی نزدیک به ۵۰۰ مترمربع که اکنون یک اثر ملی تاریخی است.
این تکیه ۲طبقه است. محوطه داخلی با قالی پوشانده شده و دور تا دورش پشتی می‌گذارند. حوض مرمری وسط تکیه و سقف بلند شیروانی و چوبی آن در ارتفاع ١٢ متری شکوه و جلالی به این تکیه داده است. این تکیه می تواند به‌عنوان نمادی از خانواده‌های قدیمی دزاشیب محسوب شود زیرا هریک از طاق‌های این تکیه متعلق به یکی از طایفه‌های دزاشیبی است. کتیبه‌های قرآنی، علم های پنج‌تیغه فولادی و یازده‌تیغه طلاکوب اصفهان که با پرهای سفید، زرد و قرمز مزین شده، طوق، چند گلدان وقفی، همچنین چند طاقه شال، دو بیرق ۸۰ ساله که تصویر حضرت علی اکبر(ع) را به نمایش گذاشته و دو مشعل و چند تابلوی رنگ‌روغن از واقعه کربلا در آن وجود دارد.
در بخش شمالی تکیه دزاشیب، طاق‌نماهایی به چشم می‌خورد که قدیم‌الایام به هر یک از طایفه‌های دزاشیبی مربوط میشد. شیروانی این تکیه هم که نزدیک به ۷۰سال پیش توسط فردی به نام حاج محمدعلی یخچالی ساخته شد.