«ارزیابی گذران اوقات فراغت در رسانه‌های اجتماعی»[۱] عنوان مقاله‌ای به قلم «مرضیه خلقتی» دانشجوی دکتری ارتباطات دانشگاه تهران در سال ۹۹ است که در فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ ـ ارتباطات منتشر شد.
هدف از انجام این پژوهش، ارزیابی شرایط و زمینه‌های اولویت‌بخشی به رسانه‌های اجتماعی برای گذران اوقات فراغت، نحوه استفاده فراغتی از رسانه‌های اجتماعی و ارزیابی تاثیرات مثبت و منفی آن از منظر کاربران بوده است. این پژوهش بر مبنای تحلیل داده‌های مصاحبه‌های کیفی انجام شده است.
بسترهای استفاده از رسانه‌های اجتماعی
بر اساس این پژوهش، شرایط مختلفی استفاده از رسانه‌های اجتماعی را زمینه‌سازی می‌کند. عمده‌ترین مقوله‌های شناسایی شده در چارچوب نیازهای ارتباطی، زمینه‌های فناورانه، نیازهای فراغتی و نیاز فرد به کسب تجربه‌های متفاوت طبقه‌بندی می‌شود.
الف) نیازهای ارتباطی
منظور از نیازهای ارتباطی، شرایطی است که فرد با تغییراتی در نوع و گستره ارتباطات واقعی خود با آن مواجه می‌شود. کاهش و تغییر در کیفیت ارتباطات واقعی، افزایش احساس تنهایی، سخت شدن ازدواج و تمایل به ارتباط با جنس مخالف رجوع مخاطبان به رسانه‌های اجتماعی را بسترسازی می‌کند.
ب) زمینه‌های فناورانه
امروزه نمونه‌های قابل حمل و کوچک رایانه‌ها، تبلت، گوشی‌های هوشمند و ... امکان استفاده کاربران از آنها را در۲۴ساعت شبانه‌روز و در مکان‌های مختلف فراهم کرده است. در اختیار داشتن تلفن همراه هوشمند و فعال بودن اینترنت آن، از بسترهایی است که گذراندن اوقات فراغت در شبکه‌های اجتماعی را برای مردم تسهیل می‌کند.
ج) نیازهای فراغتی
این مقوله بیانگر نیاز فرد به داشتن فعالیت در زمان‌هایی برای فراغت و عواملی است که این نیاز را تقویت می‌کنند. کاهش فراغت واقعی به واسطه اشتغال یا کاهش دسترسی به امکانات فراغتی واقعی، اجبار به پرداختن به امور الزام‌آور زندگی ، قابلیت رسانه‌های اجتماعی در جایگزین کردن فراغت مجازی با واقعی و ایجاد حس رضایت و لذت در کاربر هم از دیگر عواملی است که ما را به سمت شبکه‌های اجتماعی سوق می‌دهد.
کاهش فراغت واقعی به واسطه اشتغال یا کاهش دسترسی به امکانات فراغتی واقعی، اجبار به پرداختن به امور الزام‌آور زندگی و قابلیت رسانه‌های اجتماعی در جایگزین کردن فراغت مجازی با واقعی، ما را به سمت شبکه‌های اجتماعی سوق می‌دهد
د) نیاز به تجربه‌های متفاوت
این مقوله بیانگر این است که فرد به لحاظ روانی به داشتن تجربه‌هایی تمایل دارد که برای او جدید محسوب می‌شود و امکان تجربه آنها را در جهان واقعی یا ندارد. «کنجکاوی برای ارتباط» و«تلاش برای سلبریتی مجازی شدن» دو مورد از این تمایلات است.
همه این عوامل حضور مردم را در شبکه‌های اجتماعی بسترسازی می‌کنند، حال آنکه بسیاری نسبت به پیامدهای این حضور پررنگ آگاهی ندارند.
حضور در شبکه‌های اجتماعی برای وقت‌گذرانی خالی از فایده هم نیست
پیامدهای استفاده فراغتی از رسانه‌های اجتماعی را می‌توان در دو دسته تاثیرات مثبت و منفی تقسیم کرد. وجوه مثبت به واسطه اثری که در پرورش فرد دارند در قالب «استفاده فراغتی ـ پرورش دهنده» و ابعاد منفی نیز به واسطه آسیب‌هایی که می‌توانند ایجاد کنند، به‌عنوان «استفاده فراغتی ـ آسیب‌زا» شناسایی می‌شوند.
دسته نخست عبارتند از؛
الف) بهبود توانایی‌های ارتباطی
بهبود توانایی‌های ارتباطی فرد به تغییراتی اشاره دارد که فرد در نگرش‌های خود به سایر کاربران و توانایی برقراری ارتباط با آنها تجربه می‌کند. «یافتن دوستان خوب«، افزایش توانایی‌های گفتاری و نوشتاری، قدرت مدیریت بهتر در ارتباطات و همچنین کسب مهارت در ارتباط با افرادی با باورها و نظرهای متنوع وگاه مخالف، از جمله نتایج مثبت فراغت‌های مجازی کاربران عنوان شده است.
ب) آثار روانی مثبت
یکی از دلایل احساس مثبت روانی در رسانه‌های اجتماعی، تخلیه روانی و رفع خستگی است که مصاحبه‌شوندگان این تحقیق به‌خصوص بعد از ساعت کار با آن مواجه بودند. آنها دلایل استفاده از این امکان فراغتی را در دسترس بودن همراه با مزایای سریع آن در کاهش احساس خستگی می‌دانستند. یکی دیگر از حالات تجربه احساس مثبت روانی به‌خصوص برای کاربران دارای هویت گمنام برای «شجاعت در ابراز خود» است.
ج) تقویت منافع فردی
دریافت کمک‌ها و راهنمایی‌ها که در نتیجه فعالیت‌های فراغتی فرد ایجاد شده و گاهی به دنیای واقعی نیز کشیده شده از دیگر تاثیرات مثبت فراغت مجازی نام برده شده است. برای مثال دریافت پیشنهادهای کاری، پیدا کردن دوستان خوب، منافع مادی، راهنمایی‌های علمی و ... مسائلی است که مصاحبه شوندگان مطرح کرده‌اند.
پیامدهای منفی حضور فراغتی در شبکه‌های اجتماعی
استفاده از رسانه‌های اجتماعی، همچنین پیامدهای منفی و آسیب‌هایی هم به همراه دارد؛ آسیب‌هایی که در موارد زیر قابل طبقه‌بندی است؛
الف) تاثیر نامطلوب بر ارتباطات خانوادگی
برخلاف رسانه‌های سنتی که تجربه تماشاگری یا شنیدن آنها اغلب به صورت دسته‌جمعی بود، رسانه‌های جدید فردمحور هستند و استفاده از آنها می‌تواند هر فرد را وارد دنیای جدیدی کند.«آسیب‌های عاطفی»، «کاهش مسئولیت‌پذیری»، «بی‌توجهی یا کم توجهی به خانواده» و ... از جمله تاثیرات منفی گذران اوقات فراغت در شبکه‌های اجتماعی است.
ب) اثرگذاری بر ارتباطات اجتماعی فرد
گاهی افراد به واسطه تجربه کاربری در رسانه‌های اجتماعی در ارتباطات میان فردی در زندگی خارج از رسانه‌های اجتماعی‌شان تغییری می‌دهند یا ناخواسته این تغییرات ایجاد می‌شود. افراد گاهی کم‌حرف و جمع‌گریز می‌شوند یا رفتارهای تند و پرخاشگرانه را در روابط واقعیشان تجربه می‌کنند.
«آسیب‌های عاطفی»، «کاهش مسئولیت‌پذیری»، «بی‌توجهی یا کم توجهی به خانواده» و ... از جمله پیامدهای منفی گذران اوقات فراغت در شبکه‌های اجتماعی است
ج) در معرض خطر بودن سلامت جسمی
این مقوله یکی از انواع تاثیرات منفی است که احتمال پیش آمدن آن حتی برای کسانی که از رسانه‌های اجتماعی به صورت مثبت استفاده می‌کنند، نیز وجود دارد. ماهیت فناوری‌های جدید به گونه‌ای است که چشم را درگیر می‌کند و به یک جا نشستن و تمرکز ذهنی نیاز دارد؛ مساله‌ای که موجب کم تحرکی افراد شده و بر سلامت جسمی آنان اثر می‌گذارد.
د) پیامدهای فردی از جمله نفی هویت واقعی
ازجمله تاثیرات منفی فردی برای افراد به خصوص کاربرانی که با هویت گمنام فعالیت فراغتی داشتند، دوست نداشتن هویت واقعیشان و دورشدن از آن بوده است. اتلاف وقت که خود منجر به خستگی روانی کاربران و داشتن ذهن ناآرام و برهم خوردن برنامه‌ریزی‌های شخصی فرد شده ازدیگر تأثیرات منفی فردی گزارش شده است.
ه) تبعات منفی در سلامت روان
تجربه استرس به عنوان یکی از پیامدهای گذران فراغت در رسانه‌های اجتماعی گزارش شده است. استرس ممکن است هم به عنوان شرایط زمینه‌ساز و هم تبعات استفاده از رسانه‌های اجتماعی مطرح باشد. در این مواردی فرد درگیر احساس آشفتگی و بی‌حوصلگی می‌شود که یکی از دلایل آن ماهیت این رسانه‌ها است که امکان اشتراک‌گذاری محتواهای بسیار متنوع در آن وجود دارد. گاهی این درگیری ذهنی به معنی عدم تمرکز در فعالیت‌های واقعی است.
وقتی شبکه‌های اجتماعی ما را بی‌اراده به سوی خود می‌کشند
عواملی را که موجب می‌شود فرد به کاربری پرمداومت در رسانه‌های اجتماعی تبدیل شود، می‌توان به دو دسته عوامل فناورانه و فنی و فرایندهای ذهنی ـ روانی تداوم‌دهنده تقسیم کرد. عوامل فنی و فناورانه جذاب بودن رسانه‌های اجتماعی، قابلیت جایگزین‌پذیری رسانه‌های اجتماعی، تداوم در داشتن تلفن همراه هوشمند و اینترنت گوشی و سرعت بالای اینترنت را شامل می‌شود. عوامل تداوم‌دهنده به نیازهای ذهنی افراد برای تداوم فعالیت در رسانه‌های اجتماعی اشاره دارد.
این نیازها به صورت غیرارادی است و معمولا شامل اعتیاد به رسانه‌های اجتماعی و توجیه کردن خود می‌شود. اعتیاد برای کاربران این معنی را می‌دهد که فرد حتی زمانی که هدف خاصی ندارد، تمایل به سر زدن به رسانه‌های اجتماعی دارد. به عبارت دیگر کنترل نداشتن بر رفتارها، اهمیت ندادن به گذشت زمان و برنامه‌ریزی نداشتن از ویژگیهای یک رفتار اعتیادآور است.
توجیهات نیز، گزاره‌هایی هستند که فرد برای تداوم فعالیت خود در رسانه‌های اجتماعی به‌رغم آگاهی از تاثیرات منفی آنها به خود می‌گوید. نیاز به تداوم ارتباط با دوستان مجازی، شکاف بین تجربه‌های مجازی و واقعی هم عوامل تداوم دهنده دیگر هستند. مورد آخر اشاره به موقعیت‌هایی دارد که افراد نمی‌توانند محتواها، دوستی‌ها و ارتباط‌هایی را که در فراغت مجازی در دسترس‌شان قرار دارد در دنیای واقعی تجربه کنند. این امر یکی از عواملی است که موجب می‌شود فرد به فعالیت‌های فراغتی خود در رسانه‌های اجتماعی ادامه دهد.
[۱] - ارزیابی گذران اوقات فراغت در رسانه‌های اجتماعی، مرضیه خلقتی، فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ ـ ارتباطات، سال (۲۱) / شماره (۴۹)، (۱۳۹۹)، صفحات ۱۴۶-۱۲۳