نخستین جلسه از سلسله نشست‌های انجمن علمی تاریخ دانشگاه پیام‌نور با موضوع «ایرانیان استانبول و مشروطیت ایران» برگزار شد. «نظامعلی دهنوی» عضو هیات علمی این دانشگاه یکی از سخنرانان نشست بود که متن گفته‌هایش را در ادامه می‌خوانیم؛
ایرانی‌ها چرا به استانبول می‌رفتند؟
دهنوی در ابتدا سخنرانی خود به چرایی مهاجرت ایرانیان به استانبول پرداخته و تصریح می‌دارد: در دوره قاجاریه فصل جدیدی در تاریخ ایران گشوده می‌شود و با ماورای ایران در حوزه فکری و اندیشه‌ای ارتباط برقرار می‌کند.
دهنوی دلایل مهاجرت ایرانیان را به ۲ دسته عوامل دافعه و عوامل جاذبه در بیرون از مرزها دسته‌بندی کرده و می‌گوید: در ایران دوره ناصری فضای سیاسی رعب آور و فضای اقتصادی – اجتماعی روبه بدی گذاشته بود، قحطی‌ها متعددی وجود داشت و از بُعد فرهنگی هم حکومت مستبد به دلیل این که شاه خود را مالک‌الرقاب مملکت می‌دانست اجازه هر نوع تفکری را بسته بود در واقع فعالیت‌های فرهنگی در این دوره به طور درست و صحیح جاری نمی‌شد به همین دلیل بسیاری از روشنفکران و تجار و ... به استانبول مهاجرت کردند.
تاسیس انجمن حسینیه، راه اندازی روزنامه اختر، تاسیس دبستان ایرانیان، تشکیل محافل روشنفکری و احداث مریضخانه مظفری از مهم‌ترین اقدامات روشنفکران ایرانی در استانبول بود
وی در ادامه سخنرانی خود به مهاجرت ایرانیان به استانبول به عنوان یکی از بزرگترین شهرهای جهان اسلام پرداخته و اظهار می‌دارد: از زمان ناصرالدین شاه، استانبول به یکی از شهرهای برجسته کانون‌های مهم ایرانیان تبدیل شد. استانبول از لحاظ موقعیت سوق‌الجیشی در جایگاه برجسته‌ای قرار داشت. همچنین برای ورود عناصر مدرن به جهان شرق کانون برجسته اقتصادی بود در واقع جایگاه اقتصادی و سیاسی و نیز جایگاه دینی استانبول باعث شده بود که به عنوان یک مرکز مهم در عصر مدرن به آن توجه شود.
کانون روشنفکران ایرانی در خاک همسایه
دهنوی در ادامه به تاثیر جمعی از روشنفکران ایرانی پیش از مشروطه در استانبول مانند میرزا رضا کرمانی، سید جمال‌الدین اسدآبادی، میرزا حبیب اصفهانی، حسین دانش اصفهانی می‌پردازد. این استاد دانشگاه به درخشش ایرانیان استانبول در دوره استبداد صغیر اشاره داشته و برخی فعالیت‌های ایرانیان در استانبول را اینگونه برمی‌شمرد: تاسیس انجمن حسینیه، راه اندازی روزنامه اختر، تاسیس دبستان ایرانیان، تشکیل محافل روشنفکری، احداث مریضخانه مظفری.
نقش روزنامه اختر و تلگراف در مشروطه
نویسنده کتاب «ایرانیان مهاجر در قفقاز» بیان می‌دارد: تلگراف و روزنامه به عنوان ۲ پدیده مدرن تاثیر بسیاری در نهضت مشروطیت داشت و اظهار داشت: اگر تلگراف نبود محمد علی‌شاه موفق به پایان دوره مشروطه می‌شد. تلگراف بود که رشته‌های از هم پاره شده را به هم وصل کرد. از طریق تلگراف بود که به هر جهت کانون‌های آزادی‌خواهی در جهان حامی نهضت مشروطه ایران شدند.
عضو هیات علمی دانشگاه پیام‌نور به نقش روزنامه اختر که در استانبول چاپ می‌شد، اشاره کرده و می‌گوید: اختر نخستین روزنامه ایرانی به زبان فارسی در خارج از کشور بود. بخشی از بدنه جریان روشنفکری ایرانی در هجرت در عثمانی گرد این روزنامه آمدند. این روزنامه تحولات دوره مدرنیته را برای ایرانیان داخل پوشش می‌داد و در مناطق مختلف ایران عضو داشت.
انجمن سعادت ایرانیان در استانبول اطلاعات و اخبار مشروطه را در قالب روزنامه‌ها، نشست‌ها و تلگراف‌ها به ایرانیان استانبول و ایرانیان سایر نقاط جهان می‌رساند
دهنوی ضمن اشاره به اهمیت چشمگیر روزنامه اختر در تنویر افکار عمومی براین باور است که روزنامه اختر زمینه تاسیس مدارس در ایران، بیمارستان مظفری و برخی از انجمن‌ها ... را فراهم آورد. بنا به گفته دهنوی، فکر مدرسه‌سازی در استانبول، تاسیس نخستین بیمارستان خارج از مرزهای ایران به اسم مریضخانه مظفری از سوی ایرانیان در استانبول و تشکیل انجمن خیریه ایرانیان در روزنامه اختر شروع شد.
فعالیت دیگر ایرانیان در استانبول تاسیس روزنامه شمس بود. این روزنامه به مدیر مسئولی محمد توفیق همدانی به بحث استبداد می‌پرداخت. این روزنامه تلگراف‌های آیت‌الله حسین تهرانی، آیت‌الله مازندرانی و آیت‌الله خراسانی در حمایت از مشروطه را بازتاب می‌داد.
کارکردهای انجمن سعادت ایرانیان در استانبول
به گفته دهنوی، یکی دیگر از اقدامات ایرانیان استانبول در دوره استبداد صغیر، تاسیس انجمن سعادت ایرانیان به دست جمعی از ایرانیان روشنفکر بود. این انجمن یک شبکه ارتباطی مهم تشکیل داد و رابط نجف با ایران و دیگر مناطق بود. وی دیگر فعالیت‌های این انجمن در نهضت مشروطه را اینگونه دسته‌بندی می‌کند: برقراری ارتباط با دولت‌های مختلف، اطلاع‌رسانی از طریق روزنامه‌ها، ارتباط با دیگر کانون‌های فکری از جمله اروپا و تاسیس انجمن زنان ایرانی.
این استاد دانشگاه درباره کارکردهای شبکه انجمن سعادت در ایام مشروطیت می‌گوید: این انجمن ضمن حمایت‌های مالی، مشورتی و عاطفی به مشروطه‌خواهان، با تاسیس مطالعه‌خانه، کارکرد اطلاعاتی قابل توجهی در جریان مشروطیت داشت. اطلاعات و اخبار مشروطه را در قالب روزنامه‌ها، نشست‌ها و تلگراف‌ها به ایرانیان استانبول و ایرانیان سایر نقاط جهان می‌رساند.
دهنوی بر این باور است که بدون شناخت قفقاز تاریخ مشروطیت ایران به درستی قابل فهم نخواهد بود باید کانون‌ها، انجمن سعادت، رابط مجاهدین گرجی ارمنی، سوسیال دموکرات‌های قفقاز را که به پشتیبانی مجاهدین مشروطه در تبریز آمده بودند، شناخت.