خشکسالی یکی از مهمترین و شایع ترین بلایای جوی-اقلیمی است که کشورهای مختلف جهان را از خود متاثر ساخته است. از آن جا که خشکسالی، بخش‌های گوناگون کشورها مانند منابع آب، کشاورزی، صنعت، اقتصاد و بهداشت را تحت تاثیر قرار می‌دهد، راهکارهایی جمعی و بین‌المللی را می‌طلبد. بنابراین بررسی این پدیده شوم و فراگیر در نقاط مختلف جهان ضروری به نظر می‌رسد.
۴۷ درصد از قاره اروپا تحت تاثیر خشکسالی شدید
«آژانس نظارت بر خشکسالی اروپا» (EDO) وابسته به اتحادیه اروپا چند روز پیش در گزارشی هشدار داد که میزان خشکسالی امسال بدترین وضعیت در ۵۰۰ سال اخیر این قاره بوده که منجر به تاثیر منفی در تولید برق و کشتیرانی شده است.
گزارش ماه آگوست این آژانس تحت نظارت کمیسیون اتحادیه اروپا نشان می‌دهد، ۴۷ درصد از قاره اروپا تحت تاثیر خشکسالی شدید قرار دارند و به علت کمبود رطوبت در خاک در شرایط هشدار به سر می‌برند. ۱۷ درصد دیگر این اتحادیه در وضعیت هشدار تاثیرات منفی آب و هوا بر محصولات قرار دارند. در نتیجه ۶۴ درصد اتحادیه اروپا در معرض هشدار یا احتیاط قرار دارند.
در این گزارش آمده‌است: خشکسالی شدیدی که از ابتدای سال بر بسیاری از مناطق اروپا تاثیر گذاشته، از اوایل ماه آگوست به اوج خود رسیده و احتمالاً تا اواخر پائیز امسال ادامه داشته باشد.
خشکسالی شدیدی که از ابتدای سال بر بسیاری از مناطق اروپا تاثیر گذاشته، از اوایل ماه آگوست به اوج خود رسیده و احتمالاً تا اواخر پائیز امسال ادامه داشته باشد
امسال خشکسالی و گرمای شدید در اکثر کشورهای اروپایی موجب آتش‌سوزی مناطق جنگلی و تخلیه بسیاری از مناطق مسکونی در این مناطق شده‌است.
کمیسیون اروپا در بیانیه‌ای اعلام کرد که خشکسالی فعلی قاره اروپا طی ۵۰۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده‌است و محصولات کشاورزی بسیاری نیز در این وضعیت از بین رفتند. در کشور آلمان و دیگر کشورهای حاشیه رود راین به دلیل کاهش سطح آب صنایع تولیدی خسارات قابل توجهی متحمل شده‌اند و حتی گفته می‌شود ظرفیت این صنایع به نصف کاهش یافته‌است.
خشکسالی بی‌سابقه اروپا باعث شده که چندین رودخانه معروف اروپایی خشک شوند. بخشی از رودخانه راین - دومین رودخانه بزرگ اروپا - را در نزدیکی کلن در غرب آلمان وضعیت وخیمی را تجربه می‌کند. تصویر زیر، تفاوت فاحش بین آگوست ۲۰۲۱ و آگوست ۲۰۲۲ را نشان می‌دهند. کرانه‌های رودخانه راین در آگوست ۲۰۲۱ را فضای سبز احاطه کرده‌است.
تصویر زیر مربوط به اوت ۲۰۲۲، رودخانه راین است که باریک‌تر شده و می‌توانید خاکریزهای بیشتری از رودخانه را در معرض نور خورشید ببینید.
بنابراین دریاچه‌ها و رودخانه‌ها در حال کوچک شدن هستند و همین امر باعث شده مناظری را که مدت‌ها در برخی از بخش‌های اروپا پنهان بودند، آشکار شوند.
در اسپانیا، خشکسالی یک دایره سنگی ماقبل تاریخ به نام «استون هنج اسپانیایی» را با کاهش ۲۸ درصدی سطح آب نمایان ساخت. باستان‌شناسان بر این باورند که این حلقه بزرگ متشکل از ۱۵۰ سنگ گرانیتی است و عمر آن به ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد باز می‌گردد. از زمان کشف استون هنج اسپانیایی در سال ۱۹۲۴، این سازه باستانی، تنها چهار بار دیده شده‌است.
آتش به جان مخازن آب ایالات متحده
بر پایه گزارش ۱۶ آگوست ۲۰۲۲ «اداره احیای ایالات متحده» (United States Bureau of Reclamation)، ۲۳ سال خشکسالی و مقادیر کم رواناب منجر به پایین بودن سطح آب در دو مخزن بزرگ ایالات متحده، دریاچه «مید» و دریاچه «پاول» در رودخانه کلرادو ایالات متحده شده‌است.
حدود ۴۰ میلیون نفر در هفت ایالت و مکزیک برای آب آشامیدنی و حمایت از معیشت از جمله کشاورزی و تفریح به سیستم رودخانه کلرادو متکی هستند. از ۲۴ آگوست ۲۰۲۲، دریاچه پاول تنها با ۲۶ درصد ظرفیت در پایین ترین سطح خود از زمان پر شدن آن در اواسط دهه ۱۹۶۰ قرار دارد.
در پایین دست دریاچه پاول، ذخیره آب در دریاچه مید (بزرگترین مخزن در ایالات متحده) قرار دارد. تصاویر ماهواره‌ای تازه منتشر شده از دریاچه مید در غرب آمریکا به نمادی از اثرات مخرب خشکسالی در یکی از بزرگترین دریاچه‌های این کشور تبدیل شده است.
خشکسالی این دریاچه میلیون‌ها نفر را در این کشور با بحران برق مواجه می‌کند چرا که خشکی دریاچه تولید برق آبی را مختل کرده‌است. این دریاچه که آب تقریباً ۲۵ میلیون نفر در غرب آمریکا را تأمین می‌کند، در حال حاضر در پایین‌ترین سطح خود از سال ۱۹۳۷ قرار دارد. خشکی دریاچه مید به حدی رسیده که بقایای یک قایق متعلق به زمان جنگ جهانی دوم سر از آب بیرون آورده‌است!
گستره خشکالی از آفریقا تا شرق آسیا
این خشکسالی تنها منحصر به اروپا و آمریکا نیست و تمام پهنه خاکی را در برمی‌گیرد. در شرق آسیا، بزرگترین دریاچه آب شیرین و طولانی ترین رودخانه چین نیز در حال خشک شدن هستند.
چین در تمام تابستان رکورد گرما را شکسته و دمای شدید و بارندگی کم باعث خشکسالی طولانی مدت در این کشور آسیایی شده‌است. رودخانه «یانگ تسه» - طولانی ترین رودخانه چین و سومین رودخانه طولانی در جهان - در حال خشک شدن است. در حاشیه این رودخانه ۴۵۰ میلیون نفر زندگی می‌کنند و مردم آنجا با چاه های فرسوده و آتش سوزی درگیرند.
همچنین «پویانگ» به عنوان بزرگترین دریاچه آب شیرین چین در حال خشک شدن است. اکنون کمتر از ۲۵ درصد از مساحت سطح طبیعی آن است. منظره‌ای از هواپیما نشان می‌دهد که آب دریاچه به شکلی کاهش یافته‌است که برخی از مردم محلی آن را «درخت مرگ» می‌نامند. دیگر نقاط قاره پهناور آسیا نیز چنین وضعیتی را تجربه می‌کنند.
خشکسالی در شاخ آفریقا و دیگرنقاط قاره سیاه به شدت مشهود است. روزنامه «گاردین» به تازگی در گزارشی نوشته که چهار سال بارندگی ناموفق در کنیا، سومالی و اتیوپی، شاخ آفریقا را با فاجعه مواجه کرده‌است. بر اساس گزارشی که در ۱۹ اوت ۲۰۲۲ از «برنامه جهانی غذا»ی سازمان ملل (WFP) منتشر شد، خشکسالی تا سپتامبر ۲۲ میلیون نفر را در معرض خطر گرسنگی قرار می‌دهد. این منطقه شاهد بدترین شرایط خشکسالی در ۴۰ سال گذشته‌است و پایانی برای آن متصور نیست.
وضعیت خشکسالی در ایران چگونه است؟
به گفته رئیس سازمان زمین‌شناسی، «ایران از حدود ۲۰ سال پیش وارد یک دوره خشکسالی ۳۰ ساله شده‌است و اکنون آثار این دوره خشکسالی را مشاهده می‌کنیمایران با قرار گرفتن در نیم کره شمالی کره زمین، اقلیم گرم و خشکی داشته و جزو کم بارش‌ترین کشورهای غرب آسیا محسوب می‌شود. نبود بارش باعث شده این موضوع در درازمدت به کم آبی و بعد به خشکسالی تبدیل شود.
براساس گزارش سازمان‌ها و کارشناسان مسئول، خشکسالی در ایران نیز که در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان واقع شده، تاکنون تاثیرات شدیدی از خود را به جای گذاشته است.
به گفته «علیرضا شهیدی» رئیس سازمان زمین‌شناسی، «ایران از حدود ۲۰ سال پیش وارد یک دوره خشکسالی ۳۰ ساله شده است و اکنون آثار این دوره خشکسالی را مشاهده می‌کنیم. در گذشته برخی‌تا مقداری بارندگی زیاد می‌شد می‌گفتند «نه ما دوره خشکسالی بلندمدت نداریم و ترسالی‌ها این نظریه را که ایران در دوره خشکسالی ۳۰ ساله است، نقض می‌کند»، در صورتی که می‌بینیم در برخی سال‌ها یک مقدار بارندگی‌ها بیشتر بوده اما این دلیل بر این نیست که دوره ترسالی آغاز شده باشد.
شهیدی تاکید کرد: ما همچنان در سیکل خشکسالی قرار داریم و سال به سال هم تبعات حاصل از این خشکسالی بیشتر نمایان می‌شود.
درمقابل برخی بر این باورند که از نظر علمی نمی‌توان گفت ایران از حدود ۲۰ سال قبل وارد یک دوره خشکسالی ۳۰ ساله شده است، زیرا اولا با بررسی آمار و ارقام مرتبط با وضعیت بارندگی، دما و تبخیر و تعرق طی چند دهه گذشته نمی‌توان به چنین نتیجه‌ای رسید و دیگر اینکه پیچیدگی بیش از حد و عدم قطعیت شدید در پدیده‌های آب و هوایی سبب می‌شوند که نتوان شرایط آب و هوایی و اقلیمی آینده را با دقت پیش‌بینی کرد، بخصوص پیش‌بینی وضعیت بارندگی در طول ۱۰ ساله آینده غیرممکن است.
مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران برای پایش «خشکسالی هواشناسی» از پنج شاخصSPI، EDI، SPIE، RDI، دهک‌ها و PN استفاده می‌کند. به عنوان نمونه در آخرین گزارش‌های این سازمان که تا انتهای بهمن ۱۳۹۷ تهیه شده پهنه‌بندی خشکسالی در ایران در دوره‌های مختلف محاسبه شده‌است.
مثلا نقشه‌های زیر نشان می‌دهند آخرین پهنه‌بندی خشکسالی در سه دوره یک ماهه، یک ساله، سه ساله و ۱۰ ساله منتهی به بهمن ۱۳۹۷ بر اساس شاخص SPI چقدر بوده‌است. این شاخص بر اساس مقایسه بارندگی با بلندمدت است.
چنانکه در تصویر بالا پیدا است، وضعیت در بهمن ۱۳۹۷ که در آن بارندگی بیش از میانگین بلندمدت بوده، حکایت از ترسالی یک ماهه دارد. اما اگر این دوره را یک ساله بهمن ۹۶ تا بهمن ۹۷ در نظر بگیریم، اوضاع کمی فرق می‌کند. در یک دوره سه ساله وسعت خشکسالی بیشتر هم می‌شود و بخش‌های وسیعی از ایران را در برمی‌گیرد و عاقبت در یک دوره ۱۰ ساله بیشتر، به جز نقاطی پراکنده در شمال و غرب، بیشترین مناطق کشور گرفتار درجات مختلف خشکسالی نشان داده می‌شود.
راهکارهایی برای مقابله موثر با خشکسالی
پدیده خشکسالی موجب کاهش سریع جریان‌های سطحی، افت مخازن زیرزمینی، فرسایش آبی، بادی و خاکی، تغییر کیفیت منابع آب و خاک و افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و نشست زمین می‌شود و از این رو ارزیابی خشکسالی و دوره‌های آن برای کاهش اثرات و مدیریت خطرات این پدیده ضروری است.
برای مقابله با پدیده خشکسالی استفاده از مدیریت مصرف و افزایش بهره‌وری، در بخش‌های شرب خانگی، کشاورزی و صنعتی، در بخش کشاورزی اجرای الگوی کشت سازگار با اقلیم و در مناطق کم آب، احیای قنات‌ها به جای استفاده از آب‌های زیرزمینی مورد توجه کارشناسان استهمچنین افزایش روز افزون جمعیت موجب شده که نیازهای آبی در بخش‌های مختلف مانند آب شرب ، صنعت و کشاورزی افزایش پیدا کند و این درحالی است که استفاده مجزا از منابع می‌تواند موجب مشکلاتی مانند کمبود آب در مواقع خشکسالی به علت فقدان منابع آب سطحی و مخلوط شدن آب شور و شیرین در نواحی ساحلی بشود.
به گفته کارشناسان ، تاثیرات خشکسالی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه تا حد زیادی متفاوت است. به عنوان مثال، هرچند آمریکا در سال‌های اخیر با خشکسالی شدیدی نسبت به خشکسالی دهه ۱۹۳۰ رو به رو بوده اما افزایش ظرفیت انطباق‌پذیری مردم موجب شده که تاثیرات این خشکسالی تا حد زیادی به جنبه اقتصادی محدود شود که می‌توان آن در اقتصاد محلی و ملی مهار کرد. این خشکسالی اما تبعاتی مانند رها کردن زمین‌ها و مهاجرت را در پی نداشته‌است اما خشکسالی در کشورهای در حال توسعه می‌تواند تبعات جدی‌تری داشته باشد مثلا خشکسالی‌های منطقه «ساحل» آفریقا در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی موجب مرگ صدها هزار نفر شد.
برای مقابله با پدیده خشکسالی باید با استفاده از مدیریت مصرف و افزایش بهره‌وری، در بخش‌های شرب خانگی، کشاورزی و صنعتی، حجم کمتری از آب مصرف شود. در بخش کشاورزی تمرکز باید روی الگوی کشت سازگار با اقلیم قرار گیرد و در مناطق کم آب احیای قنات‌ها به جای استفاده از آب‌های زیرزمینی یکی از راهکارهای مورد توجه کارشناسان است.