سی‌ام مرداد؛ روز بزرگداشت علامه محمدباقر مجلسی فقیه برجسته شیعی است. او مجموعه بزرگ و گرانسنگ از احادیث را در کتابی با عنوان «بحارالانوار» به نگارش درآورد و همین کتاب شهرت وی را افزون کرد. به بهانه سالروز بزرگداشت این فقیه گرانقدر، پژوهشگر خبرگزاری ایرنا به بررسی مقاله‌ای تحت عنوان «عقل در آئینه علامه طباطبایی و علامه مجلسی» [۱] پرداخته است. این مقاله به قلم هنگامه آراسپ به نگارش درآمده است.
نویسنده در خصوص اهمیت واکاوی و حلاجی فرایند تعقل بیان می‌دارد: شناخت ذات عقل و حقیقت آن از نظر قرآن و سنت موضوعی بسیار مهم و اسـاسی به شمار می‌رود که اگر مـورد بـررسی قرار گیرد بسیاری از مشکلات را حل می‌کند زیرا اکثر مشکلات دنیای امروز بشر ناشی از عدم تعقل، به ویژه در عاقبت و نتایج کار است. بنابراین شناخت عقل از مسائل مهمی است که با کنکاش در نظرات محدث و عالمی متبحر مانند علامه مجلسی و دریافت نظر صحیح وی می‌توان تا حدودی به نتیجه مطلوب رسید. در ذیل گزیده‌ای از این مقاله را در خصوص عقل از نگاه علامه مجلسی می‌خوانیم:
حـقیقت عـقل از نـظر علامه مجلسی
علامه مجلسی عقل را نیرو یا ملکه‌ای دانسته که انسان را به کارهای سودمند رهنمون کرده و در نظام بخشیدن به نظام امور زندگی دنیایی و اخـروی او را یاری می‌دهـد. وی همچنین عقل را نیرویی که انسان را به خیر و افعال حسنه دعـوت کـرده دانسته و تمیز دهنده میان علم یقینی و اوهام و ادعاهای دروغین.
وی معتقد است فهم روایات عـقل وقـتی میسر است که ماهیت آن و اختلاف نظرات و اصطلاحات درباره عقل مطرح شود و عقل در اصـطلاح بـراین امـور اطلاق می‌شود:
۱- عقل نیروی درک خوبی و بدی و جدا کردن آن دو و توانایی بر شناخت اسباب پدیده‌های سـبب‌دار و شـناخت آنچه به آنها منجر می‌شود و آنچه مانع از آنها است عقل بـه این مـعنا مـلاک تکلیف و ثواب و عقوبت الهی است.
۲- عقل ملکه و حالتی در نفس است که انسان را به انتخاب کـارهای خـیر و سـودمند رهنمون و از کارهای شر و مضر دور می‌دارد. از بررسی اخبار و روایات منسوب به ائمه (علیهم السلام) برای ما روشن می‌شود که با تفاوت درجه عقل تکالیف آنها نیز متفاوت شده و بـه هـر میزان عقل کامل‌تر باشد تکالیف بیشتر و سنگین‌تر می‌شود. این نیرو بـه حـسب استعداد با علم و عمل تکامل می‌یابـد بـدین صـورت که هر قدر در تحصیل علوم حقه تـلاش کرده و عمل کند این قوه نیز قوی‌تر می‌شود و هرچه بر قوه عقل افـزوده شـود آثار آن نیز افزون می‌شـود.
۳- عقل نـیرویی اسـت کـه انسان آن را در نظام بخشیدن به نـظام امـور زندگی خود به کار می‌گیرد اگر موافق قانون شرع باشد و شرع آنرا نیکو شـمرده بـاشد عقل معاش نامیده می‌شود که بـر طبق روایات ستوده شده اسـت و اگـر این عقل در امور باطل و راه کـارهای فـاسد به کار رود در زبان شرع نکراء و شیطنت نامیده می‌شود.
عقل در اصطلاح علامه مجلسی
| ۱- قوه ادراک خیر و شر و تمیز میان آن دو. |
| ۲- ملکه‌ای در نـفس که برانگیزاننده آدمی به سمت انتخاب خیرات و منافع و اجتناب از شرور و ضـررها. |
| ۳- قـوه‌ای کـه مردم برای سامان دادن امور دنیایشان آن را به کار می‌گیرند. |
| ۴- نفس ناطقه انسانیه |
| ۵- منظور از عقل، عقل کاملی اسـت کـه دلیل و بـرهان انسان است و او را به حق رهنمون می‌کند. |
| ۶- نظام حال انسان به عقل است. اگر عقل نـبود نوع انسان باقی نمی‌ماند چون غرض از ایجاد انسان شناختی است که جز بـاعقل حاصل نمی‌شود. |
| ۷- عـلامه مجلسی عقلی را که موافق با شرع باشد عقل معاش و اگر مخالف با شرع باشد آن را نکراء خوانده است. |
دیدگاه فلسفی علامه مجلسی درباره عقل
از منظر علامه مجلسی عقل موجودی است مادی اما بسیار لطیف و حادث و زمان‌مند و مـکان‌مند. وی چـیزی غیر خدا را مجرد نمی‌داند و اگر کـسی عـقل را جـوهری مـجرد بـداند اما آنرا قدیم نـداند و غـیرموثر در خلق اشیاء پس چنین شخصی برخی از احادیث را بر همین چیز که نامش را عقل گذاشته منطبق کند ممکن اسـت بـگوید اقـبال عقل عبارت است از توجه به مبدا و ادبـار آن عـبارت اسـت از تـوجهش بـه نفوس، چون بر نفوس اشراق دارد و نفوس بوسیله آن کمال می‌یابند.
ایشان با توجه به روایات نخستین موجودی را که خداوند خلق کرده‌اند برخلاف نظر فلاسفه که اولین مخلوق را عقل اول یا صـادر اول می‌دانند و تقدم زمانی بر سایر مخلوقات دارند ارواح طیبه پیامبر (ص) و ائمه اطهار دانسته و ارواح طیبه این بزرگواران را واسطه فیض و رحمت و علوم و کمالات و وسیله‌ای میان خدا و خلق او می‌داند و هرچه توسل به آنان بـیشتر شـود به همان میزان فیض کمالاتشان از جانب خدا بیشتر خواهد بود.
بنا به نوشته‌های علامه فلسفی عقل یگانه تقدم وجودی بر دیگر موجودات ممکن دارد. واسطه آفرینش اشیاء پس از خود می‌باشد و این سخن قـدرت بـی‌حد واجـب را که عین ذات برتر اوست محدود نمی‌کند.
پی‌نوشت
[۱] . عقل در آئینه علامه طباطبایی و علامه مجلسی، هنگامه آراسپ، مجله مطالعات علوم اسلامی انسانی، شماره ۲۴، زمستان ۱۳۹۹ .