به گزارش ایرنا، خشکسالی و کم‌آبی طی سال‌های اخیر از چالش‌های بزرگی است که منابع آبی را به‌شدت تحت تاثیر قرار داده و با خشک و کم‌آب شدن منابعی مانند قنوات، برخی آبادی‌ها و روستاها را خالی از سکنه کرده و به حاشیه شهرها کشانده است.
آب شرب و کشاورزی بیشتر روستاهای استان خراسان جنوبی از کاریز یا همان قنات تامین می‌شود اما در چند دهه گذشته کاهش نزولات آسمانی و خشکسالی متوالی، ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم قنات، استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و کم‌توجهی به لایروبی سالانه توسط مالکان قنوات باعث شده تا این ذخایر و منابع آبی یکی پس از دیگری خشکیده یا با کاهش شدید آب مواجه شوند.
کارشناسان آب و خاک بر این باورند مهندسی مدیریت آب در کالبد قنات موجب شده تا ایران کهن‌ترین مدل مهندسی مدیریت آب را در جهان دارا باشد زیرا قنات‌ها بدون آنکه سفره‌های آب زیرزمینی را تخریب کنند، بخش زیادی از نیازهای آبی کشاورزان را تامین می‌کنند، پس باید برای عبور از خشکسالی و بحران آب بار دیگر به تجربه نیاکان بازگردیم.
خراسان جنوبی در سال آبی گذشته نیز خشکسالی متوالی را تجربه کرد و میزان بارندگی در سال آبی جاری نیز خبر از ادامه خشکسالی می‌دهد، از این رو احیای قنوات به عنوان کهن‌ترین روش مهندسی مقابله با کم‌آبی ضروری است.
موضوعی که رئیس جمهور در سومین سفر استانی خود که نوزدهم شهریور پارسال به خراسان جنوبی انجام شد، با توجه به شناخت از این منطقه بر آن تاکید کرد و خواستار تشکیل ستاد احیای قنوات به عنوان اولین استان در کشور شد.
آیت الله سید ابراهیم رئیسی در دیدار نمایندگان اقشار مردم، ایثارگران، نخبگان و علمای استان خراسان جنوبی گفت: یکی از مسائل مهم در خراسان جنوبی درخصوص تامین آب، ستاد احیای قنوات در این استان است که باید این ستاد فعال شود و مسوولان دولتی هم از آن حمایت کنند.
وی افزود: زمانی که تولیت آستان قدس رضوی را برعهده داشتم، اقدامی در مورد احیای قنوات خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی انجام دادیم که نتیجه‌بخش اما کار ما کار محدودی بود.
رییس دولت سیزدهم تاکید کرد: این کار باید به‌صورت کشوری انجام شود و خراسان جنوبی می‌تواند یک مرکزیتی پیدا کند، فعال شدن ستاد احیای قنات برای این استان بسیار برکت دارد و خود مردم هم در این زمینه پای کار هستند.
۹ روز پس از سفر رئیس جمهور به خراسان جنوبی، اولین جلسه ستاد احیا، بازسازی و مدیریت قنوات خراسان جنوبی با محوریت برنامه‌ریزی به منظور تحقق مصوبه سفر، تعیین راهبردهای ستاد و نیز تکالیف دستگاه‌های متولی ۲۸ شهریور ۱۴۰۰ برگزار شد.
سفر رئیس جمهور به خراسان جنوبی در اوایل تشکیل دولت سیزدهم رهاورد خوبی در حوزه تامین آب داشته که یکی از آنها شتاب‌بخشی به مرمت قنوات است و با تشکیل این ستاد و اختصاص اعتبارات ویژه سفر، مرمت و بازسازی قنوات استان سرعت گرفته است.
رهاورد این سفر برای استان بیش از ۱۰۰ نوع مصوبه بوده و مبلغ ۱۱ هزار و ۷۲۵ میلیارد تومان در قالب مصوبات سفر رئیس جمهور به خراسان جنوبی برای سه سال (۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲) اختصاص یافته است.
اختصاص ۱۶۰ میلیارد تومان اعتبار برای احیای قنوات
یکی از مهمترین این مصوبات در بخش کشاورزی مربوط به مرمت و احیای قنوات است که برای این منظور ۱۶۰ میلیارد تومان اعتبار اختصاص یافت.
از این مبلغ ۸۰ میلیارد تومان توسط سازمان برنامه و بودجه کشور، ۴۰ میلیارد تومان از محل منابع داخلی وزارت جهاد کشاورزی، ۲۰ میلیارد تومان توسط وزارت نفت و ۲۰ میلیارد تومان توسط استان (پنج میلیارد تومان از محل منابع نفت در اختیار استاندار) در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ تخصیص می‌یابد.
سال ۱۴۰۰ مبلغ ۴۰ میلیارد تومان برای احیا و مرمت قنوات مصوب شد که از این محل ۳۷ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان تخصیص پیدا کرد و تاکنون منجر به مرمت و بازسازی بیش از ۱۵۱ رشته از قنوات استان به طول بالغ بر ۴۰ کیلومتر شده است.
این طرح‌ها اکنون دارای پیشرفت فیزیکی ۸۰ درصد بوده و در حال انجام است.
با توجه به اینکه قبل از این سفر اعتبارات مرمت قنوات در قالب اوراق سه ساله بود، با پیگیری مسوولان استانی و دستور رئیس جمهور اعتبارات نقدی نیز به این طرح تخصیص یافت.
با گشایش اعتباری برای مرمت و بازسازی قنوات از محل سفر رئیس جمهور در زمینه مرمت قنوات انجام تعهدات عملیاتی شده و در سال مالی ۱۴۰۰ گشایش خوبی برای مرمت و بازسازی قنوات استان رخ داده است.
احیا و بازسازی قنوات در استان خراسان جنوبی به اذعان اهالی روستاها سبب ایجاد اشتغال پایدار، مهاجرت معکوس از شهر به روستا، رونق کشاورزی، تولید محصولات باکیفیت و سالم و تامین امنیت مرزها شده است.
کارشناس قنوات جهاد کشاورزی شهرستان مرزی سربیشه در این باره گفت: از محل اعتبارات سفر رئیس جمهور به خراسان جنوبی ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان اعتبار برای احیا و مرمت قنوات این شهرستان اختصاص یافت.
علی محمدی افزود: سهم اعتبارات استانی شهرستان سربیشه امسال ۱۷۲ میلیون تومان بوده که با تخصیص اعتبارات سفر اقدامات خوبی در شهرستان انجام می‌شود.
وی بیان کرد: از ابتدای سال جاری تاکنون ۳۳ رشته قنات با اعتبار هشت میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان در شهرستان سربیشه احیا، مرمت و بازسازی شده است.
کارشناس قنوات جهاد کشاورزی سربیشه با بیان اینکه تاکنون ۳۰ درصد قنوات شهرستان احیا شده است گفت: تاکنون هزار و ۱۰۰ رشته قنات در سربیشه شناسایی شده که برای هزار و ۸۰ رشته به طول ۳۸۵ کیلومتر شناسنامه تهیه شده است.
مهاجرت معکوس به روستاهای مرزی
محمدی تثبیت سازه‌های قنات، تثبیت اشتغال، پایداری مرزها و مهاجرت معکوس را از جمله مزیت‌های احیا و مرمت قنوات در این منطقه عنوان کرد و گفت: در برخی روستاهای نوار مرزی از جمله کلاته مصیب که در سال‌های اخیر با مهاجرت اهالی مواجه شده بود اکنون با احیای قنوات شاهد بازگشت مجدد اهالی هستیم.
وی افزود: برای احیا و مرمت قنوات که اکنون ۸۵ درصد با مشارکت دولت و ۱۵ درصد مشارکت اهالی انجام می‌شود نیاز به حمایت‌های بیشتری داریم چون مردم به تنهایی توان بازسازی و نوسازی قنات روستاها را ندارند.
کارشناس قنات گفت: برای احیای هر ۱۰۰ متر قنات ۲۰۰ میلیون تومان اعتبار نیاز است از طرفی در منطقه با کمبود مقنی مواجه هستیم چون حمایتی از این افراد نمی‌شود.
وی یادآور شد: علاوه بر مجموعه جهاد کشاورزی، نهادهای حمایتی از قبیل بنیاد برکت، بسیج سازندگی و هلال احمر نیز در احیا و مرمت قنوات همکاری و مشارکت دارند.
نماینده قنات روستای فریز شهرستان خوسف هم درباره قنات این روستا گفت: طول قنات هزار متر است که ۵۸۰ متر آن در ۲ فاز از اعتبارات سال‌های ۹۸ و ۹۹ بازسازی و مرمت شده و مابقی در حال اجرا است.
سید مهدی قریشی با بیان اینکه ۸۵ درصد هزینه قنات توسط جهاد کشاورزی و ۱۵ درصد از محل مشارکت مردمی تامین شده است افزود: برای مرمت قنات روستای فریز ۴۲۶ میلیون تومان اعتبار دولتی هزینه شده و ۷۴ میلیون تومان مشارکت مردمی بوده است.
وی با اشاره به باستانی بودن قنات روستای فریز اظهار داشت: بنا بر اعلام بزرگان و ریش‌سفیدان روستا قدمت این قنات به هزار سال قبل بر می‌گردد که همیشه مردم برای شرب و کشاورزی از آن استفاده می‌کردند.
نماینده قنات روستای فریز گفت: این قنات در سال‌های اخیر تحت تاثیر خشکسال‌های پیاپی قرار گرفت و از طرفی سیل سبب ریزش بخشی از آن شد به نحوی که مردم برای آبیاری اراضی کشاورزی و باغات خود از تانکر سیار استفاده می‌کردند.
وی جمعیت برخوردار از قنات این روستا را ۱۰۰ خانوار اعلام کرد و افزود: با احیا و مرمت قنات روستا، شاهد رونق بخش کشاورزی با استفاده از آب قنات و از طرفی مهاجرت معکوس به روستا هستیم.
قریشی تصریح کرد: اهالی روستا که اثربخشی احیا و بازسازی قنات را لمس کرده‌اند، فاز چهارم را به‌صورت دیون شروع کردند و در حال اجرای پروژه هستند.
وی گفت: با احیا و بازسازی قنات روستای فریز تعدادی از اهالی روستا که سال‌های قبل برای زندگی به شهرهای بزرگ مهاجرت کرده بودند از جمله افراد بازنشسته، اکنون به روستا بازگشته و مشغول کشاورزی با استفاده از آب قنات هستند.
بیش از ۸ هزار رشته قنات در استان خراسان جنوبی
خراسان جنوبی به عنوان استانی که بیشترین تعداد قنات را در کشور دارد، نام برده شده و این در حالی است که بنابر اعلام مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی بیش از ۸ هزار رشته قنات در این استان وجود دارد.
اکبر محمدی با اشاره به وضعیت منابع آبی و قنوات استان گفت: براساس آمار شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی ۱۱ هزار و ۹۰۵ منبع آبی کشاورزی در استان وجود دارد که از این تعداد ۲ هزار و ۵۸ حلقه چاه، ۶ هزار و ۹۸۳ رشته قنات و ۲ هزار و ۸۶۴ رشته چشمه هستند و تاکنون اطلاعات مکانی ۷ هفت هزار و ۵۰۰ رشته قنات ثبت و شناسنامه‌دار شده است.
وی با بیان اینکه شهرستان بیرجند با هزار و ۸۷۵ رشته قنات، بیشترین تعداد قنوات استان را به خود اختصاص داده است اظهار داشت: معتقدیم بیش از ۸ هزار رشته قنات در خراسان جنوبی وجود دارد که در حال شناسایی و شناسنامه‌دار کردن آنها هستیم.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی گفت: امسال در برخی قنوات کوهپایه‌ای استان ۳۰ تا ۱۰۰ درصد کاهش آبدهی را شاهد بودیم و این افت آبدهی به دلیل خشکسالی‌های متعدد و طولانی‌مدت و هوابین بودن قنوات است ولی به معنای فوت شدن قنوات مد نظر نیست زیرا پس از بارندگی مجددا دبی آنها افزایش می‌یابد.
وی افزود: در یک دهه گذشته اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست قنوات توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری در دستور کار قرار گرفته که اجرای این طرح‌ها نقش موثری در آبدهی قنوات استان داشته است.
محمدی گفت: براساس تفاهم‌نامه‌ای که با منابع طبیعی و آبخیزداری استان منعقد شده است هماهنگی لازم در زمینه مرمت و اجرای طرح‌های آبخیزداری انجام می‌شود تا بیشترین اثربخشی را داشته باشد.
وی بیان کرد: طول قنوات استان در مجموع چهار هزار کیلومتر است که نزدیک به ۳۰ درصد آن احیا و مرمت شده و مابقی نیازمند مرمت است، تاکنون حدود سه هزار و ۶۰۰ رشته قنات در خراسان جنوبی حداقل یک مرتبه مرمت شده و حدود هزار و ۴۳۹ میلیارد تومان برای احیا و مرمت قنوات تا سال ۱۴۰۵ نیاز است.
این مسوول در سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با اشاره به دستور رئیس جمهور برای تشکیل ستاد احیای قنوات در سفر به خراسان جنوبی گفت: ستاد احیا، بازسازی و مدیریت قنوات استان در ۲۸ شهریور سال گذشته و بلافاصله بعد از سفر رئیس جمهور به ریاست استاندار و دبیری سازمان جهاد کشاورزی تشکیل شد.
وی افزود: سه کارگروه از جمله "آموزش، فرهنگ‌سازی و مشارکت" با مدیریت مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری خراسان جنوبی، کارگروه "بررسی حوادث و بررسی بلاهای طبیعی" با مدیریت مدیرکل مدیریت بحران استانداری و کارگروه "مدیریت قنوات" با مدیریت مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی در این ستاد تصویب شد.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی اظهار داشت: دبیران این کارگروه‌ها شیوه‌نامه اجرای برنامه خود در حوزه قنوات را تنظیم و به دبیرخانه ارائه کردند و تاکنون در استان سه جلسه ستاد احیا، بازسازی و مدیریت قنوات استان برگزار شده است.
وی تصریح کرد: از محل اعتبارات احیا و مرمت قنوات سال مالی جاری، مرمت و بازسازی ۲۹۰ رشته قنات به حجم ۶۸ کیلومتر در دستور کار قرار گرفته است.
مرمت و افزایش ۳۰ درصدی آبدهی قنوات
محمدی درباره اثرگذاری مرمت و بازسازی قنوات در افزایش آب آنها گفت: به‌طور میانگین مرمت قنوات حداقل ۲۰ تا ۳۰ درصد در افزایش دبی تاثیر دارد و در برخی قنوات استان مرمت و باسازی باعث افزایش چند برابری آب قنات شده است.
وی گفت: در صورت مشارکت بهره‌برداران اجرای عملیات اساسی و زیربنایی شامل کول‌گذاری، طوقه‌چینی، بغل‌بری و از این قبیل از جمله تعهدات دولت و لایروبی قنوات برعهده مالکین قنات است.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با بیان اینکه سالانه ۱۹۵ میلیون مترمکعب آب از قنوات استان استحصال می‌شود گفت: با توجه به جایگاه و اهمیت قنوات در این منطقه موضوع احیا و مرمت آنها هر سال در دستور کار سازمان جهاد کشاورزی قرار دارد.
وی افزود: امسال علاوه بر اعتبارات آبخیز تا جالیز با اولویت قنوات، به دستور رئیس جمهور از محل اعتبارات وزارت نفت نیز ۲۰ میلیارد تومان به استان اختصاص پیدا کرده که مراحل انعقاد قرارداد و مقدمات اجرا را سپری می‌کند.
محمدی اظهار داشت: در دور دوم سفر رئیس جمهور به استان برای جلوگیری از مهاجرت روستائیان و حفظ امنیت مرزها نیازمند حمایت برای ادامه روند احیا و مرمت قنوات با شتاب بیشتر به منظور افزایش و تثبیت آبدهی قنوات هستیم.
وی گفت: احداث استخرهای ذخیره آب کشاورزی به منظور استفاده بهینه از آب موجود، مدیریت بهینه منابع آبی، انتقال آب با لوله برای افزایش راندمان آبیاری و جلوگیری از هدر رفت آب با توجه به شرایط خشکسالی حاکم بر استان از دیگر انتظارات است.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی تصریح کرد: در مجموع تامین اعتبار برای طرح مدیریت جامع قنوات از آبخیز تا جالیز باید در دستور کار قرار گیرد.
اما ناظر عالی قنوات سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی به طرح مشترک آبخیز تا جالیز توسط این سازمان و اداره کل منابع طبیعی خراسان جنوبی اشاره کرد و گفت: این طرح با اولویت مرمت قنوات و با هدف پایداری و افزایش آبدهی قنوات از سال ۱۳۹۵ در استان آغاز شد.
محمد امیرآبادی افزود: براساس این طرح، قسمتی از حوزه بالادست قنوات به وسیله منابع طبیعی مطالعه و اقدامات آبخیزداری از جمله احداث بند خاکی، سد بتونی، سازه گابیونی، سنگ و ملاتی که به مهار و کنترل سیلاب کمک کند، انجام می‌شود.
وی یکی از مزیت‌های قنوات نسبت به چاه‌ها را دائمی بودن آب آنها دانست و گفت: از آنجایی که قنوات به سفره‌های آب زیرزمینی متصل هستند طی سالیان متمادی با همه عوامل قهری از جمله سیل، توفان و خشکسالی‌های بسیار شدید همچنان جاری بوده‌اند.
ناظر عالی قنوات سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی اظهار داشت: خوشبختانه با ارائه طرح‌های توجیهی، سندهای معیشتی و سایر اقدامات انجام شده، دولت و همه دست‌اندرکاران به این نتیجه رسیده‌اند که احیا و مرمت قنوات از اهمیت زیادی برخوردار است.
وی حفظ کانون جمعیت در روستاها را از جمله دلایل توجه به قنوات برشمرد و گفت: در نوار مرزی خراسان جنوبی احیای قنوات حتی در روستاهای با جمعیت اندک، در حفظ جمعیت و تامین امنیت مرزها موثر است.
امیرآبادی تاکید کرد: بدون شک اگر همه امکانات و زیرساخت‌ها به روستاها برده شود اما آب شرب و کشاورزی اهالی تامین نشود عملا هیچ اقدامی صورت نگرفته و منجر به تخلیه روستا می‌شود لذا باید تامین آب اولویت نخست قرار گیرد.
قنوات تنها راه نجات در زمان قطع انرژی
وی افزود: کیفیت آب قنوات بسیار خوب و مناسب شرب، کشاورزی و دام است لذا هر زمان اتفاقی منجر به قطع انرژی‌ها بیفتد تنها سازه‌هایی که به ما کمک خواهد کرد، قنوات هستند.
ناظر عالی قنوات سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی عنوان کرد: جهشی در اعتبارات قنوات استان رخ داده که چند برابر سال گذشته افزایش یافته تا قنوات زودتر احیا و مرمت شود.
وی گفت: با مرمت و بازسازی قنوات شاهد مهاجرت‌های معکوس در روستاها هستیم زیرا برای مردم زمینه اشتغال در کارهای کشاورزی و دامپروری فراهم می‌شود و مانند گذشته به این فعالیت مهم روی می‌آورند.
وی گفت: چه بسا روستاهایی در استان داشته‌ایم که علاوه بر ترمیم قنات با افزایش آبدهی، مردم تشویق شده‌اند آبیاری‌های نوین را به‌کار ببرند و بهترین استفاده را از آب داشته باشند.
امیرآبادی افزود: با اجرای آبیاری‌های نوین در روستاها حداقل در هر لیتر از قنات به میزان سه تا چهار هکتار قابلیت بهره‌برداری دارد و زمینه را برای اشتغالزایی در روستا فراهم و از حاشیه‌نشینی در شهرها جلوگیری می‌کند.
وی با بیان اینکه مرمت و بازسازی قنوات حین اجرا برای مردم روستا اشتغالزایی می‌کند تصریح کرد: عمران و آبادی روستا به قنات بستگی دارد و همه مزایا و امکانات روستا به آبدهی و زنده بودن آنها بر می‌گردد.
ناظر عالی قنوات سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با اشاره به وجود ۱۴ استان قنات‌خیز در کشور گفت: خراسان جنوبی از لحاظ تعداد قنوات جزو استان‌های اول یا دوم کشور است.
لزوم ساماندهی مقنی‌ها
وی با بیان اینکه تاکنون حدود ۴۰۰ مقنی در استان خراسان جنوبی شناسایی شدند گفت: اکنون برای ساماندهی مقنی‌ها نیاز به حمایت ویژه داریم در غیر این صورت در اجرای طرح احیا و مرمت قنوات دچار مشکل خواهیم شد.
امیرآبادی افزود: برای این مقنی‌ها دوره‌های آموزشی برگزار شد و توسط سازمان نظام مهندسی کشاورزی استان شناسنامه‌دار شده‌اند اما سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و استانداری باید در این زمینه ما را بیش از پیش حمایت کنند.
وی بیان کرد: با ساماندهی مقنی‌ها، زمینه ایجاد اشتغال برای افراد بومی روستاها فراهم می‌شود و مقنی‌ها نسبت به نگهداری قنوات اقدام خواهند کرد لذا همیشه نیاز به مرمت و احیا نخواهیم داشت و در هزینه‌کرد اعتبارات صرفه‌جویی می‌شود.
استان مرزی و کویری خراسان جنوبی با داشتن ۶ هزار و ۹۸۳ رشته قنات اولین استان کشور از لحاظ تعداد قنوات است.