نظام آموزشی و آموزش و پرورش ایران از مشکلات متعددی رنج می‌برد. آموزش غیرکاربری، غیرمهارتی و دروس حفظی، شلوغی مدارس دولتی و نبود امکانات آموزشی و رفاهی در این مدارس، کیفیت پایین آموزش در مدارس عادی، بی‌انگیزگی معلمان به علت مشکلات معیشتی بخشی از این مشکلات است. در عوض امکانات آموزشی و رفاهی در مدارس غیردولتی، تیزهوشان و خاص فراهم است.
همزمان فعالیت گسترده مافیای آموزشی که با کلاسهای تقویتی، تست زنی و تضمینی کنکور سالانه هزاران میلیارد تومان از خانواده‌ها کسب درآمد می‌کنند تا فرزندان خانواده‌های پولدار را راهی رشته‌های آینده دار کنند، در کنار افسردگی و فشار روانی بر دانش آموزان فقط بخشی از مشکلات پیچیده این نظام ناکارآمد است.
انواع و اقسام مدارس در ایران بر مشکلات این نظام طبقاتی افزوده است. مدارسی که به طور کلی به دو دسته مدارس پولی و غیرپولی تقسیم می‌شوند. مدارس پولی نیز شامل مدارس دولتی و غیردولتی هستند. مدارسی مانند تیزهوشان، نمونه دولتی و هیأت امنایی از جمله مدارس پولی دولتی هستند اما حتی مدارس عادی دولتی که کمترین امکانات را دارند نیز رایگان نیستند و والدین سهم مهمی از هزینه این مدرسه‌ها را باید به عناوین مختلف پرداخت کنند.
«احمد لاشکی» معاون حقوقی و امور مجلس وزیر آموزش و پرورش با اشاره به و جود ۲۳ نوع مدرسه در کشور می‌گوید: وجود ۲۳ نوع مدرسه در کشور ایراد بزرگی است و باید به سمت رفع آن برویم. اکنون ۲.۵ تا ۳ میلیون دانش‌آموز در مدارسی غیردولتی هستند و ۱۲.۵ میلیون دانش‌آموز در مدارس دولتی تحصیل می‌کنند.
«دکتر ابراهیم سحرخیز» معاون اسبق وزارت آموزش و پرورش در این باره به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: مدارس عادی دولتی نماد ۹۹ درصدی‌ها هستند. مدارسی که فرزندان فقرا در آنها درس می‌خوانند. دولت برای آنها فقط پول معلمان را پرداخت می‌کند. این مدارس در عمل هیچ امکاناتی ندارند. کلاس فوق برنامه ندارند. ساعات عادی مدارس را هم آموزگارانی پر می‌کنند که حال و حوصله ندارند. حقوق کم دریافت می‌کنند. یا سابقه کم دارند و انگیزه ندارند.
به گفته او، تعداد دانش‌آموزان در کلاسهای مدارس عادی بالای ۴۰ نفر تعریف می‌شود. تراکم دانش‌آموز در این مدارس بالاست. مدارس دولتی به طور معمول نیروی کافی ندارند. بیشتر این مراکز مدیران قوی، مربی پرورشی یا مربی بهداشت ندارند. در این کلاسهای پرجمعیت خشونت دیده می‌شود. امکانات و ظرفیت آزمایشگاهی تعطیل است و از امکانات ورزشی کم برخوردارند یا اصلا امکانات ورزشی ندارند.
کارشناس آموزش و پرورش می‌افزاید: در عوض در مدارس غیردولتی و پولی، دانش‌آموزان از امکانات مختلف مانند برخورداری از کلاسهای فوق برنامه، تقویتی و تضمینی کنکور را دارند. بنابراین به طور طبیعی دانش آموزان مدارس پولی و فرزندان خانواده‌های پولدار و مدیران، با تحصیل در این مدارس رتبه‌های برتر کنکور را به دست می‌آورند و در آینده مدیران و افراد موثر جامعه خواهند بود.
در چنین شرایطی توزیع مدارس نیز به طبع این سیستم ناعادلانه در مناطق برخوردار و غیربرخوردار متفاوت است. مدارس تیزهوشان و غیردولتی خاص که امکانات آموزشی بیشتری دارند، احتمالا در مناطق برخوردار بیشتر توزیع شده‌اند.
برای بررسی این موضوع به صورت نمونه به بررسی توزیع مدارس شهر تهران پرداختیم و برای نمونه توزیع مدارس متوسطه اول را در پایتخت بررسی کردیم تا این پیش فرض را راستی آزمایی کنیم.
بررسی توزیع مدارس پولی و غیرپولی در تهران
اهمیت مدارس متوسطه اول در این است که پایه هفتم، پایه‌ای تعیین کننده است. بعد از پایان دوره ابتدایی، تعیین نوع مدرسه متوسطه اول در واقع تعیین سرنوشت دانش آموز است زیرا با برگزاری آزمون ورودی مدارس سمپاد یا تیزهوشان پایه اصلی جداسازی دانش آموزان زده می‌شود. دانش آموزانی که از چند سال قبل با هزینه‌های فراوان و شرکت در کلاسهای تست‌زنی در آزمون تیزهوشان قبول و وارد این مدارس می‌شود، مسیری همواره و آینده مطمئن‌تری دارند.
آمارهای اعلام شده از سوی آموزش و پرورش نشان می‌دهد، ۱۰درصد جمعیت دانش آموزی کشور که حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر هستند، در مدارس شهر تهران تحصیل می‌کنند. از این تعداد ۱۸۰ هزار نفر در مدارس غیردولتی مشغول به تحصیل هستند. حدود ۱۰ هزار دانش آموز نیز در مدارس تیزهوشان پسرانه و دخترانه متوسطه اول و متوسطه دوم شهر تهران درس می‌خوانند.
اهمیت مدارس متوسطه اول در این است که پایه هفتم، پایه‌ای تعیین کننده است. بعد از پایان دوره ابتدایی، تعیین نوع مدرسه متوسطه اول در واقع تعیین سرنوشت دانش آموز است زیرا با برگزاری آزمون ورودی مدارس سمپاد یا تیزهوشان پایه اصلی جداسازی دانش آموزان زده می‌شود
شهر تهران حدود چهار هزار مدرسه دارد. حدود ۲۲۰۰ مدرسه آن عادی و حدود ۱۸۰۰ مدرسه دیگر نمونه دولتی، هیات امنایی، شاهد، غیردولتی یا خاص و وابسته به نهادهاست. در مقطع متوسطه اول که موضوع بررسی این گزارش است، در شهر تهران ۲۰ مدرسه تیزهوشان، ۴۰ مدرسه نمونه دولتی، ۶۰ مدرسه هیات امنایی، ۵۷۹ مدرسه عادی دولتی و ۳۸۵ مدرسه غیردولتی وجود دارد.
اگر خیابان انقلاب را به عنوان خط جداکننده شمال و جنوب تهران در نظر بگیریم، مناطق ۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸ و ۲۲ در شمال این خیابان و مناطق ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰ و ۲۱ در جنوب این خط افقی قرار می‌گیرند. گر چه الزاما همه ساکنان مناطق شمال خیابان انقلاب برخوردار و ثروتمند نیستند و همه ساکنان مناطق جنوب این خیابان از افراد کم درآمد محسوب نمی‌شوند و ثروتمندان زیادی در جنوب این خیابان و فقرای زیادی در شمال این خیابان سکونت دارند اما برای یک بررسی کلی از وضعیت توزیع مدارس تهران این خیابان محور بررسی قرار گرفت.
داده‌های مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد، جمعیت ساکن شهر تهران حدود ۸ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر است. بیشترین میزان جمعیت در منطقه چهار این شهر با حدود ۹۲۰ هزار نفر ساکن است که حدود ۱۰.۶ درصد جمعیت پایتخت است. بعد از آن به ترتیب منطقه ۵ با ۹.۱ درصد و منطقه ۲ با ۸.۱ درصد در رده‌های دوم و سوم هستند. کمترین میزان جمعیت نیز در مناطق ۹ و ۲۲ با حدود دو درصد در سال ۱۳۹۵ ثبت شده است. البته جمعیت منطقه ۲۲ تهران به سرعت در حال افزایش است.
جدول ترکیب جمعیتی مناطق ۲۲ گانه تهران و نمودارهای آن بر اساس آخرین آمار ثبت شده در مرکز آمار ایران در جداول ذیل ارائه شده است:
نمودار ترکیب جمعیتی تهران بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵
ترکیب سنی جمعیت تهران
بررسی ترکیب جمعیتی تهران بر اساس آمار سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد که ۵۱.۴ درصد جمعیت تهران در مناطق ۹ گانه شمال خیابان انقلاب و ۴۸.۶ درصد جمعیت این شهر در ۱۳ منطقه جنوب این خیابان زندگی می‌کنند.
در جدول زیر ترکیب سنی جمعیت تهران دیده می‌شود. داده‌های این جدول نشان می‌دهد مناطق ۱۹ و ۱۸ و ۲۰ جوان‌ترین مناطق و مناطق ۳ و ۶ و ۱ سالمندترین مناطق تهران هستند. مرکز آمار ایران همچنین ترکیب سواد ساکنان مناطق ۲۲ گانه تهران را در سال ۹۵ در این جدول اعلام کرده است:
وضعیت سواد ساکنان شهر تهران
بر اساس داده‌های مرکز آمار در سال ۱۳۹۵ وضعیت سواد ساکنان شهر تهران به این شرح است:
سهم بیشتر بالا شهری‌ها از مدارس خاص
بررسی پژوهشگر ایرنا نشان می‌دهد که از میان ۱۱ مدرسه پسرانه تیزهوشان متوسطه اول، چهار مدرسه بالای خیابان انقلاب و هفت مدرسه در جنوب خیابان انقلاب است و از بین ۹ مدرسه دخترانه تیزهوشان متوسطه اول، چهار مدرسه در شمال خیابان انقلاب و پنج مدرسه در جنوب خیابان انقلاب است. در سال تحصیلی جدید حدود ۸۹۶ دانش آموز در مدارس سمپاد پسرانه تهران و حدود ۷۶۸ نفر در مدارس سمپاد دخترانه تهران در مقطع هفتم قبول شده‌اند.
علاوه بر مدارس تیزهوشان یا سمپاد مدارس خاص دیگری هم هستند که به عنوان مدارس سرآمد متقاضیان زیادی دارند و ورود به آنها با آزمون ورودی و رقابت دانش آموزان مقطع هفتم همراه است. معروفترین آنها، «مدارس انرژی اتمی» است که در تهران یک مدرسه پسرانه و یک مدرسه دخترانه دارد و هر دو در منطقه ۶ و بالای خیابان انقلاب هستند.
در شهر تهران در مقطع متوسطه اول، ۲۰ مدرسه تیزهوشان، ۴۰ مدرسه نمونه دولتی، ۶۰ مدرسه هیات امنایی، ۵۷۹ مدرسه عادی دولتی و ۳۸۵ مدرسه غیردولتی وجود دارد
مدارس «علوی» نیز دارای یک مدرسه پسرانه در منطقه ۶ و سه مدرسه دخترانه در مناطق ۵، ۱۱ و ۱۳ تهران است. مدارس غیردولتی «سما» وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی نیز در تهران چهار مدرسه پسرانه در مناطق یک تا چهار و سه مدرسه دخترانه در مناطق ۱، ۵ و ۶ دارند. مدارس «سرای دانش» نیز که از جمله مدارس غیردولتی مطرح با تمرکز بر قبولی کنکور است نیز چهار مدرسه پسرانه در مناطق ۱، ۲، ۷ و ۱۱ تهران و دو مدرسه دخترانه در مناطق ۶ و ۸ تهران دارد که فقط یک مدرسه پسرانه آن در جنوب خیابان انقلاب است.
بیشترین رقابت دانش آموزان در مقطع هفتم که پایه تعیین کننده‌ای است. برای ورود به مدارس سمپاد یا تیزهوشان است زیرا هم کیفیت آموزشی بالایی دارند و هم شهریه حدود ۱۰ میلیونی آن از مدارس غیردولتی با شهریه متوسط ۴۰ میلیون تومانی کمتر است. دانش آموزانی که در آزمون ورودی این مدارس قبول نمی‌شوند در مرحله بعد به سمت مدارس خاص مانند مدارس انرژی اتمی، علامه، سلام، علوی و شاهد گرایش دارند و بعد از آن نوبت به مدارس نمونه دولتی می‌رسد.
مجموعه مدارس «سلام» در تهران ۱۰ مدرسه پسرانه و چهار مدرسه دخترانه دارد که به جز یک مدرسه پسرانه در منطقه ۹ واقع در تهرانسر، همگی در شمال خیابان انقلاب و مناطق یک رقمی هستند. مدارس «علامه» نیز در تهران پنج مدرسه پسرانه و دو مدرسه دخترانه دارند که همگی در شمال خیابان انقلاب مستقر هستند.
توزیع مدارس دولتی در تهران
مدارس «نمونه دولتی» جزو مدارس با کیفیت دولتی هستند که دانش آموزان زیادی به خصوص آنانکه از ورود به مدارس سمپاد باز مانده‌اند و تمایل یا توان رفتن به مدارس غیر دولتی را ندارند را جذب می‌کنند. در شهر تهران در مقطع متوسطه اول ۲۰ مدرسه نمونه دولتی پسرانه و ۱۹ مدرسه نمونه دولتی دخترانه وجود دارد که تقریبا در همه مناطق تهران دیده می‌شوند. البته منطقه ۳ و ۲۰ مدرسه نمونه دولتی پسرانه و مناطق ۲۱ و ۲۲ مدرسه نمونه دولتی دخترانه ندارند. تهران همچنین حدود ۶۰ مدرسه متوسطه اول «هیأت امنایی» دارد که ۳۷ مدرسه آن شمال خیابان انقلاب و ۲۳ مدرسه در جنوب این خیابان قرار دارد.
در مقطع متوسطه اول حدود ۳۸۵ مدرسه غیر دولتی در تهران وجود دارد که از این تعداد ۲۳۸ مدرسه در شمال خیابان انقلاب و ۱۴۷ مدرسه در جنوب این خیابان قرار دارند
همه این مدارس با اینکه دولتی محسوب می‌شوند برای تحصیل دانش آموزان شهریه می‌گیرند. اما میزان دریافت شهریه آنها متفاوت است. با این حال بیشترین وجه تمایز دانش آموزان خانواده‌های پولدار و فقیر در «مدارس غیر دولتی» است که با شهریه‌های ۳۰ تا ۵۰ میلیون تومانی دانش‌آموزان طبقات مرفه را جذب می‌کنند. بسیاری از این مدارس تلاش می‌کنند کیفیت آموزشی قابل قبولی داشته باشند و با کلاسهای تقویتی و تست زنی دانش آموزان را برای ورود به دانشگاه و رشته‌های پر متقاضی آماده کنند.
بررسی‌های پژوهشگر ایرنا نشان می‌دهد در مقطع متوسطه اول حدود ۳۸۵ مدرسه غیردولتی در شهر تهران وجود دارد که ۲۳۸ مدرسه از این تعداد معادل ۶۲ درصد در شمال خیابان انقلاب و ۱۴۷ مدرسه معادل ۳۸ درصد در جنوب این خیابان قرار دارند و سهم دختران و پسران از این مدارس تقریبا برابر است. این آمار نشان می‌دهد که سهم مدارس غیردولتی در مناطق بالای خیابان انقلاب نسبت به جنوب این خیابان ۶۱.۹ درصد بیشتر است.
آنچه می ماند، «مدارس عادی دولتی» است که به عنوان در دسترس‌ترین مدرسه در همه مناطق وجود دارد. این مدارس حق ثبت نام نکردن دانش آموزانی را که در محدوده آنهاست، ندارند. اما با وجود امکانات حداقلی، این مدارس نیز رایگان نیستند و به بهانه‌های مختلف برای تامین مخارج مدرسه، هزینه‌هایی را از خانواده دانش آموزان دریافت می‌کنند. تعداد این مدارس در مناطق جنوب خیابان انقلاب حدود ۴۵ درصد بیشتر از شمال خیابان انقلاب است و با اینکه حدود ۵۱.۴ درصد جمعیت شهر تهران در شمال خیابان انقلاب زندگی می کنند. از ۵۷۹ مدرسه عادی دولتی متوسط اول ۲۳۶ مدرسه ۴۰ درصد این مدارس در شمال خیابان انقلاب و ۶۰ درصد در جنوب این خیابان است. در حالی که سهم و نسبت مدارس غیر دولتی برعکس است.
بررسی پراکندگی مدارس پولی و غیر دولتی در تهران«پایتخت کشور» با توجه به جمعیت ۱.۵ میلیونی دانش آموزی و سهم ۱۰ درصدی از کل ۱۵ میلیون دانش آموز کشور نشان می‌دهد. نه تنها دانش‌آموزان خانواده‌های متمول به علت هزینه‌های بیشتری که برای فرزندانشان انجام می‌دهند. در مدارس بهتری ثبت نام می‌کنند بلکه حتی توزیع جغرافیایی مدارس خاص و غیر انتفاعی نیز در مناطق برخوردار بیشتر است و دسترسی این خانواده‌ها به مدارس سرآمد بیشتر از مناطق کمتر برخوردار است. وضعیتی که بررسی کشوری آن می‌تواند داده‌های بیشتری را در اختیار کارشناسان و مدیران قرار دهد.
در مجموع بی‌توجهی به اصلاح این نظام آموزشی طبقاتی، می‌تواند اثر مضاعفی بر ناعدالتی آموزشی داشته باشد و اختلاف طبقاتی را در آینده ایران تشدید کند.