پارک ملی کلاه قاضی درست در گوشه جنوب شرقی شهر اصفهان، سرمایه ارزشمندی است که از آن با نام ریه‌های تنفسی این شهر یاد می‌کنند؛ ریه‌هایی که برای اصفهان، این آلوده‌ترین کلان‌شهر ایران حکم علائم حیاتی است و حالا عبور یک آزادراه ۶ باندی با نام آزادراه کنار گذر شرق اصفهان که ۴ کیلومتر با آن تداخل دارد، موجب نگرانی فعالان و کارشناسان محیط زیست شده است.
پیشتر جاده اصفهان- شیراز از کلاه قاضی گذشته و حالا ابعاد یک طرح ملی که از آن با نام ابرپروژه راه سازی ایران و کریدور اصلی شمال به جنوب کشور یاد می‌کنند با سرنوشت این زیستگاه ارزشمند حیات وحش اصفهان گره خورده است. افزایش تلفات جاده‌ای حیات وحش، دسترسی آسان تر متخلفین شکار و تاثیر بر محیط بیولوژیک حیات‌وحش از جمله نگرانی‌هایی است که فعالان و کارشناسان محیط زیست در ارتباط با عبور آزاد راه کنارگذر شرق اصفهان از پارک ملی کلاه‌قاضی مطرح می‌کنند. آزادراهی که با عرض ۳۸ متر و به تعبیر کوشندگان محیط زیست با تهدید حیات وحش در کنار فعالیت معادن، توسعه مناطق مسکونی شهر بهارستان و خشکسالی‌های پی در پی تیر خلاص خواهد بود.
آزادراه کنارگذر شرق اصفهان قرار است حلقه میانی مسیر شمال به جنوب کشور باشد، مسیر ارتباطی ای که در۳ قطعه از آزادراه نطنز ـ کاشان ـ اصفهان آغاز و به آزادراه اصفهان ـ شیراز ختم می‌شود. قطعه اول این طرح از آزادراه اصفهان ـ نطنز تا آزادراه اصفهان ـ اردستان به طول۳۰ کیلومتر، قطعه دوم تا جاده اصفهان ـ نایین به طول ۳۳ کیلومتر ادامه دارد و قطعه سوم و انتهایی از جوار باغ رضوان تا گردنه لاشتر به طول ۳۰ کیلومتر است که بخشی از آن به طول ۴ کیلومتر با حاشیه پارک ملی کلاه قاضی تداخل دارد.
اعتراض به عبور آزادراه کنارگذر شرق اصفهان از کلاه قاضی، یک‌بار، آبان سال گذشته همه فعالان محیط زیست را در یک کارزار هم‌صدا کرد، اینکه در صورت احداث این آزادراه، گسست اکولوژیک پارک ملی کلاه قاضی در میان مدت قطعی است. محدوده مهمی از زیستگاه آهو، کَل و بز از بین خواهد رفت و مخاطرات حفاظتی و زیست محیطی این منطقه افزایش خواهد یافت.
این اعتراضات منجر به این شد که رضا اقتدار مدیرکل دفتر مدیریت زیستگاه ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست کشور در نامه‌ای به اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان، مخالفت صریح خود را با این مسیر اعلام و رسانه‌ای کند. نامه ای که در آن نوشته شده بود: "ضرورت دارد ضمن جلوگیری از هرگونه دخل و تصرف در محدوده پارک ملی کلاه قاضی در مسیر مد نظر، اقدام لازم جهت اصلاح و خارج نمودن مسیر پروژه از پارک ملی کلاه قاضی صورت پذیرفته و از نتایج، این دفتر را مطلع فرمایند."
با این وجود اما با گذشت ۹ ماه از نامه مدیرکل دفتر مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست و به نقل از معاونت محیط زیست طبیعی حفاظت محیط زیست استان اصفهان در پایگاه اطلاع رسانی (پارما) در جلسه اخیر شورای هماهنگی ترافیک اصفهان، اعلام شده است که جایگزینی برای این آزادراه وجود ندارد و گزینه‌های پیشنهادی برای عبور آزادراه هم از لحاظ ترافیکی و تداخل با سایر کاربری‌ها و عوارض توپوگرافی امکان اجرا و کارکرد ترافیکی و ضوابط حاکم بر طراحی و اجرای آزادراهی ندارند.
حالا مقرر است نظر اعلامی شورای هماهنگی ترافیک اصفهان برای تصمیم‌گیری نهایی به شورایعالی حفاظت محیط زیست برود. شورایی که ریاستش با رییس جمهور و دبیری آن با رییس سازمان حفاظت محیط زیست است و وزرای جهاد کشاورزی، کشور، صنعت معدن و تجارت، راه و شهرسازی، بهداشت درمان و آموزش پزشکی و رییس سازمان مدیریت و برنامه ریزی در آن عضویت دارند. تصمیم اما بر سر عبور یک آزادراه حیاتی، در یکی از حیاتی‌ترین زیستگاه‌های حیات وحش استان اصفهان است.
اثرات عبور آزادراه از پارک ملی کلاه قاضی روشن است
در این پیوند رضا اقتدار، مدیرکل دفتر مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست به خبرنگار ایرنا گفت: مرجع صدور مجوز در داخل پارک‌های ملی، شورای عالی حفاظت محیط زیست است و هیچ مرجع دیگری نمی‌تواند این مجوز را صادر کند مگر اینکه گزارش ارزیابی ارائه شده باشد و برای تایید گزارش ارزیابی هم باید اول مصوبه شورای عالی حفاظت محیط زیست را بگیرند و بعد گزارش ارزیابی بررسی و تایید شود.
وی با بیان اینکه قانون پارک‌های ملی مشخص است و هیچ‌گونه تخریب و دست‌اندازی در پارک‌های ملی نباید اتفاق بیفتد، افزود: اگر گزارش ارزیابی هم به دفتر ارزیابی سازمان حفاظت محیط زیست برود، چون طرح در پارک ملی است، به معاونت محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان عودت داده می‌شود و نظر معاونت هم در جلسات مختلف تاکید بر اجرای قانون و الزام بر این است که اگر طرحی بخواهد مجوز بگیرد باید از طریق شورای عالی حفاظت محیط زیست نیز بررسی شود.
به تعبیر اقتدار دست‌اندازی در پارک‌های ملی از جمله پارک کلاه قاضی ممنوعیت مطلق قانونی دارد. مدیرکل دفتر مدریریت زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست با گریزی بر تلفات حیات وحش در جاده پارک ملی گلستان و جاده ارتباطی سمنان در پارک ملی توران به ایرنا گفت: در مواردی که نه آزادراه هستند و نه حتی اتوبان، سالیانه شمار بسیاری تلفات داریم و حالا این موضوع دراصفهان، یک آزاد راه و مشخص است که اثرش بر پارک ملی کلاه قاضی چه می تواند باشد! اگر این جاده بیرون از مناطق چهارگانه هم باشد، اثرات بسیاری دارد ، چه برسد به اینکه داخل پارک ملی باشد!
وی یادآور شد: وزیر راه و شهرسازی و وزیر کشور در شورای عالی حفاظت محیط زیست عضو هستند و ضرورت های اجتماعی طرح این آزادراه را اعلام می کنند. در این شورا علاوه بر مسایل زیست محیطی، مسایل اجتماعی و اقتصادی، هم دیده می شود و تصمیم نهایی گرفته می‌شود.
اقتدار در پاسخ به این پرسش که آیا تایید مدیران استانی می‌تواند مجوز اجرای طرح عبور آزادراه کنار گذر شرق از پارک ملی کلاه قاضی باشد، گفت: تاکید ریاست سازمان حفاظت محیط زیست این بوده که طرح‌هایی که داخل پارک‌های ملی هستند باید از طریق شورای عالی محیط زیست مجوز بگیرند در غیر این صورت طرح غیرقانونی است.
توان اکولوژیک کلاه قاضی دیگر توان دست اندازی ندارد
با وجود اینکه مقامات سازمان حفاظت محیط زیست می‌گویند همه چیز برای تعیین تکلیف عبور گذرگاه شرق اصفهان از پارک ملی کلاه قاضی بستگی به نظر شورای عالی حفاظت محیط زیست کشور دارد اما نگرانی‌های فعالان محیط زیست اصفهان این است که اگر این طرح در شورای عالی مجوز بگیرد کار تمام است و مشکل این است که امیدی به تمهیدات محیط زیستی‌ای که مجریان طرح‌ها وعده‌اش را می‌دهند، مثل ایجاد زیر گذر و روگذر عبور حیات وحش و فنس گذاری‌ها و تابلوهای هشدار دهنده ندارند؛ و علاوه بر همه اینها، این طرح اثرات بیولوژیکی بر حیات وحش منطقه خواهد داشت که غیرقابل جبران است.
منصور کمیلی، فعال و عکاس حیات وحش در این‌باره معتقد است که همیشه محیط زیست و منابع طبیعی اولویت آخر است: متاسفانه اگر این طرح به شورای عالی حفاظت محیط زیست برود، ممکن است یک مهر تأیید بخورد و بگویند تمام! چون فقط آقای دکتر سلاجقه از طرف محیط زیست آنجا هستند و ما نگران‌تر هستیم؛ چرا؟ چون آنجا دیگر بدنه کارشناسی وجود ندارد که جلوی این طرح را بگیرد!
وی در ادامه به ایرنا گفت: آبان ماه پارسال، دفتر حفاظت زیستگاه‌ها نامه‌ای خطاب به اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان نوشت و این اداره را موظف کرد با عبور آزدراه کنار گذر شرق اصفهان از محدوده پارک ملی کلاه قاضی مخالفت بکند و الزامات محیط زیستی هم رعایت شود اما در مقابل چراغ سبز داده شد که این جاده کشیده شود.
کمیلی از شرایط فعلی پارک ملی کلاه قاضی و اینکه اگر این آزادراه که قرار است خودروها با سرعت ۱۲۰ کیلومتر از آن عبور کنند، کشیده شود، چه تبعاتی برای حیات وحش منطقه خواهد داشت، گفت: پارک ملی کلاه قاضی درگیر تعارضات زیادی است؛ گسترش شهر بهارستان، پادگان نظامی، جاده های اطراف، معدنکاری و از همه بدتر خشکسالی که این سال‌ها منطقه را به شدت تحت تاثیر قرار داده است و همه اینها باعث می‌شود که توان اکولوژیک این منطقه دیگر اجازه این گونه دست‌اندازی ها را نداشته باشد.
این فعال محیط زیست افزود: متاسفانه این آزادراه از قسمتی می خواهد عبور کند که معروف به " تنگه زندان" است. این منطقه یک دره بسیار زیبایی دارد که زیستگاه کل و بز و قبل‌‍تر هم زیستگاه آهو بوده است. وقتی این آزادراه به این شکل وارد این محدوده شود، خطراتش این است که برخورد حیات وحش با خودروهای عبوری، تخریب زیستگاه ،عبور و مرور متخلفین صید و شکار و دست اندازی به یکی از استراتژیک ترین نقاط پارک ملی کلاه قاضی که همان کوه‌های بزرگ است را خواهیم داشت.
وی یادآور: در نظر داشته باشید که اصفهان اکنون معضل زاینده رود، فرونشست زمین و آلودگی هوا را دارد. این پارک‌های ملی از سال‌ها پیش حفاظت شده اند تا مناطقی در شمال، جنوب، شرق و غرب اصفهان بکر بمانند بلکه ریه‌ها و علایم حیاتی این شهر باشند و کانون‌های ریزگرد را کنترل کنند.
کمیلی با اشاره به عبور جاده اصفهان ـ شیراز از پارک ملی کلاه قاضی گفت: حدود ۴ یا ۵ هکتار از منطقه در غرب جاده‌ای که پیشتر عبور کرده، از حیز انتفاع ساقط شده است. در جاده فعلی زیرگذر نداریم و گارد ریل‌ها مناسب نیست. با همین شرایط در سال چندین برخورد خودرو با حیات وحش داریم که وحوش را از بین میبرد! بر اساس مصوبات سازمان حفاظت محیط زیست، حداکثر سرعت خودروهای عبوری در محدوده پارک های ملی باید ۶۰ کیلومتر باشد؛ اما در آزاد راه، سرعت‌ها ۱۲۰ کیلومتر است!
وی با اشاره به پیشنهاد فعالان محیط زیست برای مسیرهای جایگزین، افزود: همین جاده که در گذشته کشیده شده است، مشکلات بسیاری دارد؛ اگر آزادراه در نقطه ای (قبل از معادن سنگ لاشتر) تبدیل به اتوبان و همین جاده مشروط به رعایت تمهیدات و ملاحظات زیست محیطی، بهسازی و عریض شود، دست اندازی جدیدی به محدوده مشخص کلاه قاضی نخواهیم داشت.
نمی‌توانیم به اجرای وعده تمهیدات محیط زیستی از سوی مجریان این طرح امیدوار باشیم
در همین پیوند حمیدرضا خواجه، کارشناس محیط زیست به ایرنا گفت: در آذر ماه سال گذشته جلسه ای با حضور پیمانکار، مشاور زیست محیطی، کارشناسان اداره کل حفاظت محیط زیست و برخی از سازمان های مردم نهاد برگزار شد. دراین جلسه ۳ یا ۴ طرح پیشنهادی داده شد که پیمانکاران برای هر کدام از پیشنهاد ها مشکلی را مطرح کردند.
وی افزود: طرح مدیریت محیط زیستی این جاده هم توسط یکی از فنی ترین مشاوران زیست محیطی استان انجام شده و در آن طرح تمهیدات را کامل شرح داده اند. اگر این تمهیدات رعایت شود خوب است اما حرف ما این است که تجربه نشان داده این تمهیدات انجام نمی‌شود و بنابراین بهتر است که این جاده از مسیری برود که کمترین اثر را بر پارک ملی کلاه قاضی بگذارد.
این کارشناس محیط زیست یادآور شد: با وجود تمام قول‌هایی که مجریان طرح‌ها می‌دهند، درنهایت تمهیدات محیط زیستی اجرا و رعایت نمی شود. برای همه مشخص شده است که بی توجهی به محیط زیست و عبور جاده‌ها از مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست و توسعه نامتوازن صنعت و کشاورزی چه بلایی بر زیستگاه‌های آبی و کیفیت هوا می آورد و همه به این دلیل است که تمهیداتی که قرار بوده انجام شود، انجام نشده! چرا که محیط زیست در اولویت آخر قرار دارد.
خواجه تاکید کرد: اگر قرار باشد جاده جدید را بزنند یا جاده قدیم را مرمت کنند ؛هر نهادی بخواهد این کار را انجام بدهد، مهمترین مسئله این است که همه باید موظف باشند تمهیدات زیست محیطی را انجام بدهند. اگر قرار باشد پیشنهادهای ما را جایگزین کنند اما هیچ کدام از تمهیدات لازم را انجام ندهند، به مراتب شرایط بدتر می‌شود.
از نگاه خواجه ارزش پارک ملی کلاه قاضی که ۵۰ سال، برایش زحمت کشیده شده از این جهت است که یکی از بهترین پارک های ملی با تنوع جانوری فوق العاده در کمتر از ۳۰ کیلومتری اصفهان قرار دارد، میراث طبیعی ارزشمندی که اهمیت آن بسیار واضح است.
وی با اشاره به تبعات عبور بزرگراه از پارک ملی کلاه قاضی گفت: متاسفانه در کشور ما در بعضی نقاط جاده‌ها از داخل پارک ملی عبور کرده است؛شاید بگوییم آنها متعلق به دوران گذشته است که حساسیت‌ها کمتر بوده ولی امروز که اهمیت موضوع را می دانیم، عبور جاده از یک پارک ملی، کار درستی نیست، به این دلیل که اثراتش روی محیط بیولوژیکی، حیات‌وحش و زیستگاه و روی قطع ارتباط ژنتیکی حیوانات در بین مناطق مختلف، بسیار تاثیر گذار است.
خواجه افزود: امروز تصادفات جاده‌ای حیات وحش و تبعات آن دیده می‌شود. از جاده حیات وحش موته که سالیانه ده‌ها رأس آهو تلف می شوند تا جاده پارک ملی گلستان که هر ساله تلفات زیادی می دهد و همین طور جاده سمنان به مشهد که از کنار پارک ملی و حیات وحش توران می‌گذرد و درآن شاهد تلفات یوزپلنگ هستیم.تلفات جاده‌ای حیات وحش یکی از اثرات عبور جاده از زیستگاه‌های حیات وحش است و اثرات دیگر آن دسترسی راحت تر متخلفین و افزایش تخلفات است که کار یگان حفاظت محیط زیست را بسیار سخت‌تر می کند.
این کارشناس محیط زیست با اشاره به اینکه قطع ارتباط مهاجرتی گونه ها یکی از مهمترین تاثیرات منفی در اجرای طرح عبور آزادراه کنار گذر شرق از پارک ملی کلا قاضی است، گفت: هر ساله در کلاه قاضی تعدادی کل و بز یا همان بز کوهی از همین جاده فعلی اصفهان ـ شیراز به هر طریقی که هست عبور می‌کنند و حتی در مواردی هم خودرو به آنها می‌زند، اما تعدای از آنها هم به سلامت رد می شوند و به سمت ارتفاعات شاهکوه می روند.
وی افزود: مهاجرت در ذات حیات وحش است و از لحاظ ژنتیکی و حفاظت حیات وحش، امنیت عبور و مهاجرت آن ها هم مهم است. اما اگر این آزادراه قرار باشد دوباره در کنارآن جاده قدیم اصفهان ـ شیراز احداث شود؛ موضوع ارتباط ژنتیکی و رفت و آمد حیات وحش را به خطر می اندازد و دیگر حیوانات نمی توانند رفت آمد کنند.
به گفته خواجه یکی از بزرگترین معضلات منطقه کلاه قاضی این است که بسیار جزیره ای شده و دور تا دور آن را عوامل انسانی مثل معدن، زمین کشاورزی، مناطق مسکونی و صنعتی پوشانده و اجازه نمی‌دهد حیات وحش به بیرون از منطقه رفت و آمد داشته باشد و حالا این آزادراه در جایی قرار است احداث شود که مسیر یا راهرو حیات وحش کلاه قاضی به منطقه شاهکوه است.
این کارشناس با اشاره به تجربه عبور کنارگذرغرب اصفهان از پارک ملی و پناهگاه حیات وحش قمیشلو گفت: طبق تحقیقاتی که چند پژوهشگر در دانشگاه صنعتی اصفهان و تهران انجام دادند و اثرات زیست محیطی عبور کنار گذر غرب اصفهان را از پناهگاه حیات وحش قمیشلو ارزیابی کرده‌اند، انجام این طرح مردود شده و بیشترین اثر را روی محیط بیولوژیکی منطقه قمیشلو گذاشته است. حالا ما با وجود این تجربه می خواهیم دوباره یک آزادراه و کنارگذر دیگر را از یک منطقه خیلی مهم‌تر که منع قانونی هم دارد عبور بدهیم.
یکی از مهمترین مواردی که خواجه و دیگر فعالان محیط زیست را نگران کرده، تجربه اجرا نشدن تمهیدات محیط زیستی در عبور کنارگذر غرب از پناهگاه حیات وحش قمیشلو است: برای عبور این جاده هم مجریان متعهد شدند که همه تمهیدات انجام می شود، اینکه زیرگذر عبور حیات وحش می‌زنند، ایمن سازی می کنند، اما هیچ کدام از این اتفاقات نیفتاد!
خواجه افزود: در اغلب اوقات، وقتی مجریان طرح‌های توسعه می خواهند جاده بزنند،اگر این جاده در تعارض با معادن و یا تأسیسات شهری و خطوط انتقال انرژی باشد، متأسفانه راحترین گزینه را محیط زیست و منابع طبیعی می دانند و جاده ها را از داخل مناطق حفاظت شده که ارزش زیستی بالایی دارند عبور می دهند.
خبرنگار ایرنا برای بررسی ابعاد موضوع عبور آزادراه کنارگذر شرق اصفهان از پارک ملی کلاه قاضی کوشید تا با علیرضا صلواتی مجری طرح‌های زیربنایی وزارت راه و شهرسازی در استان اصفهان نیز گفتو گو کند اما به رغم پیگیری‌های متعدد، این مصاحبه از سوی مصاحبه شونده لغو شد.
تصمیم با شورای عالی محیط زیست است
اما بهروز ستایش، رئیس اداره محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان و کارشناس رسمی دادگستری در زمینه حفاظت پارک‌های ملی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا بیان داشت: نگاه به مسایل و پیامدهای توسعه عارض بر مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست، نگاهی جامع و چند جانبه بوده است.
وی یادآور شد: مسائل و روندهای توسعه‌ای پیرامون پارک ملی کلاه قاضی از قبیل طراحی و تصویب آزاد راه شرق اصفهان و نیز ایجاد شهرک بهارستان، همگی به دهه‌های گذشته و حتی قبل از انقلاب اسلامی باز می گردد؛ بنابراین بحث در مورد اجرا و یا عدم اجرا در این برهه و مقیاس زمانی برعهده بالاترین مقام سیاستگذار محیط زیست یعنی شورایعالی حفاظت محیط زیست است.
ستایش گفت: در صورت تصویب این طرح در شورای عالی حفاظت محیط زیست، الزامات و تمهیدات زیست محیطی ویژه از قبیل افزایش ضریب حفاظتی پیرامون مسیر- امکانات ویژه حفاظتی – تعیین نحوه عبور ( تونل یا ترانشه) – و اجرای روگذر و زیرگذر مخصوص حیات وحش جزو مواردی است که به مجری طرح ابلاغ خواهد شد.
این مقام اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان خاطر نشان ساخت: گزینه فعلی و مورد بحث با مسیر اولیه طراحی شده کنارگذر که به طور کامل با زیستگاه‌های منطقه تداخل داشت، تفاوت اساسی دارد و مسیر پیشنهادی فعلی از دورترین حاشیه غربی منطقه می گذرد.
در حالی که همه نگاهشان به تصمیمات شورایعالی حفاظت محیط زیست کشور دوخته شده، نگرانی‌های فعالان محیط زیست این است که چطور اعضای شورایعالی، کلاهشان را برای یکی از مهمترین مناطق چهارگانه حفاظت محیط زیست اصفهان قاضی می کنند و آیا کابوس این روزها و شب‌هایشان تعبیر خواهد شد یا از این خواب آشفته، بیدار می‌شوند؟!
پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی با مساحت حدود ۵۰ هزار هکتار در ۳۶ کیلومتری منطقه جنوب شرقی اصفهان واقع شده است. این منطقه زیستگاه گونه‌های مختلف گیاهان، پستانداران، پرندگان و خزندگان است که برخی از آنها در معرض خطر انقراض هستند.
استان اصفهان دارای یک اثر طبیعی ملی، سه پارک ملی، پنج پناهگاه حیات وحش ، چهار منطقه حفاظت شده، ۱۱ منطقه شکار ممنوع و یک تالاب بین المللی است.