خورشیدگرفتگی یا کسوف، هنگامی رخ می‌دهد که سایه ماه بر بخشی از زمین بیفتد و در نتیجه در قسمت‌هایی از کره زمین، قرص ماه قسمتی از قرص خورشید یا تمام آن را از دید ناظر زمینی بپوشاند. ماه در خورشیدگرفتگی از بین خورشید و زمین عبور می‌کند. این حرکت مانع رسیدن نور خورشید به زمین می‌شود و هنگامی که ماه از مقابل خورشید می‌گذرد سایه ماه روی زمین می‌افتد و آسمان تاریک می‌شود. خورشیدگرفتگی به سه شکل کلی، جزئی و حلقوی رخ می‌دهد که در هر یک از این شکل ها بخش‌هایی از خورشید به اصطلاح می‌گیرد.
امروز از حدود ساعت ۱۳:۳۰ شاهد کسوف در ایران خواهیم بود که از مناطق غربی آغاز می‌شود و به تدریج شهرهای دیگر به سمت مرکز و شمال شرق کشور خواهد بود که تا ساعت ۱۶ پایان می‌یابد و در همین فاصله یعنی همزمان با شروع خورشیدگرفتگی تا هنگام باز شدن خورشید، نماز آیات واجب می شود. البته به گفته کارشناسان علم نجوم در خورشیدگرفتگی امروز، سایه ماه بر روی کره زمین نمی‌افتد بلکه قسمت جنوبی نیم‌سایه را خواهیم داشت که بیشتر در نیم‌کره شمالی زمین قابل‌مشاهده است و بیشترین میزان گرفتگی خورشید در کشورمان حدود ۶۰ درصد خواهد بود.
بنا بر نظر حضرت امام خمینی (ره) از زمانی که خورشید شروع به گرفتن می کند، انسان باید نماز آیات را بخواند و بنابر احتیاط واجب باید به قدری تاخیر نیاندازد که خورشید شروع به باز شدن کند و اگر انسان خواندن نماز آیات را به قدری تاخیر بیاندازد که آفتاب یا ماه شروع به باز شدن کند، باید نیت ادا و قضا نکند ولی اگر بعد از باز شدن تمام آن، نماز بخواند، باید نیت قضا کند.
اگر انسان به گفته کسانی که از روی قاعده علمی وقت خورشیدگرفتگی و ماه گرفتگی را می دانند، اطمینان پیدا کند که خورشید یا ماه گرفته، بنابر احتیاط واجب باید نماز آیات را بخواند و نیز اگر بگویند فلان وقت خورشید یا ماه می گیرد و فلان مقدار طول می کشد و انسان به گفته آنان اطمینان پیدا کند، بنابر احتیاط واجب باید به حرف آنان عمل نماید. مثلا اگر بگویند آفتاب فلان ساعت شروع به باز شدن می کند، احتیاطا باید نماز را تا آن وقت به تاخیر نیاندازد.(مساله ۱۵۰۱ رساله امام خمینی)
اگر انسان از وقوع خورشیدگرفتگی جزیی اطلاعی نداشته باشد و بعد از باز شدن خورشید بفهمد که کسوف رخ داده، نماز آیات بر او واجب نیست ولی چنانچه از وقوع آن اطلاع داشته و نماز آیات را نخوانده باشد، قضای آن واجب است.
حضرت امام خمینی (ره) در مساله ۱۴۹۹ رساله توضیح المسائل می فرماید: اگر بعد از باز شدن آفتاب یا ماه بفهمد که تمام آن گرفته بوده، باید قضای نماز آیات را بخواند ولی اگر بفهمد مقداری از آن گرفته بوده، قضا بر او واجب نیست.
آیت الله العظمی سیدعلی سیستانی نیز معتقد است که اگر انسان گرفتن آفتاب یا ماه را نداند و بعد از باز شدن آفتاب یا ماه بفهمد که تمام آن گرفته بوده، باید قضای نماز آیات را بخواند ولی اگر بفهمد مقداری از آن گرفته بوده، قضا بر او واجب نیست (مساله ۱۴۷۹)
آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی نیز در مساله ۱۲۹۳ توضیح المسائل بیان می دارد: اگر فردی بعد از گذشتن وقت بفهمد تمام خورشید یا ماه گرفته بوده، باید قضای نماز آیات را به جا آورد اما اگر تمام آن نگرفته باشد، قضا واجب نیست.
روش های خواندن نماز آیات
طبق فتاوای مراجع، نماز آیات را می توان به دو روش خواند. یک شیوه آن است که نمازگزار قبل از هر رکوع، یک حمد و سوره را بخواند و شیوه دیگر آن است که بعد از خواندن حمد، یک سوره را به پنج قسمت تقسیم کرده و بعد از خواندن هر قسمت به رکوع رود.
در روش اول نمازگزار بعد از نیت، تکبیر می گوید و یک حمد و یک سوره می خواند و سپس به رکوع رفته و پس از رکوع دوباره یک حمد و یک سوره می خواند تا پنج مرتبه و در رکعت دوم نیز همانند رکعت اول نماز را ادامه می دهد و پس از رکوع آخر، قنوت می خواند.
نحوه دیگر اقامه نماز آیات به این ترتیب است که می توان پس از تلاوت سوره حمد، یک سوره را به پنج قسمت تقسیم نموده و بعد از هر بخش به رکوع رفت و رکعت دوم را همانند رکعت اول انجام داد.
حضرت آیت الله خامنه ای در اجوبه الاستفتائات درباره خواندن نماز آیات به این شیوه می فرماید: بعد از نیت و تکبیرة الاحرام، حمد و یک آیه (البته احتساب بسم‌الله به عنوان یک آیه خلاف احتیاط است) از سوره ای را قرائت و رکوع کند. سپس سر از رکوع بردارد و آیه دیگری از آن سوره را بخواند و به رکوع رود و بعد، سر از رکوع برداشته و آیه دیگری از همان سوره را قرائت نماید و همین طور تا رکوع پنجم ادامه دهد تا سوره ای که پیش از هر رکوع، یک آیه از آن را قرائت کرده، قبل از رکوع آخر تمام شود.
آیت الله العظمی سیستانی می فرماید: در نماز آیات ممکن است انسان بعد از نیّت و تکبیر و خواندن حمد، آیه های یک سوره را پنج قسمت کند و یک آیه یا بیشتر از آن را بخواند بلکه کمتر از یک آیه را نیز می تواند بخواند ولی باید (بنابر احتیاط) جمله تامه باشد و از اول سوره شروع کند و به گفتن بسم الله اکتفا نکند و سپس به رکوع رود و سر بردارد و بدون اینکه حمد بخواند، قسمت دوم از همان سوره را بخواند و به رکوع رود و همین طور تا پیش از رکوع پنجم سوره را تمام نماید.
این مرجع تقلید در ادامه می فرماید: مثلاً در سوره فلق، اول، بسم الله الرحمن الرحیم قل اعوذ برب الفلق بگوید و به رکوع رود، بعد بایستد و بگوید من شر ما خلق، دوباره به رکوع رود و بعد از رکوع بایستد و بگوید ومن شر غاسق اذا وقب باز به رکوع رود و بایستد و بگوید و من شر النفاثات فی العقد و به رکوع رود و دوباره سر بردارد و بگوید و من شر حاسد اذا حسد و بعد از آن به رکوع پنجم رود. (مساله ۱۴۸۸)
همان چیزهایی که در نمازهای پنج گانه (یومیه) واجب و مستحب است، در نماز آیات نیز واجب و مستحب است ولی در نماز آیات، مستحب است به جای اذان و اقامه، سه مرتبه به قصد امید ثواب بگویند الصلاة.
مستحب است بعد از رکوع پنجم و دهم بگوید سمع الله لمن حمده و نیز پیش از رکوع و بعد از آن تکبیر بگوید ولی بعد از رکوع پنجم و دهم، گفتن تکبیر مستحب نیست.