گروه پرونده ویژه- مریم عاقلی: پرواز بالگرد رئیس‌جمهور در بک گراند توفان شن و دست تکان دادن زنان محلی با لباس‌های رنگی برای او بیشتر شبیه یک سکانس سورئال است؛ اما ما با یک واقعیت مواجه هستیم که تقریبا هر هفته در یکی از شهرهای ایران تکرار می‌شود اما تکراری نمی‌شود، توفان شن همه را یکدست خاکی کرده است، خاکی شدن عبا و عمامه مشکی رئیس‌جمهور بیشتر از بقیه به چشم می‌آید، جوانان با اشتیاق دور رئیس جمهور جمع می‌شوند و با او سلفی می‌گیرند. رئیسی به مناطقی می‌رود که شاید تا قبل از این حتی استاندار و فرماندار هم به آنجا نرفته است، رئیس‌جمهور حالا یک‌سالی هست که به جای مدیریت مانیتوری به قلب ایران می‌رود و بدون تشریفات و پروتکل‌های مرسوم با مردم حرف می‌زند، صدای آنها را می‌شنود، صدای آنها می‌شود و اقتضائات دولت مردم‌محور را اجرایی می‌کند و این میزانسن انتفاع به نفع مردم در همه ساحات حکمرانی ادامه دارد.
اما این همه ماجرا نیست؛ ۱۴خرداد امسال از حرم امام خمینی (ره) پیام مهمی صادر شد. رهبر انقلاب در جمع قشرهای مختلف مردم فرمودند: «موارد متعددی داریم که امام با صراحت از مسئولین کشور ــ یا از یک نفر یا از مجموعه‌ای از مسئولان ــ قدرشناسی کرده. توصیه من این است، امروز که دشمن در صدد تخریب مسئولان انقلابی است، وظیفه قدرشناسی وظیفه سنگینی است؛ باید از مسئولین قدرشناسی کرد.»
حالا در ایامی که به نام هفته دولت نامگذاری شده و به مناسبت یک سالگی دولت سیزدهم در روزهای شهریور، می‌خواهیم از دیدگاه نخبگان و کارشناسان سیاسی و سیاست خارجی عملکرد دولت در حوزه‌های مختلف سیاست خارجی، دیپلماسی چندجانبه گرایی و اقتصادی، تجارت خارجی و رویکردهای گفتمانی این دولت در دو حوزه جمهوریت و عدالت را مرور کنیم. آنچه در ادامه می‌آید گفت‌وگوی تفصیلی ایرنا با عبدالرضا فرجی راد استاد ژئوپلیتیک و کارشناس مسائل بین‌المللی است، او سفیر اسبق کشورمان در نروژ و مجارستان بوده و سابقه مدیرکلی شورای راهبردی روابط خارجی را در کارنامه خود دارد. مشروح این گفت‌وگو در ادامه از نگاهتان می‌گذرد:
ایرنا: با توجه به روند توافق در یک سال اخیر، پیگیری مقتدرانه مذاکرات رفع تحریم که توسط دولت سیزدهم دنبال شده را چطور تحلیل می‌کنید؟
ما نباید آن تاخیر ۵-۴ ماهه را می‌داشتیم. این نظر شخصی من است. توقف ۵-۴ ماهه در اوج افزایش قیمت نفت مشکل‌ساز بود. ممکن است امریکایی‌ها مقصر باشند و ما هم نمی‌توانیم منافع ملی را فدا کنیم اما وضعیت مذاکره اکنون خوب جلو می‌رود و آن چیزهایی که من شنیدم بدست آورده‌اند، خوب است. یعنی هیچ مشکلی ندارد و موفقیت بوده و هر چه زودتر توافق کنند به نفع کشور است و این یک اتفاق موفق برای دولت است چون هنوز نفت روی ۹۰ دلار است و می‌تواند پول قابل توجهی وارد کشور کند.
در مجموع به نظر می‌رسد به سمتی می‌رویم که توافق را بپذیریم و گرایش به سمت مثبت و حل شدن مسئله بیشتر شده و امیدوارم این در چند روز این اتفاق رقم بخورد.
ایرنا: با توجه به اینکه در سالگرد یک سالگی دولت هستیم، در حوزه عملکرد سیاست خارجی در ۱۱ ماه گذشته نظر شما چیست؟ دولت دیپلماسی همسایگی را در پیش گرفته، این موضوع چقدر در بحث رشد تجارت خارجی و افزایش ترانزیت موثر بوده است؟
به طور کلی سیاست خارجی دولت بهتر از بخش‌های دیگر کار کرده است. سیاست خارجی در رابطه با همسایه‌ها از نظر رفت و آمد و بهبود روابط با برخی از کشورهایی که رابطه ما باید خوب می‌شد، اما خوب نبود در این دولت بهتر شد، این دولت سعی کرد با حوزه خلیج فارس، آسیای مرکزی، ترکیه و عراق عاقلانه برخورد کنند، در مسئله قفقاز هم همینطور بود. آنها روابط را با همسایه شمالی روسیه، نسبت به دولت قبل خیلی سریع‌تر گسترش دادند. اما با توجه به استمرار تحریم‌ها، نشد با چینی‌ها در رابطه با توافق ۲۵ کاری شود چراکه شرکت‌های آنها تا زمانی که تحریم برداشته نشود، نمی‌توانند کاری کنند.
در رابطه با هسته‌ای نیز اقداماتی شد و بالاخره دیدگاه‌های این دولت با دولت قبلی متفاوت است اما اکنون با اینکه تاخیر شده است، اما امید زیادی در دل مردم ایجاد شده که این توافق ظرف چند روز و چند هفته آینده به سرانجام برسد و امیدواریم این دولت بتواند این اقدام را انجام دهد. این دولت در رابطه با شرق و پاکستان خوب جلو رفته است؛ به ویژه از نظر نظامی و رئیس ستاد کل و سفرهایی که صورت گرفت؛ البته می‌توان سرعت را بالاتر هم برد هرچند یک دلیل طرف پاکستانی است؛ عمران خان شخصی بود که راحت‌تر با ایران کار می کرد اما دولتی که سرکار است قدری احتیاط می‌کند چراکه به عربستان نزدیک است.
از سوی دیگر با طالبان بردباری زیادی از سوی ایران شد، هر دولت قوی دیگری مثل ایران بود، با طالبان برخورد می کرد؛ آنها ۵-۴ بار برخورد مرزی برای ما ایجاد و تیراندازی کردند، آب را به ما ندادند اما در قبال آنها بردباری خوبی شد. هرچند وزیر خارجه اخطار خوبی به آنها داد و گفت اگر این روند را ادامه دهند تا آخر همینطور تحمل نخواهیم کرد و سیاست‌مان را عوض می‌کنیم. شاید این تهدید موثر بود چون در بحث آب به صورت شفاهی قول و قرارهایی داده شد.
بنابراین در مجموع اگر بخواهم در مقایسه با دولت قبل نگاه کنم، باید گفت چند درصدی وضع به ویژه در رابطه با همسایگان بهتر شده است، از نظر اقتصادی هم تجارت بین ایران و همسایگان بهتر شد اما این واقعیت را هم باید بیان کنیم وقتی که جنگ اوکراین شروع شد، نفت روسیه به اروپا قطع شد و طبیعتاً آنها نیاز داشتند قیمت را پائین بیاورند و خلأها را جبران کنند، لذا من معتقدم دولت تغییراتی هم بدهد بهتر از این می‌تواند کار کند. در مجموع کار وزارت خارجه بهتر از بقیه بود.
ایرنا: در رابطه با دستاودهایی که حضور رئیس‌جمهور در رویدادهای بین المللی مثل شانگهای، بریکس و پیمان سه جانبه روند آستانه با حضور اردوغان و پوتین در تهران داشت را چطور ارزیابی می کنید؟
البته در دولت‌های قبل اینها بود اما در شانگهای دولت قبلی هم حضور داشت و این دولت هم حضور دارد. البته چون روسیه هم تحریم بود، باعث شد توجه روسیه به سمت جنوب و تعامل با ایران بیشتر شود و قدری هم به این دولت اعتماد بیشتری دارند.
بریکس برای کشورهایی است که قرار است کد ژئوپلتیکی آنها جهانی شود و بقیه مهمان هستند؛ یعنی آن ۵ کشوری که کد ژئوپلتیکی جهانی برای خود تدوین کردند برای آنهاست و کسی را عضو نمی‌گیرند ولی شانگهای متفاوت است، در مجموع سفر آقای اردوغان و پوتین به تهران هم یک دستاوردهای نسبتا خوبی داشت و شاید نتیجه آن بود که اکنون به نظر می رسد آقای اردوغان به دمشق نزدیک شده است؛ یعنی شاید حمله ترکیه به شمال سوریه منتفی شده و نیروهای سوریه نزدیک مرز ترکیه آمدند، اما این توافقی است که در تهران بین آقای اردوغان، پوتین و رئیسی شده است و علاوه بر آن یک گفتگویی بین وزیر خارجه ترکیه و وزیر خارجه سوریه انجام شده که خیلی اهمیت دارد.
بنابراین این دستاورد خوبی است و باعث می‌شود روابط ایران و ترکیه هم سرعت بگیرد. از تعامل با روسیه هم خبر می‌آید که نتیجه تفاهم این شده بخشی از گاز روسیه به سمت ایران بیاید که از طریق لوله‌ای از ترکمنستان وارد ایران شود و ایران آن را مصرف کند و ایران هم گاز خود را صادر کند. روسیه از نظر صادرات گاز مشکل دارد چون صادرات گاز بر اساس خط لوله است اما در زمینه نفت مشکلی ندارد چون کشتی آن را حمل می‌کند. در این شرایط برای گاز ایران فضایی باز می‌شود و ایران می‌تواند گاز روسیه را مصرف کند و بخشی از گاز خود را نیز صادر کند و از آن سود ببرد از این رو تجارت بسیار موفقی است.
ایرنا: فکر می‌کنید چندجانبه گرایی اقتصادی بتواند در خنثی سازی تحریم ها موثر باشد؟
بله قطعاً همینطور است. در حال حاضر تصور عامه نخبگان در کشور این است که به سمت یک جانبه‌گرایی می رویم. امریکا و غرب یک طرف هستند و ما به سمت شرق می رویم در حالیکه وزیر خارجه یک بار گفت که سیاست متعادلی را می‌خواهیم و واقعا باید هم اینطور باشد. الان فرصت این است که از سرمایه‌های اروپا استفاده کنیم چراکه اروپا اکنون به نفت و گاز نیاز دارد و برای آینده خود با مشکل روبرو است و نگران آینده است. از سوی دیگر دریایی از مشتری در شرق دور وجود دارد که باید این تعادل را حفظ کنیم. بنابراین حرکت‌هایی که در این شرایط انجام می‌شود حرکت های خوبی است.
ایرنا: درباره نقش دولت در توفیقات دفاعی و امنیتی بویژه پرتاب ماهواره و پیشرفت دانش بنیان که در ارتباط با صنعت هسته ای و موشکی بود، ارزیابی شما چیست؟
عکس‌هایی که توسط این ماهواره گرفته می‌شود، از نظر امنیت ملی مهم است؛ بویژه که این عکس‌ها بیشتر برای مناطقی است که تهدید امنیتی از سوی رژیم صهیونیستی و دیگر کشورها در جنوب است و این خیلی اهمیت دارد. صنعت پهپادی کشور خیلی خوب رشد کرده است و باید ادامه یابد. ما باید تکنولوژی را رشد دهیم و بالا ببریم چراکه توان مهندسی ایران بسیار بالاست و چقدر خوب است اقداماتی صورت گیرد تا فارغ التحصیلان دانشگاه‌های مهم کشور به جای اینکه خارج بروند از همین فناوری‌ها استفاده کنند و هم دانش را به بخش‌هایی بدهند که کار موشکی، نظامی و ماشین‌سازی می کند. لذا من فکر می کنم این بخش موشکی ما و بخش پهپادی خوب رشد کرده است.
در مجموع اگر بخواهم جمع بندی کنم، باید بگویم در ۶ ماه اول سرعت کار در سیاست خارجی خوب بود، اما اکنون قدری کند شده است، درحالی که باید حتما با آسیای مرکزی بهتر از این کار کنیم. قرار بود در ازبکستان خط آهن و خط جاده اتوبان کشیده شود که اکنون صحبت است که این به پیشاور برود. این را باید معاونت اقتصادی وزارت خارجه و یا بخش‌های دیگر دنبال کنند، ازبک‌ها ۵۰۰ میلیون دلار سرمایه گذاری کردند و هنوز علاقه مندند کار کنند. تاجیکستان همینطور است و همان راهی که از افغانستان می‌آید می تواند به تاجیکستان و سپس به دریا وصل شود.
قزاق ها نیز علاقه مند بودند نفت خود را از خلیج فارس عبور دهند و خط لوله بکشند و از آنجا به دنیای آزاد بفرستند. در حال حاضر دوباره قزاق ها به این فکر افتادند و باید وزارت نفت حرکت کند و معتقد هستم وزارت نفت می تواند بهتر عمل کند. ما با ترکمنستان خیلی می‌توانیم کار کنیم و در رابطه با صادرات گاز واسطه باشیم.
ژئوپلتیک انرژی ظرف این ۶ ماه عوض شده است و این می‌تواند تحولی در کشور ایجاد کند، بنابراین باید آنقدر رفت و آمد شود تا نتیجه بدهد هرچند آنها از خدا می‌خواهند ایران این راه را برای آنها باز کند و ما هم از این استفاده می‌کنیم.
آب را می‌توان از تاجیکستان و گاز را از ترکمنستان آورد که صادر کنیم و این موارد مسائلی است که باید با آن جدی برخورد کنیم. البته قدری روابط اقتصادی با ترکیه کمرنگ شده بود که مجدداً باید رفت و آمد شود و ببینیم چه امکاناتی بین دو کشور است و سرمایه گذاری و کالاهای آنها بیاید و کالاهای ما برود؛ یک زمانی با ترکیه ۲۰ میلیارد دلار مبادله داشتیم اما اکنون به ۳-۲ میلیارد دلار رسیده است و این خیلی بد است. دولت باید تلاش کند. البته این دولت مقصر نیست، این دولت کار را راه انداخته است. سوال این است اکنون که آقای اردوغان آمده آیا کسی به ترکیه رفته و پیگیری کرده است؟ کارهای سیاسی و اقتصادی که قرار است بشود پیگیری شد؟
از سوی دیگر ما کردستان عراق را به یک نحوی فراموش کردیم؛ درست است که کردستان عضوی از عراق است و ما قبول داریم و باید اینطور باشد اما کشورهای دیگر از نظر تجاری- اقتصادی مثل یک کشور خودمختار رفتار می‌کنند اما ما در آنجا کار سیاسی نمی‌کنیم، ما هم می‌خواهیم کار اقتصادی کنیم، چراکه هم راه داریم و هم نزدیک هستیم. در واقع ما نزدیک ترین کشور هستیم، از خود عراق در برخی قسمت ها نزدیک تر هستیم. اینها باید کار شود.
از سوی دیگر با خلیج فارس همچون امارات و قطر و ... در حوزه سرمایه گذاری باید بیشتر کار کنیم چراکه در عسلویه و پارس جنوبی منابع مشترک داریم. قطری‌ها می توانند سرمایه گذاری کنند و باید برای آن صحبت و چندین بار گفت‌وگو شود از این رو حوزه خلیج فارس حتما باید پیگیری شود و از سوی دیگر هم کار با عربستان نیز نسبتا خوب پیش رفته است.
در دوره جدید با حوزه خلیج فارس هم این ترمیم روابط هم صورت گرفته است.
بله. اما باید سطح اقتصادی بالا برود و سرمایه بیاید، چراکه دریایی از پول نفت و گاز در کشور آنها وارد می‌شود، نفت و گازی که به ۱۲۰ دلار رسید و کالایی که قیمت آن دو برابر شده است. بنابراین اینها پول هایی دارند که در کشورهای مختلف سرمایه‌گذاری می‌کنند. چرا بخشی را در کشور ما سرمایه‌گذاری نکنند؟ لذا تحقق این موضوع رفت‌وآمد می‌خواهد. کمااینکه قطری‌ها هم به ایران آمدند و در رابطه با مذاکرات هسته‌ای می‌خواهند کمک کنند. از آنجایی که ما همسایه هستیم، متقابلاً می‌توانیم به آنها کمک کرده و امنیت را در خلیج فارس برقرار کنیم.
در بخش‌های دیگر مثلاً بخش جنوب، مردم از نظر آب مشکل دارند درحالی که همسایه‌های ایران این مشکل را حل کردند درحالی که کشور آنها از ما خشک‌تر است اما آنها با دستگاه‌های عظیم آب شیرین‌کن این کار را کردند و اکنون می‌توانند بیایند و سرمایه‌گذاری کنند تا مشکل آب مردم جنوب کشور حل شود؛ سرمایه‌گذار پول می‌خواهد و از این رو این مسائل باید گفت‌وگو و تجربه شود. خود آنها هم از پیمانکار خارجی استفاده می‌کنند، بنابراین می‌توانیم این بحران حل کنیم.