ایران کشوری خشک و کم آب است، به نظر می رسد که درصد زیادی از مردم این موضوع را می دانند و معمولا درباره آن صحبت می کنند و برای گذر از این شرایط ایده ها و نظرات زیادی هم ارائه می دهند اما در برخی موارد همین افراد به راحتی آب شرب را برای شستشوی خودرو و یا کوچه و خیابان استفاده می کنند و اگر هم به آنها تذکر داده شود برخی اظهار تاسف می کنند اما عده ای هم با ناراحتی می گویند که پولش را می دهیم، اما مساله این است که اگر دو فردای دیگر آب تمام شود که البته چندان هم دور نیست؛ آیا با پول می توانیم منابع آبی خود را پر کنیم ؟ آیا با پول می توان تشنگی را رفع کرد؟ شاید در نگاه اول جواب ها مثبت باشد اما قطعا به زمان و برنامه ریزی بلند مدت نیاز دارد برای همین همیشه پیشگیری بهتر از درمان است.
در مجموع ایران سرزمینی کم باران و خشک است و از خشک ترین نقاط جهان به شمار می آید، به جز دامنه های شمالی البرز که به موازات دریای خزر و دامنه های غربی زاگرس کشیده شده و بارندگی قابل توجهی دارند بقیه این سرزمین بیایانی و خشک است، البته باید متذکر شد که در دو سال گذشته که خشکسالی شدیدی در کشور رخ داده این مناطق هم کم بارشی و تا حدودی خشکی را تجربه کردند به طوری که در سال گذشته مردم بخش هایی از استان های شمالی کشور حتی برای تامین آب مورد نیاز مزارع برنج با مشکل مواجه شدند.
تا چند سال پیش نقاط کوهستانی کشور همواره شاهد بارش برفی سنگین بود که ذخیره ای برای منابع آبی محسوب می شود اما دیگر از آن برف ها خبری نیست چون تغییر اقلیم تمام کشور را تحت تاثیر قرار داده، این در حالی است که آب نقش مهمی در ایجاد تمدن های مختلف از جمله ایران دارد، به علت نقش آب در زندگی؛ در فلات ایران هم مانند دیگر نقاط جهان مهمترین کانون های تمدنی در کنار منابع آبی شکل گرفته است، در نواحی بیابانی و دور از آبهای سطحی نیز از دیرباز مردم ایران با کندن چاه و ساخت قنات مشکل کم آبی را تا اندازه زیادی بر طرف کردند. این نشان می دهد که مردم کم آب بودن کشور را پذیرفته بودند و با آن کنار آمدند اما با توسعه شهرنشینی سبک زندگی نیز تغییر کرد و به سمت مصرف گرایی پیش رفتیم.
بر این اساس چند سالی است که زنگ خطر منابع آبی در کشور به صدا در آمده به طوری که به اعتقاد کارشناسان در یک قدمی بحران آبی قرار دادیم و با توجه به پیش بینی سازمان هواشناسی که پاییزی کم بارش در پیش داریم این مساله شدت خواهد گرفت، طی صدها و هزاران سال میانگین بارش در کشور ۲۵۰ میلیمتر در سال بود که اکنون به حدود ۲۰۰ میلیمتر در سال کاهش یافته و همچنان نیز در حال کمتر شدن است، پیش بینی ها نشان می دهد که بارش ها تا سال ۲۰۵۰ همچنان رو به کاهش خواهد بود.
در سال ۱۳۰۰ به ازای هر نفر حدود ۱۷ هزار متر مکعب آب وجود داشت یعنی می شود گفت که جزو کشورهای بسیار پرآب بودیم، اما در سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ و به طور واضح در سال ۱۳۹۳ به مرز ۱۷۰۰ متر مکعب آب به ازای هر نفر در سال رسیدیم که به معنای ورود به تنش آبی بود، در واقع تا این سال هنوز ۱۷۰۰ متر مکعب به ازای هر ایرانی سرانه آب تجدید شونده در دسترس بود اما در حال حاضر و سال ۱۴۰۱ این عدد بین دو مرز تنش آبی و بحران آبی قرار گرفته است.
این در حالی است که در چند سال اخیر به ویژه دو سال گذشته با یک خشکسالی اسثتنایی در کشور مواجه بودیم، بر اساس اعلام وزارت نیرو، از ابتدای مهر ۱۴۰۰ که سال آبی آغاز شد تا انتهای شهریور ۱۴۰۱ در مجموع ۱۸۰.۴ میلیمتر بارش در کشور رخ داده است، این میزان بارش در مقایسه با دوره بلند مدت که ۲۳۷.۱ میلیمتر بارندگی ثبت شده، ۲۳.۹ میلیمتر کاهش داشته است.
از سوی دیگر سازمان هواشناسی هم اعلام کرد که امسال پاییز کم بارشی خواهیم داشت و تا به امروز هم این پیش بینی درست بوده است و با گذشت نزدیک به یک ماه از پاییز هیچ بارانی را حداقل در تهران شاهد نبودیم، رییس مرکز پیش بینی سازمان هواشناسی در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: پیش بینی ها نشان می دهد بارش های پاییزی کمتر از نرمال خواهد بود و تا الان هم بارش های خوبی نداشتیم و بسیار کم بوده است.
صادق ضیاییان افزود: پیش بینی می شود که آبان کم بارشی را هم نسبت به بلند مدت داشته باشیم، البته کم بارشی به این معنا نیست که اصلا بارش نداشته باشیم بلکه به این معنا است که نسبت به آن میزانی که متوسط بلند مدت است بارش کمتری دریافت کنیم.
میزان بارشی که از ابتدای فصل پاییز تا کنون باید به طور متوسط در بلند مدت رخ می داد حدود ۴ میلیمتر است در حالی که در کشور به طور متوسط تاکنون ۸ دهم میلیمتر بارش داشتیم.وی درباره متوسط بلند مدت باران در فصل پاییز گفت: معمولا ۲۵ درصد مجموع بارش یک سال را در پاییز دریافت می کنیم یعنی یک چهارم بارش های یک سال در پاییز رخ می دهد، متوسط بلند مدت بارش های پاییز حدود ۶۸ میلیمتر است و پیش بینی ما این است که امسال کمتر از این میزان خواهد بود.
وی اظهار داشت: میزان بارشی که از ابتدای فصل پاییز تاکنون باید به طور متوسط در بلند مدت رخ می داد حدود ۴ میلیمتر است در حالی که در کشور به طور متوسط تاکنون ۸ دهم میلیمتر بارش داشتیم یعنی در این مدتی که از فصل پاییز گذشته باید حدود ۴ میلیمتر باران می بارید که فقط ۸ دهم میلیمتر باریده است که انتظار می رود این کم بارشی همچنان نسبت به بلند مدت ادامه داشته باشد اما امید داریم از نیمه دوم آذرماه بارش ها به تدریج به سمت نرمال پیش برود و آن چیزی که الان نقشه ها نشان می دهد بارش زمستانه به صورت نرمال خواهد بود.
رییس مرکز پیش بینی سازمان هواشناسی تاکید کرد: دو سال متوالی کم بارشی داشتیم یعنی هم سال گذشته و هم سال قبل از آن که یک سال استثنایی و بسیار کم بارشی بود که امسال هم تداوم داشت و شرایط را برای منابع آبی دشوار کرد بنابراین حتی اگر بارش های زمستانه نرمالی هم داشته باشیم باز هم نمی توان انتظار داشت که کمبود این دو سال کم بارشی را جبران کند.
وی اظهار داشت: بهترین راه گذر از این مرحله مدیریت منابع آب، صرفه جویی به معنای عام هم در مصارف شهری و هم کشاورزی، مدیریت صحیح کشت و تغییر الگوی کشت است که تمام این مسائل می تواند دست به دست هم بدهد تا کاهش مصرف آب را داشته باشیم.
استفاده از منابع آبی متناسب با ظرفیت کشور نیست
همچنین یک کارشناس امور منابع آب درباره راه های برون رفت از شرایط بد آبی در کشور به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: برنامه ریزی صحیح، مدیریت منابع آب، اصلاح الگوی مصرف و کشت های کم آب بر راهکارهایی برای برون رفت از شرایط کنونی منابع آبی است که بارها و بارها گفته شده اما به آنها عمل نمی شود، ما در مجموع در کشور از منابع آبی به خوبی استفاده نمی کنیم ، همچنان با روش غرقابی در کشاورزی آب را هدر می دهیم ، استفاده از کشت نامناسب با شرایط آب و هوایی و منابع آبی عامل دیگری است که بر پیکره نحیف منابع آبی ضربه وارد می کند، با وجود هشدارهای فراوان درباره نبود آب اما همچنان به دنبال کشت محصولات آب بری مانند یونجه یا هندوانه هستیم، در کنار تمام اینها از ایجاد شهرک های صنعتی در جاهایی که منابع آبی مناسب و کافی ندارند هم کوتاه نمی آییم.
یوسف خلج امیر حسینی افزود: از سوی دیگر توزیع نامناسب صنایع آب‌بر در کشور نیز معضلی شده است، مثلا می بینیم که کارخانه سیمان در جایی احداث می شود که بحران آب دارد، یا اینکه کارخانه های فولاد در جای جای کشور در حال شکل گیری هستند که ضربه محکمی بر پیکر منابع آبی وارد می کنند، به عنوان مثال احداث صنعت فولاد در استان یزد چه معنی دارد؟ استان یزدی که برای تامین آب شرب دچار مشکل است ایجاد کارخانه های آب بر را مصوب می کنند بعد از آن برای تامین نیاز آبی آن مجبور به انتقال آب از نقطه ای دیگر می شوند که این مساله موجب بروز تنش های اجتماعی در مبدا و مقصد و حتی مسیر خواهد شد، متاسفانه مکان یابی صنایع برنامه ریزی و توزیع درستی ندارد.
وی درباره سرانه آب در کشور گفت: سرانه مصرف آب در کشور به رغم اینکه از نظر منابع آبی مشکل داریم اما از کشورهایی که در این زمینه هیچ مشکلی هم ندارند بسیار بیشتر است، آمارها نشان می دهد سرانه مصرف آب در ایران حدود ۱۶۰ تا ۱۷۰ متر مکعب است که در تهران گاهی به ۲۲۰ متر مکعب هم می رسد، این در حالی است که ایران کشوری با مشکل آبی است و بر روی کمربند خشک دنیا هم قرار گرفته و متوسط بارندگی آن زیر ۲۵۰ میلیمتر در سال است اما نسبت به کشورهای پر آب، مصرف آبی بیشتری دارد.
وی ادامه داد: به عنان مثال کشور آلمان مشکلی از نظر بارندگی و منابع آبی ندارد اما مصرف آب در ایران از آن کشور بیشتر است، در آنجا شاید چون قیمت آب واقعی است همه رعایت می کنند اما کشور ما چون نفت دارد از این رو به تمام بخش های انرژی یارانه می دهد که این موجب مصرف بی ضابطه می شود، البته رساندن آب و یا انرژی به قیمت واقعی در کشور مشکلات خودش را دارد که باید مورد بررسی متنخصصان آن قرار گیرد.
سرانه مصرف آب در ایران حدود ۱۶۰ تا ۱۷۰ متر مکعب است که در تهران گاهی به ۲۲۰ متر مکعب هم می رسد.خلج امیر حسینی درباره نقش تغییر اقلیم در روند فعلی منابع آبی گفت: در رسیدن به شرایط کنونی آبی هم عامل عدم مدیریت صحیح منابع و هم تغییر اقلیم نقش دارند در واقع این دو عامل دست به دست هم دادند تا کشور وارد تنش و بحران آبی شود، از سوی دیگر جمعیت نیز روز به روز رو به افزایش است، البته در این میان نباید اقلیم کشور را هم فراموش کنیم، زمانی که جمعیت کشور در قبل از انقلاب ۳۶ میلیون نفر بود هم شاهد بروز خشکسالی در مناطقی از کشور بودیم، حتی موجب نابودی برخی از روستاها و آبادی ها شد، این قانون طبیعت است اما الان مساله این است که حالا همان شرایط خشکی و کم بارشی همچنان وجود دارد اما جمعیت چند برابر شده یعنی جمعیت ۳۵ میلیونی به ۸۵ میلیون نفر رسیده که به همان نسبت مصرف آب و تامین مواد غذایی آن افزایش یافته است حال اگر نخواهیم رفتار درستی نسبت به منابع آبی خود داشته باشیم قطعا با مشکل کم آبی مواجه خواهیم شد.
وی اظهار داشت : با توسعه شهرنشینی الگوی زندگی و مصرف منابع آب هم تغییر کرده است، زمانی در روستاها افراد شاید هفته ای یکبار حمام می رفتند و آنهم در شرایط خزینه و یا با استفاده از آب یک لگن استحمام می کردند اما امروزه حداقل ۸۰ تا ۹۰ درصد مردم روزانه حمام می کنند و حتی روش حمام کردن هم تغییر کرده به طوری که از لحظه ای که وارد حمام می شویم تا زمان خارج شدن دوش آب باز است قطعا این روش در بلند مدت جواب نمی دهد و کشور را با چالش کم آبی مواجه می کند.
کارشناس امور منابع آب گفت: در بخش کشاورزی هم شرایط بسیار نامناسب است، جمعیت افزایش یافته و تامین غذای این جمعیت به منابع آبی وابسته است، از سوی دیگر کشاورزی گسترش یافته که در این رهگذر روش کشت تغییر کرده اما روش آبیاری همچنان سنتی مانده است، در گذشته با بیل و گاوآهن مساحت محدودی از زمین شخم زده می شد اما امروزه با استفاده از دستگاه های مکانیزه کشاورزی قادر به کاشت وسعت زیادی از مزارع شدیم؛ اما روش آبیاری ما همچنان قدیمی باقی مانده است که این روش مصرف آب را افزایش می دهد و موجب هدر رفت منابع آبی می‌شود.
خلج امیر حسینی تاکید کرد: باید در استفاده از منابع آبی همگام با شرایط کشور و میزان داشته های خود پیش برویم، باید به فرهنگ قدیمی خود که بر پایه صرفه جویی بود برگردیم تا کشور دچار خشکی و کم آبی بیشتر نشود چون تبعات اجتماعی زیادی از جمله مشکلات محیط زیستی مانند گرد و غبار ، خشک شدن تالاب ها و رودخانه ها و مهاجرت را به دنبال خواهد داشت.