انتقال دانشجویان خارج از کشور به ایران در چند سال اخیر به دلیل شرایط و مشکلات مختلف از جمله مشکلات اقتصادی مردم و گرانی نرخ ارز، همه‌گیری کرونا و اخیراً جنگ میان ۲ کشور روسیه و اوکراین شدت گرفته و تعداد دانشجویان انتقال یافته به داخل به طور چشمگیری افزایش یافته است. بنابراین ارتقای شفافیت و نظارت بر فرآیند انتقال دانشجو به خصوص در رشته‌محل‌های اینطور متقاضی و رشته‌های پرطرفدار، توجه به عدالت آموزشی و کیفیت آموزش به خصوص در رشته‌های گروه پزشکی با لحاظ احساس مسئولیت حاکمیت در قبال شهروندان خود از الزامات کارآمدی سیاست‌ها، قوانین و عملکرد دستگاه‌های مجری در این زمینه است. گزارش حاضر با عنوان «ارزیابی سیاست‌ها، قوانین و عملکرد دستگاه‌های اجرایی در خصوص انتقال به داخل دانشجویان ایرانی خارج از کشور» به قلم «حسین نصیری، یوسف زراعت‌کیش» به ارزیابی سیاست‌ها، قوانین و عملکرد وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این خصوص پرداخته است و پیشنهادهایی با هدف ارتقای وضع موجود ارائه داده است. در ادامه گزیده‌ای از این گزارش را می‌خوانیم:
دلایل بازگشت دانشجویان خارج از کشور به ایران
بعضی از دانشجویان بین‌المللی (دانشجویان مشغول به تحصیل در خارج از کشور) پس از گذشت مدتی از تحصیل، به دلایل مختلفی از جمله نارضایتی از کیفیت دانشگاه محل تحصیل، هزینه‌های بالا و شرایط نامساعد زندگی در کشور مقصد، مسائل خانوادگی، مسائل سیاسی و امنیتی، حوادث غیرقابل پیش بینی مانند سیل، زلزله، جنگ و... قصد برگشت به کشور مبدا را دارند. در نظام آموزش عالی ایران برای این دسته از دانشجویان تدابیری اندیشیده شده تا بتوانند ادامه تحصیلات خود را در داخل کشور بگذرانند.
ابهام در مصوبات مربوط به انتقال دانشجویان ایرانی خارج به داخل
در خصوص بازگشت دانشجویان خارج از کشور به ایرانف مجلس شورای اسلامی و دستگاه‌ها، مصوبات و مقرراتی دارند که به دانشگاه‌ها این اجازه را می‌دهد تا بر اساس ضوابط و شرایط مشخصی، این دانشجویان را در قبال دریافت شهریه جذب کنند. این موضوع از منظر عدالت آموزشی و کیفیت آموزش عالی حائز اهمیت است. بیشترین تعداد دانشجویان ایرانی متقاضی انتخاب به داخل از کشور مالزی و سپس از ترکیه، قبرس، ایتالیا و آمریکا بوده است.
درخواست‌های دانشجویان متقاضی انتقال به دانشگاه‌های داخل در «شورای انتقال دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در خارج و متقاضی انتقال به داخل» مورد بررسی قرار می‌گیرند و شورا نیز بر اساس آیین‌نامه‌های مصوب، ضوابط و شرایط اولیه پذیرش دانشجو در داخل را مورد بررسی قرار می‌دهد که در صورت احراز شرایط با درخواست وی موافقت به عمل می‌آید.
در این راستا مصوبات مختلفی در قالب قانون، آیین‌نامه و مصوبات شوراها در موضوع انتقال دانشجو به کشور به تصویب رسیده است اما دارای اشکالاتی چند هستند از جمله آنها می‌توان به ۱- ابهام در کفایت سازوکارهای نظارتی در مصوبات. ۲- عدم لحاظ شرایط خاص و غیرقابل پیش‌بینی برای انتقال دانشجویان در قوانین و برخی مقررات موضوعه ۳- عدم به روزرسانی قوانین متناسب با تحولات. ۴- موازی‌کاری مراجع قاعده‌گذاری.
درخواست ۱۵۰۰ دانشجو ایرانی در خارج برای ورود به دانشگاه‌های کشور
بر اساس آمار سازمان امور دانشجویان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از سال ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۰ حدود ۱۵۰۰ نفر از دانشجویان خارج از کشور در دبیرخانه «شورای انتقال دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در خارج و متقاضی انتقال به داخل» درخواست دادند که براساس رای شورای مذکور و تمایل دانشجویان برای ثبت نام در دانشگاه‌های داخل و نظر مثبت دانشگاه برای پذیرش آنها، حدود ۶۶۵ حکم انتقال برای دانشگاه‌ها صادر شده که از این تعداد ۲۴۳ کم برای دانشگاه‌های دولتی شهر تهران، ۱۲۴ حکم برای دانشگاه‌های دولتی غیر از شهر تهران، ۲۷۵ برای دانشگاه‌های آزاد، غیردولتی، غیرانتفاعی و پیام نور و ۲۳ حکم نیز برای موسسه‌های پژوهشی، پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه‌ها بوده است.
بیشترین تعداد دانشجویان ایرانی متقاضی انتخاب به داخل از کشور مالزی و سپس از ترکیه، قبرس، ایتالیا و آمریکا بوده است.
رشته‌های هنر و زبان‌های خارجی کمترین گروه دانشجویان ایرانی متقاضی انتقال به داخل
دانشجویان ایرانی متقاضی انتقال به داخل از سال ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۰ در رشته‌های متنوعی تحصیل کرده‌اند. براساس آمار سازمان امور دانشجویان حدود ۴۳ درصد از این دانشجویان در رشته‌های فنی و مهندسی به ویژه رشته‌های مانند مهندسی عمران، کامپیوتر و معماری مشغول به تحصیل بوده‌اند. همچنین ۳۳ درصد این دانشجویان سهم رشته‌های علوم انسانی به ویژه رشته مدیریت و حقوق بودند. پس از این ۲ گروه علوم پایه با حدود ۱۷ درصد قرار دارد. ۲ رشته زیست‌شناسی و علوم کامپیوتر با ۵۱ درصد بیشترین سهم را در گروه علوم پایه به خود اختصاص داده‌اند. کمترین گروه دانشجویان ایرانی که متقاضی انتقال به داخل بودند، با حدود ۷ درصد مربوط به رشته‌های هنر و زبان‌های خارجی بوده است. در این گروه نیز رشته‌های زبان انگلیسی و معماری داخلی با ۴۷ درصد بیشترین سهم را داشته است. لازم به ذکر است از حیث مقطع تحصیلی بالغ بر ۴۷ درصد یعنی بیشترین تعداد دانشجویانی که درخواست انتقال به داخل داشته‌اند در مقطع دکترا بوده‌اند. از حیث مقطع تحصیلی بالغ بر ۴۷ درصد یعنی بیشترین تعداد دانشجویانی که درخواست انتقال به داخل داشته‌اند در مقطع دکترا بوده‌اند.
۶۴ درصد دانشجویان انتقال یافته راهی دانشگاه دولتی شدند
دانشجویان ایرانی انتقال یافته از خارج در همه زیر نظام‌های آموزش عالی داخلی توزیع شده‌اند. بیشترین تعداد دانشجویان با ۴۱۶ نفر (۶۴ درصد) در دانشگاه‌های دولتی پذیرش شده‌اند. دانشگاه‌های تهران، علامه طباطبایی، علم و صنعت، شهید بهشتی و دانشگاه صنعتی امیرکبیر به ترتیب بیشترین سهم را در پذیرش این دانشجویان داشته‌اند. پس از آن دانشگاه آزاد اسلامی ۹۲ نفر (۱۶ درصد) از این دانشجویان را پذیرش کرده است. دانشگاه‌های غیر انتفاعی نیز با پذیرش ۵۹ نفر ( ۱۰ درصد) از دانشجویان متقاضی انتقال به داخل کشور در رتبه سوم قرار دارد.
دانشگاه پیام نور با پذیرش ۳۹ نفر ( ۷درصد) و موسسات آموزش عالی و پژوهشگاه‌ها نیز با پذیرش ۲۱ نفر ( ۴درصد) در مراتب بعدی پذیرش این دسته از دانشجویان قرار دارند.
رشته‌های پزشکی بیشترین گروه دانشجویان ایرانی متقاضی انتقال به داخل
در رشته‌های مرتبط با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ حدود ۶ هزار و ۲۰۰ نفر از دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در سایر کشورها درخواست انتقال به داخل داشته‌اند که پس از بررسی درخواست‌های آنها در شورای انتقال وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درخواست حدود ۵ هزار و ۲۰۰ نفر از آنها یعنی حدود ۸۴ درصد مورد موافقت قرار گرفت. در این میان بیشترین سهم دانشجویان انتقال یافته به داخل به ترتیب مربوط به رشته‌های دندانپزشکی با حدود ۴۴ درصد، پزشکی با حدود ۳۵ درصد و داروسازی نزدیک به ۱۹ درصد است.
بدون شک انتقال به داخل این دانشجویان بدون دلایل منطقی و اساسی می‌تواند به معنای مغایرت با عدالت آموزشی و بند نهم اصل سوم قانون اساسی مبنی بر رفع تبعیض ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه در تمام زمینه‌های مادی و معنوی باشد. این در حالی است که رشته‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی جز رشته‌های پرمتقاضی کشور هستند و رقابت اصلی و جدی کنکور منحصر به این رشته‌ها است. همچنین این رشته‌ها ارتباط مستقیم با سلامت جامعه دارد و عدم تربیت نیروی انسانی ماهر مستعد در این رشته‌ها انتقال به داخل دانشجویان از دانشگاه‌های خارج با کیفیت پایین برای سلامت جامعه مخاطره‌آمیز است. بیشترین سهم دانشجویان انتقال یافته به داخل به ترتیب مربوط به رشته‌های دندانپزشکی با حدود ۴۴ درصد، پزشکی با حدود ۳۵ درصد و داروسازی نزدیک به ۱۹ درصد است.
همچنین نسخ مصوبه ممنوعیت انتقال به داخل دانشجویان ایرانی خارج از کشور توسط وزارت بهداشت در تاریخ ۶ مرداد ۱۴۰۱ می‌تواند بر روند انتقال دانشجو از خارج به داخل در رشته‌های پرمتقاضی بیفزاید و به نوعی عدالت آموزشی را بیش از گذشته خدشه‌دار کند.
منبع:
حسین نصیری، یوسف زراعت‌کیش، ارزیابی سیاست‌ها، قوانین و عملکرد دستگاه‌های اجرایی در خصوص انتقال به داخل دانشجویان ایرانی خارج از کشور، دفتر مطالعات سیاسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مرداد ۱۴۰۱