به گزارش ایرنا، بارندگی‌های تابستانی اخیر که در سراسر کشور سیلاب به راه انداخته و تلفات جانی و خسارات مالی زیادی را به جا گذاشت، رخداد جدیدی نیست. در کشوری مانند ایران که از تنوع اقلیمی گوناگونی برخوردار است، سیل یکی از پدیده‌های شناخته شده محسوب می‌شود.
مازندران هم به دلیل شرایط اقلیمی‌اش از این قاعده مستثنی نیست. اما برخی سیل‌ها متفاوت ظاهر می‌شوند و بحرانی را در یک منطقه ایجاد می‌کنند که برای مدیریت آن بحران تمام توان مدیریت شرایط اضطرار در استان پای کار می‌روند. مانند سیل هفتم مرداد در شهرستان چالوس که به دلیل حجم بالای خسارات و وضعیت بحرانی ایجاد شده ناشی از سیل، سید محمود حسینی‌پور استاندار مازندران شخصا فرماندهی عملیات امدادرسانی و عادی‌سازی وضعیت را در این منطقه بر عهده گرفته است.
نماینده عالی دولت علاوه بر این‌که از ابتدای وقوع شرایط بحرانی در شهرستان چالوس و مناطق سیل‌زده حضور یافت، همه مدیران مرتبط اعم از شهرستانی و استانی را مکلف کرد که تا زمان بازگشت وضعیت زندگی مردم به روال عادی، مناطق سیل‌زده را ترک نکنند. دلیل این تأکیدها نیز حجم بالای خسارتی است که یکی از بزرگ‌ترین سیل‌های ثبت شده در چالوس به جا گذاشته است.
سیل هزار ساله
مشاهده وضعیت رودخانه چالوس و مناطق سیل‌زده نشان می‌دهد که سیل هفتم مرداد شرایطی متفاوت از سیل‌های دیگر این رودخانه داشت. به طوری که عرض جریان سیلاب در برخی نقاط به بیش از چهار برابر بستر رودخانه هم رسید و همین موضوع نیز حجم خسارت‌ها را فراتر از تصور کرد.
هرچند هنوز بررسی‌های دقیق آماری مربوط به این سیل انجام نشده، اما آمارهای ثبت شده اولیه نشان می‌دهند که نخستین طغیان رودخانه چالوس در سده پانزدهم یکی از بزرگ‌ترین طغیان‌های این رودخانه بود. مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران نیز از این سیل به عنوان یک سیل بی‌سابقه یاد می‌کند و به خبرنگار ایرنا می‌گوید: از ۲۷ سال پیش که ایستگاه هیدرومتری در روستای واسپول برای سنجش میزان آب رودخانه راه‌اندازی شد تا پیش از سیل هفتم مرداد، بزرگ‌ترین سیلی که در این ایستگاه ثبت شد ۶۰ متر مکعب در ثانیه آورد آب داشت. اما در سیل اخیر جاری شدن بیش از ۲۰۰ متر مکعب در ثانیه آب در این ایتسگاه ثبت شد که نشان می‌دهد سیل هفتم مرداد ۳.۵ تا ۴ برابر بزرگ‌ترین سیل ثبت شده در این شاخه از رودخانه بود.
محمدابراهیم یخکشی از این سیل به عنوان سیل هزار ساله یاد می‌کند و می‌افزاید: حجم مصالح آورده شده توسط سیلاب به پایین‌دست آنقدر زیاد است که در بسیاری از نقاط مسیر رودخانه یعنی بین یخچال‌های ارتفاعات تا بستر رودخانه در پایین‌دست، اکنون بستر رودخانه مدفون شده و به تخلیه مصالح اعم از لای، سنگ و سرشاخه‌ها از بستر نیاز است.
وی سیل اخیر رودخانه چالوس را سیلاب بارانی-یخچالی عنوان می‌کند و می‌گوید: برای بررسی دقیق عوامل سیلاب، بازدیدی هم از یخچال‌های بالادست داشتیم. گرمای زیاد هوا در دو هفته گذشته ذخایر برفی موجود در یخچال‌های طبیعی را به برف‌آب تبدیل کرد. روان‌آب ناشی از بارندگی شدید، برف یخچال‌ها را به حرکت در آورد و در نهایت این سیل عظیم را ایجاد کرد.
مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران تصریح می‌کند: در مسیری که سیلاب از مناطق بالادست به راه افتاده تا کیلومترها پایین‌تر که اثرات سیلاب دیده می‌شود، مصالح رودخانه‌ای ناشی از سیل در پهنه‌ای گسترده دیده می‌شوند که بیشتر از بستر و حریم رودخانه است. چنین سیلی را یک بار در تنکابن دیدم که در آن مورد نیز بارندگی و ذوب شدن یخچال‌ها شرایط مشابهی را رقم زده بود. البته در این بین بناهایی هم بودند که با تجاوز به حریم و بستر ساخته شدند که رودخانه در قبال این موارد با این سیل‌ها حق خودش را پس می‌گیرد.
تخریب صد در صدی دو روستای واسپول و فولادمحله و از بین بردن بسیاری از زیرساخت‌های منطقه نشان می‌دهد که در سیل هفتم مرداد، رودخانه چالوس به طغیان در بستر و حریم بسنده نکرد و اعداد و ارقامی جدید را ثبت کرد. این نکته را سرپرست اداره کل مدیریت بحران مازندران نیز تایید می‌کند و به خبرنگار ایرنا می‌گوید: رفتار طغیانی رودخانه چالوس در سال‌های اخیر بارها دیده شد. اما این سیل متفاوت از همه طغیان‌های دیگر این رودخانه بود.
حسینعلی محمدی شیردارکلایی اظهار می‌کند: سالمندان منطقه نیز اذعان می‌کنند که چنین سیلابی را ندیده بودند. معمولا دوره بازگشت در رودخانه‌های مختلف متفاوت است و به نظر می‌رسد که این سیل یکی از سیل‌های چندصد ساله رودخانه چالوس است.
وی می‌افزاید: حجم بسیار زیاد آب به اضافه آورده‌های درشت‌دانه اعم از سنگ و سرشاخه و تنه‌های درختان که از بالادست همراه با سیلاب آمد سبب شد که شدت آن بیشتر شود.
همزیستی با سیل
در هر حال و با هر دلیل و عاملی،وقوع سیل پدیده‌ای قابل پیش‌بینی و غیرقابل جلوگیری است. با این حساب بویژه در مناطق سیل‌خیز مانند مازندران باید به دنبال راهکاری برای مدیریت وضعیت بود. طبیعتا یکی از راهکارهای نخست، جلوگیری از تصرف بستر رودخانه‌هاست.
ساختمان‌هایی که در حریم و حتی بستر رودخانه ساخته شده‌اند را می‌توان در سراسر مازندران مشاهده کرد. بناهایی که فرآیند ساخت آن‌ها با تخلف همراه بود و طی سال‌های اخیر تعدادی از آن‌ها بر اثر سیل تخریب شدند. رفع تصرف از بستر و حریم رودخانه‌ها موضوعی است که سال‌هاست بر آن تأکید می‌شود و در طغیان اخیر رودخانه چالوس نیز مواردی از آن را می‌توان یافت.
اما صرف‌نظر از این موارد، به اعتقاد کارشناسان با توجه به تغییرات اقلیمی و رژیم بارندگی‌ها، باید در مازندرانِ سیل‌خیز فکری اساسی برای پیشگیری از خسارات سیل‌ها کرد و راهکارهایی را به کار گرفت که سیل‌ها را در حد یک پدیده طبیعی نگه دارند و از تبدیل شدن آن‌ها به بلای طبیعی جلوگیری کنند.
یک عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا، همزیستی با سیلاب را بهترین راهکار به خدمت گرفته شده در کشورهای توسعه‌یافته بیان می‌کند و می‌گوید: ما ابتدا باید سیلاب را به عنوان یک پدیده طبیعی بپذیریم و بعد ببینیم چطور باید با این پدیده زندگی کنیم. سیلاب یک پدیده طبیعی است که همواره اتفاق می‌افتد. اما معمولا انسان زمانی از این پدیده طبیعی خسارت می‌بیند که حق و حقوق طبیعت را نادیده گرفته و به حقوق طبیعت تجاوز کرده باشد. یا این‌که به خطرات سیلاب به هر دلیلی توجه نکرده باشد.
دکتر محسن مسعودیان می‌افزاید: ما جایی متضرر می‌شویم که حق و حقوق طبیعت را نادیده می‌گیریم. علم آنقدر پیشرفت کرده که بتوانیم تشخیص دهیم سیل در یک دوره بازگشت از چه مسیر و در چه بستری می‌آید. پس باید یک سری اقدامات برای آینده انجام دهیم. البته در این بین نباید از رفع تصرف بستر رودخانه‌ها نیز غافل شویم و به تدوین و رعایت شیوه‌نامه‌های اجرایی مربوط به ساخت‌وساز در حاشیه رودخانه‌ها بی‌توجه باشیم.
وی به عنوان یکی از پژوهشگران و اساتید در زمینه روش‌های کنترل سیلاب تاکید می‌کند که سیلاب یکی از الزامات چرخه طبیعت است و اتفاق می‌افتد و با توجه به این‌که امکان حذف یا پیشگیری از آن وجود ندارد، باید به فکر همزیستی با سیلاب بود.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری تصریح می‌کند: البته در مدیریت سیلاب همه چیز به مسائل سخت‌افزاری و سازه‌ای وابسته نیست. برخی راهکارهای غیرسازه‌ای هم وجود دارند که متاسفانه در کشور ما جای آن‌ها خالی است.
تجربه‌های تکراری
البته مازندران سال‌هاست که با سیل عجین شده، اما سازگاری با سیل را هنوز نیاموخته است. مروری بر سیل‌های متعدد رخ داده در مازندران طی سه دهه اخیر نشان می‌دهد که سیل حالا به پدیده ثبات و همه ساله مازندران تبدیل شده و فاصله زمانی بین هر سیل کاهش و پراکندگی جغرافیایی وقوع سیلاب افزایش یافته است.
بابک مؤمنی دکترای علوم و مهندسی آب در گرایش سازه‌های آبی که تا کنون پژوهش‌های متعددی پیرامون سیلاب‌ها بویژه در مازندران داشت این موضوع را تأیید می‌کند و به خبرنگار ایرنا می‌گوید: رژیم بارش‌ها در کشور ما تغییر کرده و شاهد بارندگی‌ها با شدت بالا در زمان کوتاه هستیم. این یعنی از این به بعد دوره بازگشت سیل‌های ما کوتاه‌تر می‌شود و باید به فکر راه‌های درست مدیریت سیلاب باشیم.
وی می‌افزاید: باید ببینیم از سیل‌های پیشین مانند سیل سال ۱۳۹۸ چه تجربه‌ای به دست آوردیم؟ توانستیم به یک الگوی برنامه‌ای و اجرایی برای مدیریت سیلاب برسیم؟ نکته اینجاست که اگر از نظر تاسیساتی، زیرساختی و ساختمانی آماده مواجهه با سیل نباشیم، اطلاع داشتن از زمان وقوع سیل جلوی خسارت‌های مالی را نمی‌گیرد و حتی به تلفات جانی هم منجر می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور تصریح می‌کند: آیا کشورهایی که با پدیده سیلاب مواجه هستند اصلا کاری به رودخانه ندارند؟ شهر بندری هامبورگ کاملا در حاشیه رودخانه قرار گرفته و مدِ این رودخانه نزدیک به پنج متر آب را بالا می‌آورد. باید خالی از سکنه شود؟ در این شهر مسیر و پهنه‌ای که سیلاب باید طی کند کاملا مشخص است.
مؤمنی خاطرنشان می‌کند: مدیریت سخت‌افزاری سیلاب همین است که همه تاسیسات و امکانات با فرض حد تراز سیلاب در نظر گرفته و ساخته شود. در واقع علاوه بر پیشگیری از تجاوز به حقوق رودخانه‌ها، باید معماری و شهرسازی حاشیه رودخانه‌ها متناسب با سیلاب باشد. در غیر این‌صورت تا سال‌ها بعد همچنان شاهد تلفات جانی و خسارت‌های سنگین به تاسیسات و زیرساخت‌ها بر اثر سیل خواهیم بود. چون طبیعت لجبازی و بی‌توجهی ما را برنمی‌تابد.
سیل‌ها در مازندران یکی پس از دیگری و سال به سال رخ می‌دهند و خساراتی سنگین به جا می‌گذارند. آن‌چه که پس از این سیل‌ها باید مورد توجه قرار بگیرد، حفظ و بهره‌گیری از تجربه‌های بسیار پرهزینه‌ای است که سیل‌ها در اختیار ما می‌گذارند. مادامی که به راهکارهای درست مدیریت سیلاب و پیشگیری از خسارت‌ها توجه نشود، این پدیده طبیعی به فرآیند تخریبگرانه خود ادامه می‌دهد و بر حجم خساراتی که به جا می‌گذراد می‌افزاید. تجربه‌هایی که باید به جای مدفون شدن زیر گل و لای هر سیل، راهبردهای درست مدیریت سیلاب تبدیل شوند.