یک کلمه را هم نمی‌شود از نوشته‌های استاد پیشوایی برداشت

اداره کل پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا در تلاش است تا در سلسله مطالبی یاد و اثر استادان و پژوهشگران ایران اسلامی را که بر اثر بیماری کرونا از دنیا رفتند، زنده کند. 

در همین ارتباط نیز در گزارش پژوهشی با عنوان «پژوهشگری برای زدودن تحریفات عاشورا» و در یادداشتی با عنوان «در پژوهش به هنجارهای اجتماعی توجه داشت» به قلم دکتر حامد منتظری مقدم عضو هیات علمی و دانشیار گروه تاریخ موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، زندگی، فعالیت‌های علمی-پژوهشی و آثار و تالیفات استاد پیشوایی مورد بررسی قرار گرفته است.

حجت‌الاسلام دکتر «جواد سلیمانی» دانشیار گروه تاریخ موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و از نزدیکان و شاگرد مرحوم استاد پیشوایی مطلب ذیل را در مورد ایشان تحریر کرده است:

بنده وقتی وارد حوزه مباحث تاریخی شدم، بعنوان شاگرد از محضر حجت‌الاسلام پیشوایی بهره بردم و در کلاس‌های درس ایشان حضور پیدا می‌کردم. از آنجایی ­که معمولاً با استادان بعد از کلاس و در غیر ساعات تدریس گفت‌وگو می‌کردیم با استاد پیشوایی نیز در همان اوقات مانوس شدیم و باتوجه به روحیه تواضع استاد و لطف بیش از حد ایشان به شاگردان، مراتب الفت میان ما و استاد بیشتر شد.

استاد پیشوایی، انسان مومنی بود که همین ویژگی ایمان ایشان موجب شد خداوند، اعمال صالح بسیار گرانبهایی را در زندگی ایشان به یادگار بگذارد. عمل صالح ایشان دو بخش دارد؛ یکی آثار ارزشمندی که از این استاد عزیز به یادگار مانده است، چه آثاری که به طور مستقیم خودش نوشته، مانند کتاب تاریخ اسلام، سیره پیشوایان و تاریخ خلفا و چه آثاری که با نظارت و کمک ایشان نگارش یافته است، مانند مقتل جامع، منابع مالی اهل بیت (ع)، برده‌داری در اسلام و ده‌ها اثری دیگر که در قالب پایان‌نامه‌ها تولید شده‌اند.

بخش دوم آثار تبیینی این استاد فرزانه است در قالب «پرسمان تاریخی». مثل برنامه ایشان در رادیو معارف که از بهترین برنامه‌های صدا و سیما شناخته شد و نیز شاگردان بسیاری که ایشان تربیت کردند که با متد و روش و هدف و آرمان او آشنا شدند و شخصیت او در اذهان شاگردان ایشان همیشه ماندگار شد.

ابعاد شخصیتی این چهره شاخص در سه بخش، قابل طرح است؛ فضایل اخلاقی، روش در پژوهش و تولید آثار علمی و مدیریت ایشان.

در رأس فضایل اخلاقی این استاد فقید، اخلاص ایشان قرار داشت. کارهای علمی ایشان در راستای خدمت به مکتب اهل بیت (ع)، برای کسب شهرت و اندوختن مال نبود بلکه براساس نیازی بود که در جامعه احساس می‌کرد. دومین نشانه اخلاص او، مجاهدت‌های بی‌نام و نشان بود. ای بسا مواردی که کارهای علمی به ایشان عرضه می‌شد و او سهم حداکثری در تدوین آنها داشت اما با این حال، مایل نبود که نامی از ایشان برده شود. نشانه دیگر، پاسخ بی‌منت به هر نوع سوالی بود که در حوزه تاریخ و سیره اهل بیت (ع) از او پرسیده می‌شد. چه بسا برای پیدا کردن پاسخ، به منابع متعدد مراجعه می‌کرد و سپس پاسخ را در اختیار پرسشگر قرار می‌داد.

استاد پیشوایی تواضع داشت و گرفتار غرور علمی نبود، به راحتی از هم­گنان و معاصران تمجید می‌کرد. ایشان متخلق به اخلاق اسلامی بود. تقدس‌مآبی در ظاهر ایشان پیدا نبود اما در باطن اهل «نافله» بود. از لحاظ سیاسی، ارادتمند به امام راحل (ره) و مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) و همراه با انقلاب و در خدمت انقلاب بود و معتقد بود که کارهای علمی باید در راستای خدمت به انقلاب و پیش برد اهداف انقلاب باشد.

برجستگی شخصیت استاد پیشوایی در بهره گیری از روش علمی بود؛ روشی که برای حوزه و دانشگاه و جامعه علمی روز مورد پذیرش قرار گرفت و اثر علمی او به عنوان «کتاب درسی» قلمداد شد.

ویژگی‌های روشی این استاد فقید چند چیز بود:

۱. در نقل‌ها امانت را رعایت می‌کرد. ایشان هیچگاه مطلبی را از منبع واسطه و دست دوم نقل نمی‌کرد. استنادهای او همیشه از منابع دست اول بود.

۲. برای هر ادعای تاریخی، مستند یا مستنداتی ارائه می‌کرد. برخی از محققان، صرفاً به تحلیل عقلی بسنده می‌کنند و در بسیاری از موارد، مستندات در خوری برای مدعایشان ارائه نمی­‌دهند اما تحلیل‌های عقلی استاد پیشوایی، همیشه مبتنی بر مستندات تاریخی بود.

۳.استظهارهای دقیق و درست از اسنادهای تاریخی داشت. تحلیل‌های ایشان مبتنی بر فهم درست از متون تاریخی بود و بسیار واضح و شفاف می‌نوشت و از مطالب غیرضروری و حاشیه روی، به شدت پرهیز می‌کرد.

۴. قلمی شیوا، روان، دقیق، رسا و متین داشت. این دقت در حدی است که نمی‌توان یک عبارت را از نوشته‌های ایشان برداشت و حتی گاهی یک کلمه را نمی‌توان نادیده گرفت.

۵. در استخدام واژگان مناسب و جذاب تبحر داشت و تیترهای زیبایی انتخاب می‌کرد.

۷.  برای اثبات مطالب از استدلال‌های قوی و محکم بهره می‌برد. در آثار استاد، تناسب تحلیل‌ها مبتنی بر مستندات و نتایج مبتنی بر مقدمات مناصب و دلایل قوی است. یکی از آفات تحقیق عدم تناسب دلایل با نتایج است اما درآثار استاد پیشوایی نتایج بر مقدمات پوشالی و غیرعلمی مبتنی نیست.

۸. در قضاوت‌های تاریخی درباره افراد و شخصیت­‌ها عادلانه قضاوت می‌کرد. داوری‌های ایشان نسبت به افراد و دیدگاه های آن‌ها براساس حبّ و بغض و تعصب نبود بلکه توأم با رعایت انصاف بود.

۹. نگرش عالمان، توأم با حسن سلیقه در گزینش داده‌های تاریخی داشت. مثلاً در مقدمات تکوین صفین به داده‌­هایی پرداختند که دیگران یا سراغ آنها نمی‌روند و یا کمتر به آنها توجه می‌کنند. استاد پیشوایی به نقش زاهد شام شرحبیل در تحریک مردم شام برضد امام علی (ع) به خوبی پرداختند و یا توجه خاصی به نقش عمار در جنگ دارند.

۱۰. خواننده را در میان اقوال مختلف رها نمی‌کرد. تلاش ایشان بر این بود که خواننده در میان دیدگاه‌­های مختلف، سرگردان رها نشود. با این وجود، اگر میان انتخاب چند دیدگاه تردید داشت، هیچگاه براساس تصادف و بدون مرجح، دست به انتخاب نمی‌زد.

۱۱. در عرضه آثارش عجله نمی‌کرد. در برخی موارد، نصف وقت خودش را برای نگارش یک اثر صرف می‌کرد و نصف وقتش را برای غنی‌سازی، تهذیب و پردازش آن اثر اختصاص می‌داد و این درس بزرگی برای محققان است.

۱۲. آثار استاد پیشوایی شسته و رفته بود، از حشو و زواید عاری هستند. ایشان بجا مسائل را بسط می­‌داد از اضافه گویی‌های خسته‌کننده، خودداری می­‌کرد.

۱۳. صبر و حوصله ایشان نسبت به شاگردان مثال زدنی است، من یادم هست آن ایامی که ابتدای کار پژوهشی‌مان بود، مقالات و نوشته‌های شاگردانشان را که معمولاً دارای ضعف‌های متعددی بود با حوصله می‌خواندند و نقاط ضعف آنها را تذکر می‌داد، به سوالات طلبه‌ها با صبر و حوصله گوش می‌داد و پاسخ مناسبی برای آنها مطرح می­‌کرد. همین صبر و حوصله ایشان را به استادی شاگردپرور تبدیل کرد.

۱۴. استاد در تبیین علل پیدایش رخدادهای تاریخی هنرمندانه عمل می‌کرد، گره‌های تاریخی پیدایش یک رخداد را بصورت منظم و پلکانی در ذهن مخاطب باز می‌کند و برای مخاطب مشخص می‌کنند که چرا واقعه‌ای دور از ذهن در تاریخ اتفاق افتاده است مثلاً در قصه حکمیت بخوبی تبیین می‌کنند که وظایف حکمین، تعیین قاتل یا قاتلان عثمان بود نه تعیین حاکم و این مهم از نگاه بسیاری از محققین تاریخی دور مانده است.

۱۵. تلاش و پشتکار استاد در تحقیق زیاد بود، اقوال متقدمین و متاخرین را می‌دید حتی اقوال وآراء مستشرقان را نگاه می‌کرد.

ایشان یک مدیر شایسته بود و ویژگی های مدیریتی ایشان چند چیز بود:

۱.درک اهمیت کار جمعی: ایشان معتقد بود که تولید اثر علمی بزرگ، کار فردی نیست و باید گروهی انجام شود. لذا به کار جمعی اهمیت می داد.

۲. هنر مدیریت کارجمعی: برخی اهمیت کار جمعی را در پژوهش درک می کنند اما توان مدیریت کارجمعی را ندارند اما استاد توان مدیریت کار جمعی و پژوهش گروهی را به خوبی داشت.

۳.  در کار جمعی اهل مشورت با افراد مجموعه همکارانش بود و در پایبندی به نظر جمع اهتمام می‌ورزید ولو اینکه تصمیم جمع خلاف نظر او بود؛ ایشان در عین حفظ جایگاه مدیریتی خود، به اظهارنظرهای مشورتی احترام می گذاشت و در بدان پایبند بود.

۴. در کار گروهی اهل نظم و انضباط بود، سرساعت در جلسه حضور پیدا می‌کرد و کارها را بصورت حسابشده و پی در پی‌تعقیب می‌کرد.

۶. یکی از رموز به بار نشستن کار جمعی بردبار است، برخی کارشان را بموقع تحویل نمی‌دهند یا کار را ناقص تحویل می‌دهند، ایشان در برخورد با این مسائل شرح صدر مثال زدنی داشت.

۷. برای ارزیابی تحقیقات معیارهای علمی ثابتی داشت و سعی می‌کرد از آن عدول نکند.

۹. تولیدکنندگان کارهای علمی فاخر را تکریم و تشویق می‌کرد.

۱۰. وقتی کاری جهت ارزیابی به ایشان ارائه می‌شد به دقت آن را مطالعه می‌کرد. چندین بار مقتل جامع را مطالعه و ارزیابی کرد.

مجموعه ویژگی‌های یادشده موجب شد که آثار علمی ایشان مورد استقبال محافل علمی قرار گیرد و حتی عموم مردم نیز به آثار ایشان روآورند و از همین‌رو آثار او به زبان عربی و اردو ترجمه شد.

مجموعه­ ویژگی‌هایی که بیان شد از استاد پیشوایی شخصیت موفق و برجسته‌ای ساخت که فقدان او، مصداق بارز این حدیث شریف است: «إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ ثُلِمَ فِی الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا یَسُدُّهَا شَیْءٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ؛ (برقی، محاسن، ج۱، ص۲۳۳) وقتی عالمی می‌میرد شکاف در اسلام بوجود می‌آید که تا روز قیامت هیچ چیز آنرا پر نمی‌کند».

*دانشیار گروه تاریخ موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و از نزدیکان و شاگرد مرحوم استاد پیشوایی