از میان قریب به سه‌ونیم میلیون نفری که بنا بر آخرین آمار اعلانی طی روزهای اخیر به مناسبت اربعین حسینی از مرزهای کشور به سمت عراق عبور کرده‌اند و بسیاری که هنوز زائر نجف و کربلا و سایر شهرهای زیارتی کشور همسایه‌اند، جمع چشمگیری به صورت خانوادگی پا به مسیر زیارت گذاشته‌اند و همچنین هزاران نفری که در شهرهای مختلف در پیاده‌روی جاماندگان حضور یافتند حضورشان خانوادگی بود.
فهم جایگاه حقیقی مسائل اقتصادی و اصلاح نگرش‌ها، کاهش مصرف‌گرایی و اصلاح الگوی مصرف خانواده، دوری از راحت‌طلبی و ارتقای روحیه کار و تلاش، قناعت‌ورزی و دوری از طمع و افزایش روحیه وقف و نذر را می‌توان از پیامدهای راهپیمایی اربعین دانست
زیارت یکی از کهن‌ترین مناسک دینی و آیین‌های مذهبی است که ارتباط نزدیکی با خانواده دارد؛ نهادی که از دید بسیاری صاحبنظران امور اجتماعی مهمترین نهاد هر جامعه است که البته امروز در یک دگردیسی تاریخی در کارکردهای اجتماعی خود به سر می‌برد.
به نظر می‌رسد از میان عوامل کمک‌کننده به بنیان و کارکرد خانواده در مقابل امواجی که کانون این نهاد انسان‌ساز را مورد تهاجم قرار داده است، استمداد جستن از الگوهای زیست دین‌مدارانه یکی از موثرترین گزینه‌ها باشد.
یکی از الگوهای زیست خانوادگی مومنانه در جریان زیارت شکل می‌گیرد که مخصوصاً در سال‌های اخیر در ایام اربعین حسینی با حضور خانوادگی زائران در پیاده روی اربعین بهتر خود را نشان داده است. «هادی غیاثی» و «محمد رضا رضوی» در پژوهشی علمی که در فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ- ارتباطات منتشر شده است به بررسی اثرهای مناسک دینی در زیست خانوادگی با تمرکز بر آیین پیاده‌روی زیارت اربعین حسینی پرداخته‌اند که در این گزارش شرحی از آن ارائه می دهیم. [۱]
این پژوهش با رویکردی پدیدارشناسانه ابعاد خانوادگی جاری در زیارت و تاثیرات آن در حفظ و تقویت کارکردهای مختلف نهاد خانواده را بررسی کرده است.
یافته‌های این پژوهش تاثیرات پنجگانه «عقلانیت تمدن‌ساز»، «ظرفیت کارآمدی قابل توجه در عرصه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی»، «ایجاد پویایی و حیات مبتنی بر محبت»، «تثبیت و تقویت هویت الهی» و «هماهنگی عناصر مختلف خانواده» را اثبات می‌کند که در ادامه به صورت اجمالی توضیح داده شده است.
عقلانیت شیعی و الگوی زیست خانوادگی
مبانی فکری زیست خانوادگی در جریان زیارت تنها ذیل عقلانیت شیعی قابل فهم است. در میان مولفه های اصولی عقلانیت شیعی، توحید و ولایت مهمترین مبانی فکری این حرکت عظیم را شکل می دهند. ولایت، محور شکل گیری این اجتماع آسمانی و لقا الله و هدف نهایی آن است. اگر خانواده هدف خود را به تبع از الگوی زیست خانوادگی لقا الله قرار دهد و محور روابط خانوادگی را محبت ولی الله در نظر گیرد آنگاه شالوده محکم ترین بنایی که می‌توان برای خانواده در نظر گرفت، پی ریزی شده است.
ارتقای بُعد معنوی خانواده، عمق‌بخشی به جایگاه پدر و مادر، افزایش محبت بین اعضای خانواده، ایجاد حافظه فرهنگی خانوادگی ماندگار و عمیق و افزایش روحیه ایثار و از خودگذشتگی را می‌توان در زیارت اربعین جستجو کرد
هویت؛ مساله کثرت و وحدت
هر عضوی از اعضای خانواده دینی این آگاهی را دارد که علت گرد آمدن آنها رسیدن به آرمان‌های بلند است و در حالی که همدیگر را نسبت به آنها متذکر می شوند، به یکدیگر هویت‌بخشی می کنند. شروع این خانواده از یک زن و مرد است و سپس تکثر می‌یابد اما با وجود تکثیر، از وحدت و یگانگی خارج نمی‌شود و آنگاه تجلی وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت می‌شود. این معنا از حیات خانوادگی به خوبی در جریان زیارت تجربه می‌شود چرا که در زیارت اربعین حقیقت خانواده‌ها ذکر الله می‌شود.
تقابل هویتی با نظام سرمایه‌داری
نظام سرمایه‌داری تمامی نهادهای اجتماعی را در راستای اهداف خود در سطح بهینه‌ای بالفعل کرده است. در جوامع اسلامی، فرهنگ اسلامی اجازه تحقق نظام سرمایه‌داری را نمی‌دهد. این مساله به تضادهای هویتی در نهادهای اجتماعی دامن زده و خود را در ناکارآمدی و عینیت نابسامان بروز داده است. در جوامع اسلامی، زیارت اربعین یکی از بهترین الگوهای خانوادگی را ارائه داده که هم بر عقلانیت و فرهنگ اصیل و هم عینیت یافتن مبتنی است؛ الگویی که بر پویایی و حرکت و هماهنگی و همسویی عناصر در جامعه بنا شده است.
اصلاح کارکردی خانواده
راهپیمایی اربعین در اصلاح کارکردی خانواده در خرده نظام‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هم نقش بسزایی دارد.
در بعد اقتصادی، فهم جایگاه حقیقی مسائل اقتصادی، کاهش مصرف‌گرایی و اصلاح الگوی مصرف خانواده، دوری از راحت‌طلبی و ارتقای روحیه کار و تلاش، قناعت‌ورزی و دوری از طمع، اصلاح نگاه بازاری اقتصاد و افزایش روحیه وقف و نذر را می‌توان از پیامدهای راهپیمایی اربعین دانست.
در بعد فرهنگی، پیامدهایی چون ارتقای بُعد معنوی خانواده، عمق‌بخشی به جایگاه پدر و مادر در خانواده، افزایش محبت بین اعضای خانواده، ایجاد حافظه فرهنگی خانوادگی ماندگار و عمیق، افزایش روحیه ایثار و از خودگذشتگی در خانواده را می‌توان در زیارت اربعین جستجو کرد.
زیارت با خلق و اشاعه معنا برای کانون گرم خانواده، اثرگذاری عمیقی در نهاد خانواده در ابعاد مختلف ایجاد می‌کند
در بعد اجتماعی می‌توان نفی دوگانه جامعه یا خانواده، هویت‌بخشی به خانواده، افزایش سرمایه اجتماعی خانوادگی، افزایش روحیه تعاون و همکاری در حل مسائل خانواده را ردیابی کرد.
در بعد سیاسی فهم رابطه خانواده و امت اسلامی، فهم نقش زنان و مادران در ارتقای آگاهی سیاسی جامعه، تقویت فرهنگ مبارزه در خانواده و تقویت فرهنگ انتظار را می‌توان از نتایج راهپیمایی اربعین دانست.
نتیجه‌گیری
زیارت و خانواده دو مفهوم اجتماعی محسوب می‌شوند که در سطوح مختلف و با کارکردهای متفاوتی شکل می‌گیرند اما به نظر می‌رسد ارکان و مولفه‌های تشکیل دهنده مشترکی بین آنها وجود داشته باشد. عقلانیت، وجود نظام‌های اجتماعی، هویت، عینیت و کارآمدی، پویایی و حرکت، هماهنگی و یکسویی عناصر از ارکان و مولفه‌های مشترک این دو پدیده اجتماعی محسوب می‌شود. با تامل در این دو پدیده اجتماعی درمی‌یابیم که بین آنها روابطی نیز می‌توان ترسیم کرد. خانواده و زیارت از عناصر مهم خلق تجربه‌های معنایی برای افراد محسوب می‌شوند. از طرفی خانواده و زیارت به شکل متقابل باعث هم‌افزایی کارکردی خود در خلق و اشاعه معنا می شوند، یعنی هم زیارت با سازوکارهای مختلف کارکرد معناسازی خانواده را تقویت می‌کند و هم خانواده در تقویت کارکرد و اشاعه معنای پدیده زیارت نقش‌آفرینی می‌کند.
با نگاه به ابعاد عظیم نهاد زیارت در فرهنگ شیعی به خصوص پدیده زیارت اربعین که در سال‌های اخیر به طور عمده به صورت خانوادگی انجام می‌شود، مشخص می‌شود که زیارت با خلق و اشاعه معنا برای کانون گرم خانواده اثرگذاری عمیق در نهاد خانواده در ابعاد مختلف ایجاد می‌کند.
تجربه زیست خانوادگی در جریان زیارت بر تحکیم نهاد خانواده در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دلالت می‌کند و بر عقلانیت، پویایی، هماهنگی و کارآمدی این نهاد مقدس می‌افزاید و از همه مهم‌تر با نورانی‌تر کردن خانواده‌ها و اتصال هرچه بیشتر این نهاد نورانی شجره طیبه ولایت زمینه ظهور انسان کامل در عالم را فراهم می‌سازد.
منبع:
[۱] - هادی غیاثی فتح آبادی، محمدرضا برزویی، امید نصیری، «واکاوی اثرهای مناسک دینی در زیست خانوادگی؛ مورد مطالعه آیین پیاده‌روی زیارت اربعین حسینی»، فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ-ارتباطات، شماره ۵۶، سال ۲۲، زمستان ۱۴۰۰