ذیقعده از آن جهت که ولادت امام رضا(ع) در آن رخ داده، ماه هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت، حضرت علی بن موسی رضا(ع) گفته شده و روز شهادت آن حضرت (مطابق مشهور آخر ماه صفر) بوده است که به همین دلیل نیز زیارت آن حضرت در روزهای مقدس اسلامی افضل است؛ خصوصا روزهایی که اختصاص به آن حضرت دارد از راه دور و نزدیک اجر و ثواب بسیاری را برای تمامی شیعیان و شیفتگان آن امام همام به همراه دارد.
هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت، حضرت علی بن موسی رضا(ع) در روز آخر ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری به دست مأمون، پسر هارون الرشید خلیفه وقت عباسی به شهادت رسید. بر طبق منابع تاریخی، مکانی که پیکر مطهر امام رضا(ع) در آن به خاک سپرده شده است در اصل روستای کوچکی به نام «سناباد» بوده که در حاشیه ی شهر «توس» قرار داشته است. از این روستای کوچک به برکت وجود حضرت ثامن الحجج(ع)، شهری حول محور حرم امام رضا(ع) ساخته شد که امروز به مشهدالرضا معروف شده است و شهر توس در حاشیه آن قرار دارد.
دربین امامان معصوم ما، هیچ کدام به اندازه امام علی (ع) اسامی ولقب های متعدد و متنوع ندارد. پس از ایشان رتبه دوم برای امام رضا (ع) است که شاید به علت ماجرای ولایتعهدی وشاید به خاطر حضور در بین ایرانیان ، صاحب القاب و عناوین متعدد است که در اینجا کل القاب امام رضا علیه السلام، از آن حضرت علاوه بر القابی که به همه ائمه معصومین (ع) گفته می شود (مثل ابن رسول الله؛ حجت الله ، امین الله و… خود امام) صاحب حداقل ۵۰ لقب اختصاصی هستند. نامیدن امام هشتم (ع) به نام رضا (ع) چند دلیل دارد که نخستین علت آن است که ایشان در آسمان مورد رضایت خداوند و در زمین مورد رضایت خاتم پیامبران (ص) و امامان معصوم (ع) بودند.
سخاوت،عبادت، خسرو اقلیم طوس، شاه انیس النفوس، زهد، علم، آداب معاشرت، عبادت، اطعام فقرا، کرم و از جمله صفات امام هشتم شیعیان به شمارمی رود که در روایات مختلف مورد توجه قرار گرفته اما آنچه در روایات بیان شده ، «غربت»، یکی از پایه‌های معرفتی شناخت امام هشتم شمس الشموس به شمار می رود.
هر کدام از کل القاب امام رضا(ع)، داستان و تاریخچه جداگانه ای دارند و به یک وجهه از وجهه های حضرت اشاره می کنند. مشهورترین لقب امام (علیه السلام)، «رضا» است و در سبب این لقب گفته اند: «او از آن روی رضا خوانده شد که در آسمان خوشایند و در زمین مورد خشنودی پیامبران خدا و امامان پس از او بود. همچنین گفته شده : از آن روی که همگان، خواه مخالفان و خواه همراهان به او خشنود بودند. سر انجام، گفته شده است: از آن روی او “رضا” خوانده اند که مأمون به او خشنود شد.»
معروف ترین و مشهورترین لقب امام هشتم رضا است. اما جالب است بدانید که این لقب را دشمن امام (ع) یعنی مامون به آن حضرت داده بود. چنان که طبری و دیگران می نویسند، بعد از ولایتعهدی امام (ع) مامون دستور داد به نام آن حضرت سکه بزنند. نام اصلی امام رضا (ع) “علی” است اما ایشان به نام “رضا” شهرت پیدا کرده اند و تمامی علاقمندان به خاندان اهل بیت (ع) این حضرت را امام رضا (ع) می نامند. امام هشتم (ع) همچنین لقب های دیگری مانند “رضا”، ” صابر”، ” رضی” و ” وفی” داشتند اما در میان این لقب ها، “رضا” از سایر آنها مشهورتر است.
غریب الغربا یکی از مشهورترین القاب امام رضا (ع)
غریب الغربا یکی از مشهورترین القاب امام رضا (ع) است وبسیاری فکر میکنند دلیل این لقب بخاطر هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو است اما دلایل مهمتری برای این لقب ذکر شده است .
ممکن است تصور شود لقب «غریب» برای امام هشتم (ع) به خاطر دوری آن حضرت از شهر پیامبر (ص) یعنی مدینه بوده است اما از بین امامان ما ، فقط دو امام بوده اند که به طور کامل در مدینه زندگی کرده اند یکی امام باقر (ع) و امام صادق(ع) سه امام اول دوره ای را در کوفه بوده اند و امام سوم پس از ترک مدینه به اجبار وحرکت به سمت مکه، عاقبت در سرزمین عراق به شهادت رسید.
برای عبارت «لقب غریب الغرباء امام رضا» می‌توان معانی زیر را در نظر گرفت:
۱) غریب کسی است که از وطن خود دور افتاده باشد. بنابراین این وصف شامل امام رضا(علیه السلام)نیز می‌شود که مجبور شدند شهر مدینه را به تنهایی ترک کنند.
۲) غریب به معنی فردی است که از خانواده و نزدیکترین خویشان خود دور است.
۳) با استناد به فرمایش حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) که «الغَریبُ من لیس لَهُ حَبیبٌ»، غریب کسی است که یار و دوست‌داری ندارد. امام رضا(علیه السلام) نیز سال‌های پایانی عمر با برکت خویش را در مرو در میان افرادی سپری کردند که هچ سنخیتی با ایشان نداشته و منافقانه اطراف ایشان جمع شده بودند.
۴) خود این غربت، این پرسش را در میان مردم به‌وجود می‌آورد که چرا امامی که به ظاهر مسند ولایتعهدی را دارا بودند، خود را غریب می‌خوانند؟ به دیگر سخن، غربت یعنی ابتلای امام(علیه السلام) به سیاست مزوّرانه‌ی مأمون که با نقشه‌ای حضرت(علیه السلام)را تحت‌الحفظ از وطن خویش حرکت داد تا تمامی رفتارها، فعالیت‌ها و اقدامات آن حضرت را کاملاً زیرنظر داشته باشد.
ثامن، ثامن الائمه یا ثامن الحجج
از آنجا که درزمان امام موسی کاظم (ع) ، انحرافی درمسیر تشیع صورت گرفت وگروهی برادر بزرگ تر آن امام یعنی اسماعیل پسر امام صادق (ع) را امام هفتم خواندند، پس از آغاز امامت امام رضا(ع) درسال ۱۸۳ قمری، پیروان ایشان تاکید فراوانی بر لقب «ثامن» یا هشتم داشتند تا آن اشتباه دیگر تکرار نشود .از نکات جالب تاریخ اینکه امام هشتم شیعیان، معاصر مامون عباسی بود که هشتمین خلیفه عباسی به حساب می آید.
رئوف
این یکی از مشهورترین لقب های امام رضا است که بعد از شهادت امام به آن حضرت داده شده و دلیلش شهرت ایشان به برآورده کردن حوائج زائران است. اولین بار در«عیون اخبار الرضا» نوشته شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق) این لقب آمده وبعد از آن توسط دیگران استفاده شده است.
رئوف به معنای بسیار مهربان بوده و کسی که در مهربانی سرآمد است، دلسوز است، یعنی فرد دلسوز نمی‌تواند ببیند به کسی رنج و سختی برسد و از درد دیگران ناراحت می‌شود و حتی ممکن است ایثار کند و دیگری را بر خود ترجیح دهد که این‌ها همه در صفت رأفت نهفته است.
در مورد مهربانی و رأفت امام هشتم (ع) برخی عرفا می‌گویند، رأفت امام (ع) حسی است، یعنی وقتی انسان وارد حرم ایشان می‌شود، خودش این مهربانی و رأفت را حس می‌کند که چقدر مورد توجه حضرت قرار گرفته است.
امام(ع) رأفتی به گستردگی دایره محبان و ارادتمندانش دارد که هر کس در خانه‌اش بیاید دست خالی بر نمی‌گردد، دل‌ها متوجه ایشان شده وحوائج محبان برآورده می‌شود.
ائمه اطهار (ع)، مظهر صفات پروردگار عالم بوده و هستند. هرچند که یکی از ویژگی‌ها و صفات خاص امام رضا (ع)، رئوف بودن ایشان است. نکته‌ای که وجود دارد این است که رئوف با رحمت و مهربانی تفاوت دارد. بدین صورت که گاهی ممکن است فردی به فرد دیگر مهربانی کند. ولیکن این مهربانی او باعث آزار و اذیت طرف مقابلش شود. به طور مثال؛ وقتی یک جراح به بیمار خود رسیدگی می‌کند یا یک مادر دلسوز، داروی تلخ را در کام فرزند دلبند خود می‌ریزد، اگرچه آنها مظهر مهربانی و لطف هستند، ولی باعث اذیت شدن بیمار یا بچه نیز می‌شوند.
این در حالی است که رأفت، نوعی از مهربانی است که هیچ نوع آزاری را برای فرد به همراه ندارد و لطف محض است و به همین دلیل، به امام رضا (ع)، امام رئوف می‌گویند؛ به طوری که وقتی انسان‌ها توفیق تشرف به حرم ایشان را پیدا میکنند، حضرت را با این نام می‌خوانند و ایشان هم به همه مهمان‌های خود لطف زیادی میکنند و در این میان، باید گفت که رأفت امام هشتم (ع) صرفاً شامل حال انسان‌ها نبوده است تا جایی که حتی حیوانات هم از این صفت امام بهره‌مند شده اند و از آن جمله می‌توان به ضمانت کردن حضرت برای آهو و پناه یافتن دیگر حیوانات به ملجأ شریف امام رضا (ع) اشاره کرد که نشان دهنده عنایات ایشان به همه مخلوقات پروردگار است.
مرتضی
یکی دیگر از معروف ترین و مشهورترین لقب امام رضا علیه السلام “مرتضی” است. این لقب به معنای مورد رضایت و پسندیده ، لقبی است که شیعیان دربرابر لقب «رضا» که مامون به آن حضرت داده بود برای ایشان به کار بردند، لفب مرتضی البته از القاب مشترک بین آن حضرت با سایر ائمه (ع) است و اگر هم در متنی، مرتضی خالی دیدید، قاعدتاً منظور امام اول (ع) است؛ اما در صلوات خاصه امام رضا هم این لقب بلافاصله بعد از لقب رضا آمده است: «اللهم صل علی علی بن موسی الرضا المرتضی»
سلطان
اسم و لقب سلطان تا قرن دوم هجری اصلاً کاربرد نداشته است و در زمان هارون الرشید، برای اولین بار به وزیر معروفش جعفر برمکی سلطان لقب داده شد. این واژه ابتدا به معنای پادشاه نبود وبه معنای شخصی بود که تسلط برامور دارد (مثل سایرصفت هایی که بر وزن فعلان ساخته می شود مثلاً «قرآن » یعنی خواندنی.) اولین سلطان هم جعفر وزیر بود که در دوره ای کنار خلیفه، سلطان هم وجود داشت. بعد از سرکوبی برامکه اما تا مدت ها دیگر سلطانی وجود نداشت تا درزمان ولایتعهدی امام هشتم(ع) این لقب را دوباره به ایشان دادند.
در دوره های بعدی هم این لقب برای ایشان باقی ماند و به معنای غیر از پادشاه استفاده شد و به همین ترتیب سلطان از مشهورترین لقب امام رضا ع شده است. مثلاً در «تاریخ نیشابور» (تالیف ۴۰۰ ق) از آن حضرت با عنوان «حضرت سلطان» یاد شده . حافظ (متوفای ۷۹۲ق) سروده: «قبرامام هشتم وسلطان دین، رضا از جان ببوس وبر در آن بارگاه باش.» وگونزالس کلاویخو، سفیر اسپانیا که در قبل از عهد صفوی به ایران آمد (۸۰۶ق) درسفرنامه اش آورده است :«رسیدیم به شهر مشهد یعنی محل شهادت امام رضا (ع) که به نام سلطان خراسان مشهور است…»
چرا امام رضا (ع) را عالم آل محمد (ص)و شمس الشموس نامیدند؟
عالم آل محمد
از اعتقادات ما این است که ائمه معصومین (ع) همه نور واحد هستند و همه عالمان آل محمد(ص) بوده اند. اما این که امام رضا (ع) در بین ائمه طاهرین (ع) به این لقب ممتاز شده اند، به لحاظ خصوصیات زمانی و مکانی خاص ایشان است؛ زیرا امام (ع) در زمانی زندگی می کردند که فرقه ها و مکتب های مختلف علمی با مشرب های مختلف، ظهور و بروز داشتند.
اما حضرت با وجود آن همه آراء مختلف علمی، توانستند معارف بلند توحیدی، فقهی، کلامی و مسائل اجتماعی و به خصوص شناخت خدای متعال و پیامبر (ص) را با حضور درگفتگوهای سنگین علمی با متکلمان یهود و نصاری و فرقه های مختلف کلامی و تمام کسانی که در آن زمان در جهان اسلام یک خط فکری داشتند به ویژه در عصر مأمون عباسی برای مردم و همه جامعه بشری تبیین نمایند که بخشی از این معارف ارزشمند در کتاب گرانسنگ «عیون اخبارالرضا » ذکر شده است.
شمس الشموس
درخصوص داده شدن لقب شمس الشموس به وجود مقدس امام رضا (ع) اگر چه از نظر مردم این لقب معروف است و در زیارت از آن استفاده می کنند،اما از نظر روایات و منابع تاریخی، این لقب اختصاصا به آن حضرت داده نشده است، و فقط در مصباح کفعمی این تعبیر آمده است که پیش از این به آن اشاره شد. علاوه بر اینکه در القاب امام زمان(عج) و زیارت سرداب ذکر شده است، در میان القاب امیر مومنان(ع) نیز در برخی از منابع ذکر شده است؛این تعبیر در مورد امام رضا(ع) در منابع ادعیه و زیارات آمده است، و حضرت را به این لقب مورد خطاب قرار داده است: «اللهم صلّ و سلّم و زد و بارک علی السید المعصوم و الأمام المظلوم و الشهید المسموم و الغریب المضموم و القتیل المحروم، العالم بالعلم المکتوم بدر النجوم شمس الشموس و أنیس النفوس المدفون بارض طوس» پروردگارا رحمت و درود خویش زیاد و با برکت قرار بده بر سرور پاکان، پیشوای ستمدیده، شهید زهر و غریب زجر دیده و کشته بی نصیب و عالم به غیب، ماه ستارگان، خورشید خورشیدها و همنشین جان ها کسی که در سرزمین طوس دفن شده است.
باید علت این که حضرت را لقب شمس الشموس داده اند از این باب باشد، که وجود مقدس امام( ع) از نظر الهی و دینی خورشید دین و معارف دینی است یعنی امام (ع) با راهنمایی و روشنگری خویش مردم را به سوی حقیقت و به سوی سعادت ابدی، دلالت می نماید. چنان که این حقیقت در اهداف همه ائمه معصومین (ع) اعتبار شده است. و در مورد سایر ائمه( ع) نیز تعبیر شمس الشموس به کار رفته است.
در دعای ندبه می خوانیم: «این الشموس الطالعة، این الاقمار المنیرة».کجایند خورشیدهای فروزان، و در مورد حضرت امیر المؤمنین علی (ع) نیز این تعبیر وجود دارد: «شمس الشموس و انیس النفوس» دلیلش این است که وجود مقدس ائمه معصومین(ع) شمس و خورشید هستند، زیرا ائمه علیهم السلام دلیل و هادی مردم به سوی کمالات و فضائل انسانی هستند یعنی آنچه که جامعه بشری را پر فروغ می کند و اثر معنوی در حیات انسان ها قرار می دهند، همان ائمه معصومین (ع) هستند. و این حقیقت است که ریشه در قرآن کریم دارد که آیه «وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا».به وجود مقدس رسول خدا(ص) تفسیر شده است فرمود: منظور از شمس شخص حضرت پیامبر اسلام (ص) است، اما این لقب برای حضرت رضا (ع)در ایران خصوصا بیشتر شناخته شده است شاید بدین خاطر که ان حضرت دربین امام زادگان دیگر ازفرزندان موسی بن جعفر(ع) و غیره در ایران خورشید عالم تاب همه ی خورشید های دیگر است که انها نیز نور خود را از ان امام مهربان استیفاء میکنند.
ویژگی های برجسته و مهم اخلاقی و رفتاری امام رضا(ع) چه بود؟
یکی از رفتارهای مهم اخلاقی ادب در مناظره ،رعایت حقوق شرکت کنندگان در بحث و خارج نشدن از حدود الهی و انسانی است .هر یک از انبیاء الهی و ائمه اطهار(ع) برای تبلیغ دین، روش خود را بر مبنای شرایط جامعه منطبق می کردند. در حقیقت پیامبر و امام به سلاحی مجهز می شدند که طاغوت زمان به آن سلاح مسلط و مجهز بود. آنان از ابزاری استفاده می کردند که در بین جامعه رواج داشت.مثلاً در زمان حضرت موسی (ع)، ساحران و جادوگران زیادی بودند. لذا حضرت موسی (ع) در مقابله با ساحران زمان به اذن خداوند، عصا را به اژدها تبدیل کردند و به مبارزه با طاغوت پرداختند. و همچنین با عصای خویش رود نیل را شکافت تا امت را نجات دهد، در عصر پیامبر خاتم (ص)، ادبیات و سخنرانی ادبی بسیار مهم بود.
قرآن کریم، به عنوان معجزه جاودان برپیامبر (ص)نازل می شود که بسیار بلیغ، فصیح و بی همتاست که نه تنها منکرین آن عصر، بلکه همه قرون و اعصار را به مبارزه می طلبد. در زمان حضرت رضا (ع) نیزفرقه های مختلف فکری به تبلیغ اعتقاد و سیره خود می پرداختند. مأمون عباسی به عنوان خلیفه وقت، دو زبان ایرانی و یونانی که دو کشور صاحب تمدن بودند را آموخته بود. براین اساس امام رضا (ع) نیز در مناظرات و گفت‌وگوهای خود با زبان و واژگان همان افراد صحبت می کردند. بنابراین ازمهمترین عوامل موفقیت امام رضا(ع) در مناظره ها، می توان به آشنایی ایشان با زبان های مخاطبان مختلف اشاره کرد.
زندگینامه امام علی بن موسی الرضا (ع) در یک نگاه
امام علی بن موسی‌الرضا (علیه السلام) هشتمین امام شیعیان از سلاله پاک رسول خدا و هشتمین جانشین پیامبر مکرم اسلام می‌باشند.ایشان در سن ۳۵ سالگی عهده‌دار مسئولیت امامت و رهبری شیعیان گردیدند و حیات ایشان مقارن بود با خلافت خلفای عباسی که سختی‌ها و رنج بسیاری را بر امام رواداشتند و سر انجام مأمون عباسی ایشان را در سن ۵۵ سالگی به شهادت رساند. در این نوشته به طور خلاصه، بعضی از ابعاد زندگانی آن حضرت را بررسی می‌نماییم.
نام، لقب و کنیه امام:
نام مبارک ایشان علی و کنیه آن حضرت ابوالحسن و مشهورترین لقب ایشان "رضا" به معنای "خشنودی" می‌باشد. امام محمد تقی (علیه السلام) امام نهم و فرزند ایشان سبب نامیده شدن آن حضرت به این لقب را اینگونه نقل می‌فرمایند: "خداوند او را رضا لقب نهاد زیرا خداوند در آسمان و رسول خدا و ائمه اطهار در زمین از او خشنود بوده‌اند و ایشان را برای امامت پسندیده‌اند و همینطور (به خاطر خلق و خوی نیکوی امام) هم دوستان و نزدیکان و هم دشمنان از ایشان راضی و خشنود بودند."
یکی از القاب مشهور حضرت "عالم آل محمد" است. این لقب نشانگر ظهور علم و دانش ایشان می‌باشد. جلسات مناظره متعددی که امام با دانشمندان بزرگ عصر خویش، بویژه علمای ادیان مختلف انجام داد و در همه آنها با سربلندی تمام بیرون آمد دلیل کوچکی بر این سخن است، که قسمتی از این مناظرات در بخش "جنبه علمی امام" آمده است. این توانایی و برتری امام، در تسلط بر علوم یکی از دلایل امامت ایشان می‌باشد و با تأمل در سخنان امام در این مناظرات، کاملاً این مطلب روشن می‌گردد که این علوم جز از یک منبع وابسته به الهام و وحی نمی‌تواند سرچشمه گرفته باشد.
پدر و مادر امام:
پدر بزرگوار ایشان امام موسی کاظم (علیه السلام) پیشوای هفتم شیعیان بودند که در سال ۱۸۳ ﻫ.ق. به دست هارون عباسی به شهادت رسیدند و مادر گرامیشان "نجمه" نام داشت.
تولد امام:
حضرت رضا (علیه السلام) در یازدهم ذیقعدﺓ الحرام سال ۱۴۸ هجری در مدینه منوره دیده به جهان گشودند. از قول مادر ایشان نقل شده است که: "هنگامی‌که به حضرتش حامله شدم به هیچ وجه ثقل حمل را در خود حس نمی‌کردم و وقتی به خواب می‌رفتم، صدای تسبیح و تمجید حق تعالی و ذکر "لااله‌الاالله" را از شکم خود می‌شنیدم، اما چون بیدار می‌شدم دیگر صدایی بگوش نمی‌رسید. هنگامی‌که وضع حمل انجام شد، نوزاد دو دستش را به زمین نهاد و سرش را به سوی آسمان بلند کرد و لبانش را تکان می‌داد؛ گویی چیزی می‌گفت."(۲)
نظیر این واقعه، هنگام تولد دیگر ائمه و بعضی از پیامبران الهی نیز نقل شده است، از جمله حضرت عیسی که به اراده الهی در اوان تولد، در گهواره لب به سخن گشوده و با مردم سخن گفتند که شرح این ماجرا در قرآن کریم آمده است.(۳)
شهادت امام:
در نحوه به شهادت رسیدن امام نقل شده است که مأمون به یکی از خدمتکاران خویش دستور داده بود تا ناخن‌های دستش را بلند نگه دارد و بعد به او دستور داد تا دست خود را به زهر مخصوصی آلوده کند و در بین ناخن‌هایش زهر قرار دهد و اناری را با دستان زهرآلودش دانه کند و او دستور مأمون را اجابت کرد. مأمون نیز انار زهرآلوده را خدمت حضرت گذارد و اصرار کرد که امام از آن انار تناول کنند. اما حضرت از خوردن امتناع فرمودند و مأمون اصرار کرد تا جایی که حضرت را تهدید به مرگ نمود و حضرت به جبر، قدری از آن انار مسموم تناول فرمودند. بعد از گذشت چند ساعت زهر اثر کرد و حال حضرت دگرگون گردید و صبح روز بعد در سحرگاه روز ۲۹ صفر سال ۲۰۳ هجری قمری امام رضا (علیه السلام) به شهادت رسیدند.
به قدرت و اراده الهی امام جواد (علیه السلام) فرزند و امام بعد از آن حضرت به دور از چشم دشمنان، بدن مطهر ایشان را غسل داده و بر آن نماز گذاردند و پیکر پاک ایشان با مشایعت بسیاری از شیعیان و دوستداران آن حضرت در مشهد دفن گردید و قرن‌هاست که مزار این امام بزرگوار مایه برکت و مباهات ایرانیان است.
حجت الاسلام محمد اسدی موحد I کارشناس مذهبی و پژوهشگر فرهنگی