۲۳ مهر، ۱۵ اکتبر، در تقویم جهانی به عنوان روز ایمنی و عصای سفید، سمبل حقوق جامعه نابینایان وکم بینایان جهان از جمله کشور ماست. این مناسبت که با تصویب مجمع عمومی اعضای سازمان ملل متحد در تقویم کشورهای عضو این سازمان به رسمیت شناخته شده است، فرصتی است برای جلب توجه جامعه جهانی به ویژه دولت ها به جایگاه اجتماعی حدود ۳۰۰ میلیون تن از انسان هایی که با آسیب و محدودیت پایدار بینایی در سطوح مختلف روبه رو هستند.
در دهه های اخیر برابرسازی فرصت ها برای این افراد و بسترسازی برای تحقق حقوق برابر آنها با سایر آحاد جامعه انسانی در قالب برنامه ها و اقدامات مشخص ملی در کشورهای مختلف تجلی رویکرد جهانی به حل مشکلات این اقلیت بزرگ اجتماعی و برابرسازی عملی فرصت ها برای آنان محسوب می شود.
رشد فزاینده نابینایان و کم بینایان تحصیلکرده، افزایش شاغلین نابینا و کم بینا در عرصه های مختف دانش های نوین از جمله فناوری های اطلاعاتی از یک سو مبین دستیابی این گروه به مرزهای جدیدی از توانمندی و ایفای نقش مؤثر در توسعه کشورهاست و از سوی دیگر خود علت عرصه های جدیدی از مطالبه گری نابینایان و کم بینایان برای دسترسی برابر به منابع و فناوری های اطلاعاتی، فرصت های شغلی در عرصه این فناوری ها و ارتقاء سطح خواسته های این جامعه از دولت ها بسیار فراتر از رفع نیازهای اولیه است. سیر رشد موقعیت های اجتماعی و سطح مطالبات شهروندان نابینا و کم بینا ایران نیز از این قاعده استثناء نیست. به مناسبت روز جهانی عصای سفید یا به تعبیر رایج، روز جهانی نابینایان و کم بینایان نگاهی به مشکلات و مهم ترین مطالبات این شهروندان در کشورمان می اندازیم.
تسریع در دسترس پذیری محیطی و ایمن سازی در تردد
گفتگو با اکثریت فعالین حقوق مدنی نابینایان و کم بینایان و تشکلهای آنها مؤید اولویت ایمن سازی محیطی برای تردد امن شهروندان نابینا و کم بینا است. اگر بپذیریم تحقق هر گونه مشارکت اجتماعی مستلزم تردد ایمن افراد در محیط شهری و روستایی است، درک این اولویت برای نابینایان و کم بینایان بسیار آسان است. متأسفانه علیرغم رشد چشمگیر نابینایان و کم بینایان تحصیلکرده و شاغل در کشور به ویژه در دو دهه اخیر، شاخص های ایمنی تردد این افراد در معابر و اماکن عمومی افزایش متناسبی با این رشد فعالیت های نابینایان و کم بینایان نشان نمی دهد. دلیل این امر عقب ماندن رشد شاخص های دسترس پذیری محیطی برای افراد معلول و ایمنی برای نابینایان و کم بینایان از رشد حضور اجتماعی این گروه از شهروندان است.
اجرای کامل احکام قانون حمایت از حقوق معلولان در بخش مناسب سازی و دسترس پذیری و آیین نامه های اجرائی آن، اعمال نظارت مؤثر بر تحقق شاخص های دسترس پذیری در پروژه های عمران شهری، ایمن سازی پایانه ها و سامانه های حمل و نقل عمومی از مهم ترین مطالبات شهروندان نابینا و کم بینا در عرصه ایمن سازی تردد این افراد است.
تدوین و اجرای برنامه جامع توانبخشی نابینایان و کم بینایان
بدون شک مهم ترین الزام در ورود افراد نابینا و کم بینا به عرصه زندگی، توانبخشی آنان مبتنی بر فراگیری طیف گسترده ای از مهارت های اداره مستقل زندگی در شرایط نابینایی و کم بینایی است. دکتر حمداله خواجه حسینی؛ مدرس دانشگاه و کارشناس با سابقه سازمان بهزیستی با تأکید بر این امر می گوید: «هیچ امری ضروری تر از ارائه کامل بسته آموزش و توانبخشی به افراد دچار محدودیت پایدار بینایی برای تضمین زندگی فعال و با کیفیت این افراد هم پای افراد بینای جامعه نیست و به همین اعتبار تدوین برنامه جامع توانبخشی نابینایان و کم بینایان شامل مهارت های تحرک و جهت یابی، بریل آموزی، مهارت های مدیریت زندگی مستقل روزانه، مهارت های ارتباط اجتماعی، مهارت های فنی و حرفه ای مهم ترین هدف گذاری در عرصه توانبخشی مددجویان نابینا و کم بینایان کشور محسوب می شود که این مهم باید از سوی مراکز تخصصی توانبخشی نابینایان و کم بینایان جامه عمل بپوشد».
علیرغم تأکید این کارشناس عرصه توانبخشی، به گفته بسیاری از مسئولان تشکل های نابینایان و کم بینایان کشور متأسفانه نه شاهد اجرای برنامه جامع توانبخشی نابینایان و کم بینایان هستیم و نه شاهد توسعه مراکز تخصصی توانبخشی. برعکس به دلیل حذف مراکز توانبخشی دولتی نابینایان از ساختارهای تشکیلاتی و عدم موفقیت در جایگزینی این مراکز از طریق تأسیس مراکز توانبخشی بخش غیردولتی، شاهد فرسودگی و تعطیلی مراکز دولتی توانبخشی در این بخش هستیم. رفع این چرخه معیوب یکی از بزرگ ترین مطالبات جامعه نابینایان و کم بینایان کشور است.
ضرورت تحول بنیادی در عرصه اشتغال افراد نابینا و کم بینا
دکتر نصرالله ابراهیمی؛ مشاور امور معلولان استاندار کردستان و فعال با سابقه توانمندسازی نابینایان و کم بینایان که نیز نابیناست و هم اکنون عضو کمیته اشتغال شبکه تشکل های نابینایان و کم بینایان چاووش، با بیش از ۵۰ تشکل عضو در کشور است، اعتقاد دارد سیاست های حمایت از اشتغال افراد معلول به ویژه نابینایان و کم بینایان با خلاءهای جدی رو به روست.
ابراهیمی می گوید: «فقط پرداخت وام خود اشتغالی نمی تواند تضمینی برای ایجاد یک شغل پایدار برای فرد معلول باشد. اشتغال به ویژه برای فرد دارای محدودیت جسمی و حسی مستلزم پیش بینی عوامل چندگانه مانند شناسایی شغل های متناسب با وضعیت معلولیت فرد، آموزش مهارت های حرفه ای و اجتماعی لازم برای اشتغال فرد نابینا فراهم کردن سخت افزارها و نرم افزارهای لازم برای جبران نابینایی فرد و ارائه سایر حمایت های حقوقی و روانشناختی است که متأسفانه در سیاست های جاری حمایت های شغلی از نابینایان و کم بینایان یا وجود ندارند یا در کمیت و کیفیت مؤثر ارائه نمی شوند.»
جواد خادم روشن؛ مسئول انجمن جوانان روشن بین اصفهان که خود کارشناس بهزیستی و عضو شبکه نابنایان چاووش است با توجه به پژوهش های خود در زمینه اشتغال نابینایان تأکید دارد: « فرصت های شغلی برای نابینایان بسیار فراتر از آن چه است که عموماً پنداشته می شود. شرط تحقق این فرصت ها، ارائه حمایت های جامع از اشتغال این افراد و از جمله مراکز تخصصی کاریابی و حمایت های شغلی از نابینایان و کم بینایان است.»
در ادامه خادم روشن با اشاره به این که جامعه نابینایان دارای ظرفیت های کارشناسی خوبی برای حمایت از اشتغال نابینایان و کم بینایان است تا با مطالعه برای گروه های مختلف نابینایان با سطح های متفاوت تحصیلات و موقعیت اجتماعی فرصت های شغلی مناسب را شناسایی و معرفی کنند، خواهان حمایت سازمان بهزیستی و وزارت کار از ایجاد و فعالیت این مراکز شد. رفع موانع تحقق کامل سهمیه ۳ درصد استخدامی افراد معلول از جمله نابینایان و کم بینایان که با داشتن بیشترین تحصیل کردگان دانشگاهی یکی از دو گروه اصلی متقاضی استفاده از این سهمیه هستند از مهم ترین درخواست های به ویژه نابینایان و کم بینایان دارای مدارج عالی تحصیلی است.
عدم وجود آیین نامه تخصصی برای تحقق این سهمیه، تعارض ضوابط و دستورالعمل های استخدامی برخی دستگاه ها با این سهمیه و اعمال سلیقه ها در دستگاه های اجرائی مختلف در تفسیر اختصاص این سهمیه از بزرگ ترن موانع عدم تحقق کامل سهمیه استخدام ۳درصدی است.
برقراری عدالت آموزشی و اطلاعاتی
یکی از مهم ترین مطالبات جامعه نابینایان و کم بینایان کشور به ویژه با توجه به رشد سطح تحصیلات در این جامعه در دهه های اخیر دسترسی برابر آنها به منابع اطلاعاتی و آموزشی است. دکتر روح الله ساعی؛ عضو کارگروه نابینایان نهاد عمومی کتابخانه ها و مدیر مؤسسه نابینایان بصیر آذربایجان شرقی با اشاره به فقر شدید منابع اطلاعاتی دسترس پذیر برای نابینایان و کم بینایان در قالب های بریل و گویا می گوید: « واقعیت آن است که مهم ترین خلع در این میان فقدان متولی در عرصه تولید کتاب و نشریات بریل و گویا در کشور است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طبق قانون متولی این امر است و باید از بودجه ملی تولید منابع اطلاعاتی سهم مشخص تولید کتب و نشریات بریل و گویا را تخصیص و حمایت های حقوقی لازم را در این عرصه اعمال کند اما متأسفانه این مسئولیت در پایین ترین سطح خود اعمال شده و تلاش ها برای اصلاح این امر تاکنون محقق نشده است».
ساعی تأکید می کند: «نهاد عمومی کتابخانه ها با ۶۳ کتابخانه ویژه نابینایان درکشور بزرگ ترین شبکه توزیع منابع اطلاعاتی برای نابینایان است و حتی بخشی از تولیدات با حمایت نهاد صورت می پذیرد اما واقعیت آنست که طبق اساسنامه نهاد مسئول توزیع منابع اطلاعاتی است و نه تولید آنها.» یکی دیگر از مشکلات بزرگ نابینایان و کم بینایان دسترسی به فناوری های نوین اطلاعاتی مانند رایانه های مجهز به نمایشگرهای بریل است که به علت گرانی در مقایسه با سایر اقلام توانبخشی نابینایان وکم بینایان عموماً از لیست خرید تجهیزات توانبخشی حذف می شود و کاربران نابینا نیز دارای قدرت خرید این تجهیرات با بهای روز حدود ۶۰ میلیون تومان نیستند.
فقدان حمایت حمایت ملموس از خانواده و کودک نابینا
دو گروه در میان نابینا و کم بینا افزون بر نیازهای عمومی این شهروندان دارای نیازهای ویژه خود هستند زنان و کودکان نابینا و کم بینا. بانوان نابینا حق دارند به منظور اداره زندگی خانواده و کودکان خود و حتی به عنوان پیش شرط ازدواج و تشکیل خانواده از مهارت های لازم در این خصوص به همراه وسایل کمک زیستی ویژه بانوان نابینا برای انجام وظایفی همچون آشپزی، خانه داری و کودکیاری برخوردار باشند اما متأسفانه در راستای فقدان ارائه مناسب خدمات توانبخشی به نابینایان و کم بینایان بانوان نابینا به عنوان نیمی از این جامعه به ویژه در مناطق محروم دسترسی به آموزش مهارت های آشپزی و خانه داری، کودکیاری و در کنار آن دسترسی به فناوری های کمکی مانند تجهیزات آشپزخانه ویژه نابینایان ندارند. گروه دیگر دارای نیازهای ویژه، کودکان و نوجوانان نابینا هستند.
دکتر نرگس نیکخواه؛ مدیرعامل جامعه نابینایان کاشان و استاد جامعه شناسی دانشگاه کاشان با اشاره به این امر تأکید می کند: «حتی به تعداد یک مرکز برای هر استان مرکز حمایت از خانواده و کودک نابینا نداریم. کودکان نابینا حق دارند به کتب و نشریات بریل وگویا، منابع کمک آموزشی مانند بازی های فکری مناسب سازی شده و اسباب بازی های ویژه کودکان نابینا دسترسی داشته باشند که متأسفانه علیرغم برخی تولیدات محدود کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان و برخی شرکت های بخش خصوصی، شاهد ارائه حمایت های خاص در این خصوص نیستیم. بر این کمبودها بیفزایید عدم پذیرش بسیاری از کودکان نابینا در مهدهای کودک و مراکز آموزش پیش دبستانی که مستلزم حل مشکلات حقوقی در این زمینه، ارائه پشتیبانی های خاص از کودکان نابینا در مراکز آموزش قبل از دبستان یا ایجاد مهد کودک های ویژه این کودکان است که بتواند فاصله موجود میان امکانات قابل دسترس کودکان بینا و نابینا را پر کند.»
با توجه به مهم ترین نیازهای برشمرده شده جامعه نابینایان و کم بینایان از زبان متخصصان و دست اندرکاران تشکل های نابینایان و کم بینایان کشور وجه مشترک آنها ضرورت اجرای کامل قانون حمایت از حقوق معلولان کشور مصوب ۱۳۹۶ مجلس شورای اسلامی است زیرا بخش عمده ای از این مطالبات در این قانون پیش بینی شده یا ظرفیت های پیش بینی آنها ایجاد شده است.
مهم ترین خلاءهای در اجرای این قانون اختصاص بودجه متناسب با احکام آن در قالب بودجه سالانه کشور (که میزان آن در این سال ها بسیار کمتر از بودجه مورد نیاز بوده است) اعمال نظارت مؤثر از سوی کمیته نظارت بر اجرای قانون جهت پاسخگو کردن همه دستگاه های اجرایی مشمول و اخذ گزارش عملکرد آنها و واداشتن وزارتخانه ها و دستگاه های اجرایی کشور به انجام تکالیفشان در چارچوب قانون است. ضروری است مجلس شورای اسلامی در راستای مسئولیت نظارتی خود بر اجرای قوانین کشور از دولت گزارش های سالانه عملکرد قانون را دریافت و پس از بررسی به شکل مؤثر موانع موجود را احصاء و بر رفع آنها از طریق از طریق پاسخگو کردن دستگاه های مسئول نظارت کند.