به گزارش خبرنگار ایرنا کاروانسراها را با عناوینی همچون سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نیز نامیده‌اند که البته برخی از بناهایی که با این نام شناخته می‌شوند، از حیث ساختمان با کاروانسراها تفاوت‌هایی دارند.
شاید نماد امروزین کاروانسراها، همین مجتمع‌های رفاهی بین راهی باشند که به جایگاه سوخت، نمازخانه و غذاخوری و امکانات دیگر مجهز هستند اما دوره رواج کاروان‌گردانی و کاروان‌سالاری به قبل از ایجاد صنعت خودرو بر می‌گردد.
کاروانیان در روزگاران گذشته، بار و بندیل خود را با چهارپایان حمل می‌کردند و به لحاظ مسافت‌های طولانی در راه‌ها و بیراهه‌های مابین آبادی‌ها و شهرها، برای استراحت و تجدید قوای خود و چهارپایانشان در مکان‌هایی با عنوان کاروانسرا یا رباط فرود می‌آمدند.
مفاهیم مربوط به کاروان و کاروانسرا در آینه شعر و ادب نظیر این بیت زیبا از سعدی" ای کاروان آهسته ران کارام جانم می‌رود / وان دل که با خود داشتم با دلستانم می‌رود" تجلی یافته است و علاوه بر ایجاد التذاذ ادبی، شیوه سیر و سفر گذشتگان و شاهکارهای معماری کهن و سنتی را هم به نمایش می‌گذارد.
ابنیه باقیمانده از کاروانسراهای ادوار مختلف در ایران، بخصوص در دوره صفوی، گواه بر رواج گذر کاروانیان به اطراف و اکناف این سرزمین است و محققان و تاریخ‌دانان در برخی منابع علمی خود، برای کاروانسراها بیش از ۱۰ کارکرد قائل شده‌اند.
در مقاله‌ای با عنوان "بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی" این کارکردها شامل اقتصادی و تجاری، فرهنگی، نظامی، آموزشی، اجتماعی، امنیتی، مذهبی، استقرار عوامل دولتی، خدماتی (بدرقه و استقبال، انبار، امور خیریه) و حتی کارکرد غیراخلاقی نیز قید شده است.
ایرانیان، مبتکر احداث کاروانسراها
بی شک ضرورت امنیت و رفاه کاروانیان از دلایل احداث کاروانسراها بوده و در مقاله یاد شده آمده است که " احداث کاروانسرا در ایران سابقه‌ای بسیار قدیمی داشته و طبق منابع کهن، ایرانیان در ساخت این بناها مبتکر و پیشگام بوده‌اند و پیشاهنگی و دیرینه‌گی ایران در بهره‌مندی از سنت‌های کهن سکونت، ساخت و ساز و توسعه و تکامل روز افزون و تدریجی یادگارهایی زیبا و ماندگار بجا گذاشته است".
پهناور بودن سرزمین ایران و وجود جاده ابریشم به عنوان شاهراه تجاری محدوده ایران، چین و هند و آمد و شد تجار و بازرگانان بر ضرورت احداث کاروانسراها افزوده و در دوره صفویه بر شمار آنها افزوده شده است.
در مقاله "بررسی ویژگی‌های معماری کاروانسراهای ایران در دوره صفوی" آمده است که "سال‌ها پس از اسلام و با روی کارآمدن حکومت‌های ایرانی و ترک در شرق ایران، توجه به احداث کاروانسراها سیر صعودی به خود گرفت و با روی کار آمدن حکومت صفویان در سایه حمایت‌های شاهان و حکمرانان آنها دوران طلایی ساخت و معماری کاروانسراها آغاز شد."
کاروانسراهای دوره صفوی در اردبیل
اردبیل به عنوان محل تولد شیخ صفی‌الدین اردبیلی و به عنوان شهری تاثیرگذار در استقرار نخستین حکومت صفوی و شیعی، از شهرهایی است که در دوره حکمرانی صفویان شاهد بنای کاروانسراهای متعدد بوده است و می‌توان به نمونه‌هایی از آنها نظیر کاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله سوار، عباسی نقدی کندی و قانلی بولاغ در مشگین شهر اشاره کرد.
کاروانسرای شاه عباسی
یکی از معروف‌ترین و مهم‌ترین کاروانسراهای اردبیل کاروانسرای شاه عباسی در کنار جاده قدیمی نیر به سراب و در گردنه برفگیر و معروف صائین در ۱۰ کیلومتری شهرستان نیر است که به طور کامل مطابق با اقلیم اطراف آن ساخته شده و برعکس بیشتر کاروانسراهای شاه عباسی در سراسر ایران، بنای آن از سنگ است.
کاروانسرای شاه عباسی اردبیل در رونق اقتصادی جاده ابریشم و ایجاد ارتباط امن بین چین و اروپا نقش بسیار پررنگی داشته است. این بنای تاریخی ارزشمند با همت و پیگیری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل به عنوان در سال ۹۹ در فهرست آثار تاریخی ملموس جهان در یونسکو ثبت شده است.
به دلیل اینکه محل این کاروانسرا به داشتن آب و هوای سرد و برف‌خیز معروف است، ساختن چنین کاروانسرایی می‌توانسته برای مسافرانی که از جاده ابریشم برای تجارت استفاده می‌کردند بسیار مناسب و مفید باشد.
سنگ‌های استفاده شده در ساخت این کاروانسرا سنگ‌های همان منطقه و محل است که در مقابل سرمای زیاد مقاومت بالایی دارند و می‌توان با بازدید از کاروانسرای شاه عباسی به میزان اهمیت معماری و هوش سازندگان آن پی برد.
بر اساس اطلاعات دانشنامه آزاد، این بنا در دوره صفوی به فرمان شاه عباس احداث شده و یکی از ۹۹۹ کاروانسرای ساخته شده در این دوره است. در سال‌های گذشته برخی از قسمت‌های کاروانسرا مرمت شده است و مصالح موجود کوهستان از قبیل سنگ، بیشتر ساختار بنا را تشکیل می‌دهد و هم براحتی قابل دسترس بوده و هم مقاوم و پایدار است.
اتصال دهنده سنگ‌های این بنا، ساروج و ملات است و عرض و ارتفاع ورودی‌های فضاهای زیستی داخل، تا حد ممکن کاهش یافته طوری که با وسایل کمی می‌توان آن را مسدود و از نفوذ سرما و کوران برف به داخل آن جلوگیری کرد.
روزنه‌های سقفی این بنای تاریخی در حداقل اندازه در نظر گرفته شده و از نظر تبادل هوا در صورت نیاز و نیز برای تامین روشنایی فضاهای داخل، عملکرد منطبق با نیاز را به نمایش می‌گذارد.
ورودی‌های فضاهای ارتباطی داخل در مرکز بنا نسبت به فضاهای جانبی، مقداری بزرگتر در نظر گرفته شده تا چهارپایانی که همراه و مورد استفاده کاروان‌ها بوده‌اند؛ بتوانند در داخل پناه بگیرند و یک گنبد کوچک سنگی نیز بر روی فضای مربع شکلی در مرکز بنا قرار دارد و این گنبد بر روی چهار سکنج احداث شده است.
کاروانسرای قانلی بولاغ
این بنا در بخش ارشق شهرستان مشگین‌شهر و در جنوب شرقی روستای مرزی قانلی بولاغ یا سرباز وطن قرار دارد و در عهد صفوی و به احتمال زیاد در دوره حکمرانی شاه عباس و به سبک چهار ایوانی ساخته شده و به کاروانسرای شاه عباسی شهرت یافته است.
کاروانسرای نقدی کندی
این کاروانسرا در ۲۰۰ متری حاشیه شمالی جاده اردبیل – مشگین شهر با فاصله ۳۵ کیلومتری اردبیل و در حوزه استحفاظی شهرستان مشکین شهر در کنار رودخانه نقدی و مشرف به دره نقدی کندی در محوطه ای کم عمق و سرسبز قرار گرفته است.
کاروانسرای خروسلو
این اثر تاریخی نیز از یادگاران دوران صفویه است و امروزه به صورت مخروبه‌ای در منطقه شورگل خروسلو شهرستان بیله سوار مشاهده می‌شود و در دشت مغان مورد استفاده کاروانیان و راهروان بوده است.
تاثیرپذیری عوامل طبیعی در احداث سکونتگاه‌ها
سکونتگاه‌های انسانی به عنوان نظام‌های جغرافیایی، متاثر از عوامل و نیروهای فضاساز در یک فرایند زمانی و مکانی به وجود آمده و همواره تحت تاثیر فرآیندهای درونی و بیرونی اجتماعی- فرهنگی ، اقتصادی، محیطی- اکولوژیکی در حال تغییر و تحول بوده و است.
در استقرار، شکل‌گیری و پراکنش سکونتگاه‌های انسانی، نمی‌توان یک عامل را اصل دانست، زیرا عوامل مختلف در یک ارتباط متقابل باعث ایجاد نوعی الگوی توزیع و استقرار سکونتگاه‌ها در پهنه فضا می‌شوند، هرچند که ممکن است تاثیر یک عامل، در میان عوامل مختلف زیادتر باشد.
در این میان، تاثیر عوامل طبیعی در شکل‌گیری و پراکنش سکونتگاه‌های انسانی، بیش از سایر عوامل بوده است؛ به گونه‌ای که محیط طبیعی، بستر تمام فعالیت های انسانی بوده و تاثیر زیادی بر سکونت‌گزینی و کارکرد سکونتگاه‌های انسانی دارد.
به عقیده محققان "تأثیرپذیری انسان و سکونتگاه از عوامل طبیعی، تابعی از دانش و مهارت‌های فنی او بوده و با آن رابطه معکوس داشته است، به این صورت که هرچه دانش فنی انسان در مواجهه با محیط طبیعی پایین بوده، تاثیر بیشتری برگرفته و برعکس."
در زمان‌های گذشته، عوامل طبیعی و به طور عمده آب، نقش تعیین کننده‌ای در مکان و شکل سکونتگاه‌ها داشته است و سکونتگاه های قلعه ای نیز به عنوان یکی از اولین اشکال حیات اجتماعی بشر در عرصه طبیعی به گونه‌ای خاص با عوامل محیطی و طبیعی در پیوند بوده است، به گونه ای که بحث راجع به چرایی و چگونگی پیدایش این ساختارها، بدون لحاظ عوامل محیطی و طبیعی امکانپذیر نیست.
در این میان، سکونتگاه‌های قلعه‌ای که در زمان‌های گذشته در استان اردبیل ساخته شده‌اند به شدت تحت تأثیر شرایط محیطی و طبیعی استان بوده‌اند و این امر در پیدایش سکونتگاه‌های قلعه‌ای، انکارناپذیر است.
نقش ارتفاع در محل احداث کاروانسراهای اردبیل
استان اردبیل در موقعیتی است که شرایط طبیعی و منطقه ای آن از نظر پستی و بلندی، زمین‌شناسی، اقلیم و موقعیت مکانی شرایط ویژه‌ای دارد و همین امر بر پراکنش جمعیت، نوع معیشت و نحوه استقرار سکونتگاه‌ها و ساختمان آنها اثری غیرقابل انکار داشته و سکونتگاه‌های قلعه‌ای زیادی که در این استان دیده می‌شود، زائیده شرایط جغرافیایی خاص آن است.
کارشناسان و صاحب‌نظران به منظور ارزیابی و رتبه‌بندی عوامل طبیعی موثر در پراکنش فضایی سکونتگاه‌های قلعه‌ای استان اردبیل، هشت متغیر طبیعی اقلیم، ارتفاع، نوع خاک، کاربری اراضی، فاصله از رودخانه، شکل زمین، درصد و جهت شیب را به عنوان متغیرهای اثرگذار در پراکنش این سکونتگاه‌ها مورد تحلیل قرار می‌دهند.
پژوهش‌ها و یافته‌ها مبین این واقعیت است که متغیرهای طبیعی مورد بررسی، نقش بارزی در پراکنش فضایی، تعیین نوع کارکرد و میزان اهمیت سکونتگاه‌های قلعه‌ای استان اردبیل داشته است.
نتایج حاصل از ارزیابی و رتبه‌بندی عوامل طبیعی موثر در پراکنش سکونتگاه‌های قلعه‌ای استان اردبیل نشان می‌دهد ارتفاع، فاصله از رودخانه و شکل زمین (دشتی و کوهستانی بودن) در الگوی پراکنش این سکونتگاه‌ها بیشترین تاثیر را داشته است.
البته سایر متغیرها یعنی شیب، جهت شیب، نوع خاک، کاربری اراضی و اقلیم نیز به ترتیب اهمیت و تاثیرگذاری در پراکنش و توزیع فضایی این سکونتگاه‌ها موثر بوده است.
در سنجش توزیع فضایی سکونتگاه‌های استان اردبیل، موقعیت مکانی این سکونتگاه‌ها به نسبت ارتفاع از سطح دریا مورد توجه بوده است و بر پایه داده‌های به دست آمده در رابطه با نقاط ارتفاعی استان اردبیل، پراکنش سکونتگاه‌های قلعه‌ای در ارتفاع میانی قرار گرفته‌اند و محدوده ارتفاع آنها از یکهزار و ۶۶۶ متر تا هفت هزار و ۶۶۶ متر است.
بنابراین هرچه از میزان این ارتفاع، کاسته یا افزوده می‌شود، شمار سکونتگاه‌های قلعه‌ای کمتر می‌شود و دلیل این امر فراهم بودن شرایط دفاعی بهتر در ارتفاع بیشتر است که سازندگان قلعه‌ها از گذشته‌های دور به این موضوع توجه ویژه داشته‌اند.
کاروانسراها و رونق گردشگری در دنیای امروز
تاریخ بویژه برای مردمی که در جستجوی هویت و گذشته خود هستند جذابیتهای خاص خود را دارد کاروانسراها هم به عنوان مکانهای بر جای مانده دوره های تاریخی می تواند بخشی از این گذشته و هویت تاریخی را بازنمایی کند در واقع کاروانسراها با هر کارکردی که در روزگار احداث برای آنها تعریف شده باشد امروز از سویی کارکرد پژوهشی و از سوی دیگر کارویژه گردشگری و توریستی یافته است و یکی از محل‌هایی است که معمولا پژوهشگران تاریخ و گردشگران از آنها بازدید می‌کنند. تردیدی نیست که مرمت و نگهداری این بناهای ارزشمند می تواند منجر به رونق گردشگری و حفظ اصالت ها و ریشه های تاریخی هر منطقه ای شود.
منابع و ماخذ
دانشنامه آزاد
مقاله "بررسی ویژگی‌های معماری کاروانسراهای ایران در دوره صفوی" نوشته غلامحسین غلامی، محمد شریفیان و صادق فرنیا
مقاله "ارزیابی و رتبه بندی عوامل طبیعی موثر در پراکنش سکونتگاه‌های قلعه‌ای استان اردبیل" نوشته پرویز پورکریمی، کریم حاجی زاده، رضا رضالو و بهروز افخمی