مطالعات نشان می‌دهد که باوجود امکانات متعدد و افزایش کمک‌های خیران در سال‌های اخیر، تعداد افراد نیازمند و خواسته های آنها در حال افزایش است. این موضوع موسسات خیریه را متوجه این نکته می‌کند که مدل خدمت‌رسانی باید تغییر کند و به این خدمات ارائه شود که موجب بازتوانی نیازمندان و مددجویان شود. در واقع زمانی که افراد نیازمند از حالت مصرف‌کننده به مشتری تبدیل می‌شوند دیگر منفعل یا سپاسگذار صدقه و کمک دریافتی نیستند. از این رو کارآفرینان اجتماعی به دنبال ایجاد راه‌حلی برای یک مشکل اجتماعی هستند که نیاز به صدقه و بخشش را به حداقل برسانند. در عصر حاضر، خیریه‌های کلاسیک در جهان منسوخ شده‌اند و مدل‌های جدیدی از خیریه‌ها در جهان به وجود امده‌اند که بحث نوآور ی اجتماعی در انها مطرح شده است.
نوآوری اجتماعی به ترکیب جدید ایده‌ها و شکل‌های متفاوت همکاری اشاره دارد که زمینه‌های نهادی را از طریق توانمندسازی و مشارکت گروه‌های آسیب‌پذیر هم در فرایند و هم به عنوان نتیجه پایدار می‌کند. همچنین نوآوری اجتماعی راهکاری مبتکرانه برای حل مشکلات اجتماعی ارائه می‌دهد که در مقایسه با راهکارهای قبلی اثربخش‌تر، کاراتر و پایدارتر است. [۱]
در این زمینه پژوهشگر ایرنا برای یافتن پاسخ به سوالاتی مانند چگونه می‌توان عملکرد موسسات خیریه را با استفاده از نوآوری اجتماعی ارتقا داد؟ و نیز چطور می‌توان مشارکت مردمی در نوآوری اجتماعی را افزایش داد و هدایت کرد؟ گفت وگویی با «مهندس افخم صباغ» مدیر عامل اسبق موسسه توانمندسازی زنان و کودکان مهر و ماه و «اکبر رجبی» بنیانگذار جمعیت طلوع بی‌نشان‌ها داشت. در ادامه متن این گفت وگو را می‌خوانید:
گسترش و عمق بخشی فعالیت‌ها سمن‌ها با استفاده از ایده‌های نوین
صباغ می‌گوید: ما به عنوان یک نهاد اجتماعی با شناخت از جامعه هدف خود که همان اقشار در معرض آسیب به خصوص زنان و کودکان است، تلاش می‌کنیم تسهیلگرانی در جهت توان‌افزایی جامعه هدف خود باشیم. این مهم اتفاق نمی‌افتد مگر با آگاهی و مشارکت خود این افراد .
در این راستا، با برگزاری کلاس‌های آموزشی و مهارت‌آموزی در ۲ حوزه زنان و کودکان و هم کارآفرینی در بخش زنان سعی در توان‌افزایی اقتصادی خانواده‌ها داریم زیرا فقر اقتصادی را عامل اصلی آسیب‌پذیری می‌دانیم. اما برای این فعالیت‌ها
نه فقط از دانش و تجارب سمن‌ها استفاده می‌کنیم بلکه تلاش می‌کنیم که با استفاده از دانش روز کیفیت فعالیت‌های سازمانی را ارتقاء بخشیم. صباغ: مشارکت مردمی و وارد کردن آنها در تمام مراحل تصمیم‌گیری سازمان‌های مردم‌نهاد، می‌تواند پشتوانه لازم برای بهبود عملکرد سازمانی را مهیا کند
مدیر عامل اسبق موسسه توانمندسازی زنان و کودکان مهر و ماه در ادامه افزود: در بُعد فعالیت‌های اجتماعی سازمانی سعی بر ایجاد بستر مناسب برای مشارکت تمامی ذینفعان است. آموزش همکاران به ویژه مدیران، تلاشی برای حاکمیت تفکر سیستمی در موسسه در این راستا بوده است. استفاده از نیروهای متخصص و کارآمد بخصوص داوطلب‌های پرانگیزه از یک سو و سپردن بخش عمده‌ای از مسئولیت‌ها به نیروهای محلی و توجه به آموزش نیروهای محلی به عنوان مسئولان آینده موسسه از جمله فعالیت‌های موثر موسسه بوده است.
استفاده از ایده‌های جدید و روش‌های به روزتر فعالیت‌ها باعث گسترش فعالیت‌ها نه به سمت افزایش کمی آن بلکه عمق بخشی به فعالیت‌ها بوده است. طرح‌های موسسه در چند نوبت از سوی نهادهای دولتی و غیردولتی به عنوان طرح‌های برتر شناخته شده و توانسته موید نوآوری اجتماعی در موسسه باشد.
اعتمادسازی؛ گامی مهم برای مشارکت مردم در نوآوری اجتماعی
این فعال حوزه اجتماعی در پاسخ به این سوال که چگونه می‌توان مشارکت مردم در نوآوری اجتماعی را افزایش داد؟ می‌گوید: عوامل متعددی می‌تواند باعث افزایش مشارکت مردم در نوآوری اجتماعی باشد. اعتمادسازی نخستین قدم در مشارکت مردم در سازمان‌های مردم نهاد است.
وی در ادامه، حرکت بر بستر اجتماع و توجه به نیازهای جامعه، هدف و برنامه‌ریزی بر اساس نیازها و شفاف سازی کلیه مراحل فعالیت بخصوص شفاف‌سازی مالی را از عوامل کلیدی اعتمادسازی دانست.
فعالیت‌های سازمان‌های مردم نهاد بر اساس مشارکت مردمی برنامه‌ریزی می‌شوند، بنابراین ایجاد بستر مناسب برای مشارکت مردمی و وارد کردن آنها در تمام مراحل تصمیم گیری، برنامه‌ریزی و اجرایی می‌تواند پشتوانه لازم برای بهبود عملکرد سازمانی را مهیا کند.
صباغ معتقد است: بسیاری از معضلات اجتماعی و کمبودها را مردم در جامعه می‌بینند و لمس می‌کنند اما اطلاع و آگاهی کافی از شیوه‌های مشارکت خودشان را ندارند. این خلاء نیاز به توجه و برنامه‌ریزی هم از طرف مسئولان هم نهادهای مدنی دارد. به عنوان مثال موضوع کار کودکان برای اکثریت جامعه قابل پذیرش نبوده و حتی تمایل به کمک هم دارند اما بیاطلاعی از شیوه برخورد و رفتار با کودکان کار بخصوص کودکان کار در خیابان، بیشتر مواقع نه فقط کمکی برای کودکان نیست بلکه می‌تواند آسیب‌زا هم باشد. این آگاهی که مردم می‌توانند با همراهی با سمن‌های فعال حوزه کودکان کار در کاهش این پدیده موثر باشند نیاز به آگاهی رسانه‌ای دارد.
صباغ می‌گوید: یکی از روش‌های مشارکت مردم در نوآوری اجتماعی، ارائه گزارش‌های فعالیت‌های سمن‌ها به مردم است. مردم باید نتیجه و اثرگذاری همراهی آن ها را ببینید. یکی از نوآوری‌هایی که می‌توانیم در موسسه به آن تکیه کنیم و شیوه موثر در حمایت مستمر حامیان خود بدانیم، ارائه گزارش‌های دوره‌ای کامل به مخاطبان است. شفافیت مالی از اصول اولیه اعتمادسازی است. خوشبختانه در این مورد از ابتدای فعالیتمان شفاف عمل کرده‌ایم. کلیه گزارش‌های عملکرد موسسه به ویژه گزارش‌های مالی همیشه در رسانه‌های موسسه در اختیار عموم قرار می‌گیرد.
رجبی بنیانگذار جمعیت طلوع بی‌نشان‌ها هم مانند صباغ یکی از راه‌های ارتقای عملکرد موسسات خیریه با استفاده از نوآوری اجتماعی را در عواملی مانند شفافیت مالی و اجتماعی می‌داند.
چگونه شفافیت مالی و اجتماعی ارتقای موسسات خیریه با استفاده از نوآوری اجتماعی می‌شود؟
| ۱- گزارش نیازها الف: نهادینه کردن مطالبه‌گری عمومی در حوزه اجتماعی ب: جهت‌دهی به حمایت‌های خیرین و بالارفتن بازدهی مشارکت‌های اجتماعی |
۵- روابط‌مند بودن الف: ساختن رابطه‌ها ب: استفاده درست از رابطه‌ها |
| ۲- گزارش عملکرد الف: بالا رفتن اعتماد عمومی به موسسات ب: هدفمند شدن فعالیت‌ها |
۶- مردمی بودن و مردم دوست بودن الف: تبدیل مردمی بودن از شعار به باور ب: مردم را از خود دانستن |
| ۳- گزارش های مالی الف: اعتمادسازی ب: الگوسازی مالی |
۷- زبان گفت‌وگو و غیر سیاسی با حاکمیت داشتن الف: شرح درست نیازها و عملکردهای اجرایی و مالی ب: ایجاد تعامل سازنده |
| ۴- دیجیتال شدن(شبکه سازی و ...) الف: به روز بودن ب: تحلیل داده‌ها ج: راحت‌تر شدن پایش‌ها |
نوآوری اجتماعی برای جامعه ارزش و منفعت تولید می‌کند
صباغ از فعالان اجتماعی در خصوص چگونگی ارتقای عملکرد موسسات خیریه با استفاده از نوآوری اجتماعی می‌گوید: تجهیز موسسات به دانش روز در ابعاد مختلف شامل حاکمیت سازمانی، ارتباطات، برنامه‌ریزی، ارزیابی مستمر و مدیریت مالی، استفاده از فن‌آوری‌های روز و مدیریت منابع انسانی و... باعث بهره‌وری بهتری از کلیه منابع سازمان می‌شود.
اگر برای هر کدام از بُعدهای ذکر شده برنامه‌ریزی شود و فعالیت‌ها بر اساس برنامه‌ها صورت گیردبه طور قطع داوطلبان خوش فکر با ایده‌های مناسب‌تر به طرف سمن‌ها رو خواهند آورد و در آن‌صورت می‌توان از ایده‌های بهتر با روش‌های
مناسب‌تر با بهینه‌سازی منابع فعالیت‌ها را پیش برد. نوآوری اجتماعی به افراد نگاه نمی‌کند. بلکه برای کل جامعه ارزش و منفعت تولید می‌کند. رجبی بنیانگذار جمعیت طلوع بی‌نشان‌ها، یکی از راه‌های ارتقای عملکرد موسسات خیریه با استفاده از نوآوری اجتماعی را در عواملی مانند شفافیت مالی و اجتماعی می‌داند
رجبی بنیانگذار جمعیت طلوع بی‌نشان‌ها نیز در این زمینه می‌گوید: در راستای نوآوری اجتماعی جمعیت طلوع در ۱۴ مرکز از جمله سرای امید: مرکز اقامتی، درمانی و آموزشی مردان که از سال ۱۳۹۱ آغاز به فعالیت کرده است و حدود ۱۱۰ نفر ظرفیت دارد،فعالیت‌های خود را به انجام می‌رساند.
-«به سوی امید» سرپناهی برای حمایت از بهبودیافتگانی است که بعد از تکمیل دوره‌های درمانی روانی و جسمی موفق به اشتغال شده اما هنوز به خانواده وصل نشده‌اند و از این فضا به عنوان سرپناه استفاده می‌کنند.
-«سرای مهر»: مرکز اقامتی، درمانی و آموزشی کودکان و بانوان بوده که در خرداد ماه ۱۳۹۴ آغاز به فعالیت داشته است و فاز اول این مجموعه حدود ۷۰ نفر ظرفیت دارد.
- «سرای نور »: مرکز اقامتی، درمانی و آموزشی پسران نوجوان ۱۳ تا ۱۸ سال که از سال ۱۳۹۶ آغاز به فعالیت کرده است و حدود ۴۰ نفر ظرفیت دارد.
-«سرای فراز» : مرکز اقامتی، درمانی و آموزشی پسران خردسال ۷ تا ۱۲ سال که از سال ۱۳۹۶ آغاز به فعالیت داشته است و حدود ۳۰ نفر ظرفیت دارد.
-«سرای فرشته‌ها»: مرکز اقامتی، درمانی آموزشی دختران نوجوان ۱۳تا ۱۸ سال که از سال ۱۳۹۴ آغاز به فعالیت کرده است و حدود ۲۰ نفر ظرفیت دارد.
-«خونه مادری» : مرکز آموزشی، رفاهی و مشاوره مادران و کودکان آسیب دیده از اعتیاد یا کارتن‌خوابی، در محله دروازه غار که ۶ روز در هفته فعال است و هر روز به طور متوسط به ۳۰ کودک در این مرکز خدمات ارائه می‌شود.
-«خونه پدری»: مرکز اشتغال جهت توانمندسازی بانوانی که کودکانشان تحت حمایت و آموزش خونه مادری هستند واقع در محله دروازه غار.
-«سرای حافظ» : مرکز اشتغال و کارآفر ینی بهبودیافتگان از اعتیاد و کارتن خوابی با ظرفیت اشتغال ۲۰۰ نفر که شامل کارگاه‌هایی برا ی تولید اقالمی چون کیف مدارس، ماسک جراحی، تولید روسری، محصولات خوراکی خانگی مانند میوه خشک و ادویه‌جات است.
-«سرای غزل» : مرکز حمایت، مشاوره و توانمندسازی زنان آسیب دیده اجتماعی.
-«سرای گوهر» : مرکز اقامتی-آموزشی -توانمندسازی دختران و زنان بی سرپناه.
-«طلوع راد» : مرکز آموزش تحصیلی در حمایت از نوجوانان با استعداد که به دلیل کم برخورداری مالی از پیشرفت تحصیلی محرومند.
-«بانک غذا» : طرح رساندن اقلام خشک و غذاهای گرم دست نخورده در سطح کشور به دست نیازمندان به منظور مبارزه با گرسنگی و هدر رفت غذا که پیش از این با نام« تـهران شهر بـدون گرسنه» و در سطح شهر تهران فعالیت داشت.
-«کودکانه طلوع»: حدود ۵۰۰ کودک در معرض آسیب اجتماعی کارتن خوابی یا اعتیاد، تحت پوشش حمایتی جمعیت طلوع بی‌نشان ها هستند که از لحاظ معیشتی، تحصیلی و تفریحی در قالب ۳ طرح مورد حمایت قرار می‌گیرند طلوع با شناسایی و حمایت از خانواده‌های آسیب دیده از اعتیاد با تمرکز بر کودکان، می‌کوشد تا به آنها تجربه زندگی شاد اجتماعی را هدیه کند.
پی‌نوشت
[۱] . برای اطلاع بیشتر در این خصوص ر. ک به کارگیری نواوری اجتماعی جهت بهبود عملکرد موسسات خیریه، علی اصغر سعدآبادی، ندا آرامی‌پور، علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی، دوره ۱۷، شماره ۲ - شماره پیاپی ۳۶، اسفند ۱۳۹۹، صفحه ۲۲۲-۱۹۱