به گزارش ایرنا، درگیری خطه خشک و نیمه‌خشک خراسان رضوی با کاهش بارش ها و خشکسالی و در پی آن فرسایش آبی، بادی و خاکی، موجب از دست رفتن سالانه چندین میلیون تن خاک این استان می‌شود و این در شرایطی که پیش‌بینی ها از کاهش بارندگی ها در پاییز امسال حکایت دارد، به معنای خشکی بیشتر خاک و به هوا بلند شدن گرد و خاک بیشتر در پی وزش بادهای پاییزی و تشدید وضعیت موجود در حوزه فعالیت کانونهای گرد و غبار استان است.
آخرین بررسی‌های اعلام شده از سوی سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری نشان از شناسایی دست‌کم ۳۰ کانون تحت تاثیر فرسایش بادی با سطحی معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار در خراسان رضوی وجود دارد که تا پیش از این مطالعات، گمان می رفت شمار آنها تنها ۱۶ کانون با گستره یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار باشد.
در نشیب و فراز مدیریت و کنترل کانونهای گرد و غبار داخلی و وجود معضلات فراوان در این حوزه، فعالیت ۲ کانون گرد و غبار خارجی شامل قره قوم در ترکمنستان و هرات در افغانستان، به عنوان دیگر سهامداران جدی آلودگی گاه و بی‌گاه هوای خراسان رضوی، از دیگر مشکلات این حوزه است.
فرسایش خاک، از بین رفتن پوشش گیاهی، اثرات مخرب خشکسالی و کاهش بارشها همه و همه در گذر زمان و در پی هم رقم خورده است و برای مدیریت آن هم نیاز به گذر زمان و اجرای برنامه‌های بلندمدت و هدفمند، با در نظر گرفتن کلیه جوانب امر است.
مدیریت و احیای کانونهای گرد و غبار داخلی و نیز خارجی از جمله ضرورتهایی است که با نخستین نیاز زیستی بشر برای حیات، یعنی هوا ارتباط مستقیم و جدی دارد، ضمن اینکه این ضرورت در کانونهایی مانند شهرستان سرخس، که کانون فوق بحرانی استان خراسان رضوی است، بیش از پیش احساس می‌شود.
کانونهای تحت تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است، بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آنها به منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است و تاکنون برای مدیریت مناطق بحرانی استان در پهنه‌ای معادل ۵۷۰ هزار هکتار با ایجاد جنگل طبیعی، عملیات بیابان زدایی انجام شده است.
این شرایط در حالی رقم می‌خورد که ۱۷ درصد از گستره کل بیابان‌های ایران در خراسان رضوی قرار دارد و بر این اساس هم‌اینک ۵.۵ میلیون هکتار از مساحت خراسان رضوی یعنی ۴۸ درصد گستره این استان را اقلیم بیابانی تشکیل می‌دهد.
هم اکنون هشت میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از مجموع ۱۱ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار پهنه کل استان خراسان رضوی را عرصه های منابع طبیعی تشکیل می‌دهند که ۵.۵ میلیون هکتار آن را مناطق بیابانی است.
طوق بحران فرسایش بادی بر گردن اغلب شهرستانهای استان
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی با بیان اینکه هم اکنون حدود ۶۷ درصد شهرستانهای استان، معادل یک میلیون و ۲۵۵ هزار و ۷۴۹ هکتار، درگیر کانونهای بحرانی فرسایش بادی و تبعات ناشی از آن هستند، گفت: فرسایش بادی سطح بیشتری از عرصه های بیابانی استان را تحت تاثیر قرار داده است که رقم آن به ۲ میلیون و ۴۷۰ هزار هکتار می رسد و سطح یک میلیون و ۲۵۵ هزار و ۷۴۹ هکتاری کانونهای بحرانی در حقیقت همان بخش آسیب زا و خسارت آفرین کانونهای استان است.
محسن فنودی ادامه داد: طبق آخرین بازنگری انجام شده در شناسایی کانونهای بحرانی فرسایش بادی، این کانونها در سطح ۲۲ شهرستان بیابانی واقع است و افزایش تعداد شهرستانهای دارای کانون فرسایش عمدتا به دلیل منفک شدن بعضی شهرستانها از شهرستانهای بزرگتر است اما نکته مهم سرعت رشد و توسعه این کانونهاست.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی در خصوص میزان و سرعت رشد سالانه کانونهای بحرانی فرسایش بادی استان گفت: بر اساس شناسایی کانونهای بحرانی فرسایش بادی، در سال ۱۳۸۹ سطح کانونهای استان ۵۶۷ هزار هکتار و در محدوده ۱۵ شهرستان بوده است.
فنودی افزود: عوامل موثر بر ایجاد و افزایش کانونهای بحرانی فرسایش بادی در ۲ گروه عوامل طبیعی مانند خشکسالی‌ها، گرمایش کره زمین، تغییرات اقلیمی و عوامل انسانی شامل رشد جمعیت انسانی و به تبع آن افزایش دام در مراتع، تخریب اراضی ملی با عناوین واگذاری های متعدد برای بخش صنعت، کشاورزی و بهره برداری بی رویه از معادن قابل تقسیم بندی است.
وی ادامه داد: کانون های زیر تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آنها به منظور جلوگیری از تولید گرد و غبار از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است.
کاهش ۲۱ درصدی بارندگی در خراسان رضوی
خراسان رضوی با اقلیم خشک و کویری، از نظر آب وضعیتی بحرانی دارد و از ۳۷ دشت این استان وضعیت ۳۴ دشت بحرانی است، سطح آب زیرزمینی اش افت کرده است و ۹۹ درصد مساحت مشهد نیز در خشکسالی شدید قرار دارد.
این استان دارای ۳۲ سد در حال بهره‌برداری در نقاط مختلف استان شامل تربت‌حیدریه، قوچان، مشهد، خواف، درگز، سبزوار، جغتای، جوین، تایباد، تربت‌جام، چناران، سرخس، نیشابور، ششتمد، کلات و فریمان است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: میزان بارندگی در این استان در سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ حدود ۱۴۶.۹ میلی‌متر بود که این میزان در مدت مشابه بلندمدت در استان ۱۸۶.۵ میلی‌متر بوده است، یعنی مقدار بارندگی استان در سال آبی گذشته نسبت به دوره بلندمدت ۲۱ درصد کاهش یافته است.
علیرضا طاهری افزود: هم اینک آب موجود در سدهای استان ۳۱۳ میلیون متر مکعب است که این میزان در مدت مشابه پارسال ۴۳۴ میلیون متر مکعب بوده است.
وی اضافه کرد: حجم ورودی آب به سدهای استان از ابتدای سال جاری تاکنون ۶۲.۸ میلیون متر مکعب بوده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: ۸۲.۹ درصد آب تولیدی استان در بخش کشاورزی، ۱۲.۳ درصد در بخش شرب و بهداشت، ۱.۵ درصد در بخش صنعت و ۳.۳ درصد در بخش خدمات استفاده می شود.
فرسایش خاک چالشی جدی
فرسایش خاک به ۲ نوع قابل تفکیک است، فرسایش آبی که به وسیله سیلاب و رواناب‌های سطحی در اثر بارش های شدید ایجاد می‌شود و دیگری فرسایش بادی که توسط بادهای شدید در سطح خاک با جابه جا کردن ذرات شن رقم می خورد.
رییس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: از مجموع ۵.۵ میلیون هکتار عرصه بیابانی استان، طبق آخرین بازنگری انجام شده در سال ۹۷، اراضی تحت تاثیر فرسایش بادی ۲ میلیون و ۴۷۰ هکتار است.
محمود زنگنه در خصوص تفاوت گرد و غبار با توفان های شن و حرکت شنهای روان گفت: توفان های شن از ذرات شن و ماسه (نسبتا درشت) در مناطق خشک که در سطح زمین هستند، تشکیل شده است.
این مسوول بیان کرد: وقتی سرعت و شدت باد افزایش می‌یابد ، این ذرات به سمت بالا رانده می‌شوند و تا زمانی که باد شدید باشد، قادر به طی مسافت به صورت افقی در هوا و یا لغزش بر روی زمین هستند اما به محض کاهش و یا قطع باد، ذرات بر روی زمین می‌نشینند.
وی در خصوص گرد و غبار نیز گفت: تفاوت عمده‌ای که گرد و غبار با توفان‌های شن و ماسه دارد، در اندازه ذرات معلق موجود در هوا است.
زنگنه افزود: این ذرات بسیار ریز و قطر آنها کمتر از ۱۰۰ میکرون (یک میلیونیم سانتیمتر) است و این مشخصه‌ای است که به آنها اجازه می دهد گسترده‌تر شوند و همین باعث می‌شود احساس کنیم محیط آلوده است.
رییس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی استان ادامه داد: علاوه بر این به دلیل ویژگی های گرد و غبار از تشکیل ابر در منطقه جلوگیری می شود به طوری که میزان بارش در مناطقی که گرد و غبار در آن تشکیل می شود، بسیار کم است.
وی بیان کرد: به عبارتی گرد و غبار، حاصل معلق شدن ذرات بسیار ریز خاک در هواست که در مدت طولانی با حرکت و جریانات هوا یک تا چند روز در هوا معلق می ماند و از فاصله نسبتا زیاد (گاه چند صد کیلومتر) حمل می‌شود.
همکاری عوامل انسانی و طبیعی برای تولید گرد و غبار
رییس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی خراسان رضوی در خصوص عوامل موثر بر ایجاد و افزایش کانونهای بحرانی فرسایش بادی گفت: عوامل موثر در این زمینه به ۲ گروه قابل تقسیم بندی است که در نخستین دسته بندی عوامل طبیعی شامل خشکسالی ها، گرمایش کره زمین، تغییرات اقلیمی و غیره می‌شود.
زنگنه با اشاره به عوامل انسانی به عنوان دومین عامل ایجاد و افزایش این کانونها گفت: رشد جمعیت انسانی و به تبع آن افزایش دام در مراتع ، تخریب اراضی ملی با عناوین واگذاری های متعدد برای بخش صنعت، کشاورزی، بهره برداری بی رویه از معادن به خصوص معادن پلاسری و سطحی، شوری آبهای زیرزمینی و غیره از دیگر عوامل موثر بر این حوزه است.
سرخس، کانون فوق بحرانی گرد و غبار
شهرستان سرخس یکی از شهرستانهای شمالی استان خراسان رضوی و در مجاورت مرز کشور ترکمنستان است که بیش از ۹۰ هزار نفر جمعیت را در خود جای داده است. شهرستان سرخس اصلی‌ترین مرکز پدیده گرد و غبار در استان خراسان رضوی است که کلانشهر مشهد را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد.
چندی پیش از سوی علی سلاجقه، معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست اعلام شد که منطقه سرخس به یکی از کانونهای فوق بحرانی گرد و غبار تبدیل شده است و لزوم توجه بیشتر به این منطقه برای اجرای برنامه‌های تثبیت خاک و مقابله با بیان‌زایی به جد احساس می شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی نیز در این زمینه گفت: هم اکنون در کنار ۳۰ کانون گرد و غبار در استان، شاهد فعالیت کانون سرخس به عنوان بحرانی‌ترین کانون گرد و غبار استان هستیم.
مهدی اله‌پور اظهار کرد: این شهرستان به صورت جدی تحت تاثیر کانونهای داخلی و خارجی گرد و غبار است و مدیریت وضعیت در این منطقه مورد توجه است.
وی با بیان اینکه مساله گرد و غبار یکی از چالش های مهم استان است، ادامه داد: در ۲ حوزه سرخس و خواف معضل گرد غبار جدی‌تر است که با پیگیریهای انجام شده هر ۲ بخش دولتی و خصوصی برای مدیریت گرد و غبار در این مناطق وارد عمل شده‌اند.
مدیرکل محیط زیست خراسان رضوی اظهار کرد: علاوه بر این طرح جامع مقابله با گرد و غبار در کمیته های استانی مطرح و در کارگروه امور زیربنایی استان تصویب شد و اکنون نیز در انتظار تصویب شورای برنامه ریزی استان برای ورود به مرحله اجرا هستیم.
وی تاکید کرد: این اقدام در مدیریت گرد و غبار و الزام ۱۶ دستگاه مرتبط و متولی برای انجام فعالیتهای کاهشی و کنترلی تاثیر فراوانی دارد.
مدیرکل محیط زیست خراسان رضوی با بیان اینکه کانونهای داخلی گرد و غبار در این منطقه عمدتاً مراتع تخریب شده ناشی از چرای بی رویه دام و اراضی دیم است، که به دلیل کم بودن بارندگی در منطقه، فاقد پوشش گیاهی و مستعد تولید گرد و غبارند، افزود: کانون خارجی گرد و غبار تاثیرگذار بر این منطقه، صحرای قره قوم در ترکمنستان است.
وی بیان کرد: اداره کل منابع طبیعی خراسان رضوی تا کنون در منطقه چاله زرد و آبمال سرخس ۶۰۰ هکتار نهالکاری، ۵۰۰ هکتار مدیریت رواناب و ۷۰۰ هکتار قرق انجام داده است.
۳۰ میلیارد تومان اعتبار ویژه سفر رییس جمهور
اله‌پور با اشاره به بی سابقه بودن مصوبات سفر رییس جمهور به استان در حوزه حفاظت محیط زیست ، اظهار کرد: سه مصوبه با اعتباری معادل ۳۰ میلیارد تومان در سفر نوروز امسال رییس جمهور به استان به تصویب رسیده است که طی امسال و تا پایان سال ۱۴۰۲ ابلاغ و جذب می‌شود.
وی ادامه داد: نخستین مصوبه سفر، تامین اعتبار برای پایان عملیات اجرای پنج ساختمان اداری است که میانگین دوران ساختشان بیش از پنج سال شده است و در زمینه مدیریت و حفاظت مناطق و اقدامات حوزه محیط زیست و خدمت رسانی در این زمینه اهمیت بسزایی دارد.
مدیرکل محیط زیست خراسان رضوی گفت: دومین مصوبه نیز طرح تامین و تجهیز یگان حفاظت محیط زیست استان است که در این زمینه نیز نیازهای فراوانی داشتیم که به این ترتیب تامین می‌شود.
اله پور با اشاره به اینکه اکنون ایستگاههای پایش هوا در کلانشهر مشهد تجمیع شده است، افزود: سومین مصوبه سفر رییس جمهور به استان تامین اعتبار برای اجرای طرح ایجاد سامانه های کنترل و پایش آلودگی محیط زیست در پنج شهرستان دیگر استان است که برای هر یک از این مصوبات ۱۰ میلیارد تومان اعتبار منظور شده است.
وی گفت: یک مصوبه مشترک نیز در حوزه گرد و غبار میان محیط زیست و منابع طبیعی استان برای سامان دهی به وضعیت گرد و غبار در شهرستان سرخس منعقد شده که در این بخش نیز اتفاقات خوبی در حال رخ دادن است.